چين جي شهر ڪئنٽن ۾ عربن جي اچ وڃ
ڳوٺ ڇڏڻ بعد، بلڪه اسڪول ۽ ڪاليج جي ڏينهن تائين جيئن ته اسان اهو ئي پڙهيو ۽ ٻڌو هو، ته محمد بن قاسم جي حملي بعد، جيڪو هن 710ع ۾ ايران جي شهر شيراز کان اچي 711ع ۾ سنڌ تي ڪيو. سنڌ جو هندو راجا ڏاهر مارجي ويو ۽ سنڌ تي عربن جي حڪومت ٿي ۽ سنڌ ۾ اسلام پکڙيو ۽ اڳتي ننڍي کنڊ جي ٻين شهرن ۾ عام ٿيو. ان ڪري سنڌ کي ”بابِ السلام“ سڏين ٿا. سو اهي ڳالهيون پڙهي ۽ ٻڌي منهنجي ذهن ۾ اهو هوندو هو ته سنڌ ۾ ماڻهو 711 بعد مسلمان ٿيا ۽ پنجاب، گجرات، راجستان، ڪيرالا، بنگال وغيره جا ماڻهو ته ان کان گهڻو گهڻو پوءِ مسلمان ٿيا هوندا ۽ چين جيڪو سعودي عرب کان ۽ اسان جي ملڪ کان تمام ڏورانهون ملڪ آهي، اتي جا ماڻهو ته پڪ اسان کان سئو ٻه سئو سال رکي پوءِ مسلمان ٿيا هوندا.
ڪجهه سال اڳ ممبئي جي يونيورسٽيءَ ۾ ليڪچر ڏيڻ دوران اتي جي گجراتي ڊپارٽمينٽ جي هيڊ جڏهن ٻڌايو ته ڪيرالا ۾ ننڍي کنڊ جي آڳاٽي مسجد “چيرامن جامع مسجد” نالي آهي جنهن جو سنگ بنياد 629 ۾ رکيو ويو آهي. مون کي اهو ٻڌي حيرت ٿي هئي ۽ مون ان جو تصويرن سميت تفصيلي احوال پنهنجي هڪ انڊيا جي سفرنامي “بمبئي منهنجي ڀاڪر ۾” ڪيو آهي ۽ هتي به مختصر طور ڪري چڪو آهيان. پر مون کي ان کان به وڌيڪ حيرت اڄ کان 50 سال کن اڳ ٿي جڏهن تعليم مڪمل ڪري پنهنجي پهرين يا ٻي سامونڊي سفر ۾ چين جي بندرگاهه سئمڪانگ ۾ جهاز کي لنگرانداز ڪري باءِ روڊ ڪئنٽن گهمڻ ويا هئاسين.
هينئر ته ڪئنٽن شهر ۾ ميٽرو آهي پر تن ڏينهن ۾ گئانگتا روڊ تي بس مان لٿاسين ته هن شهر جي آڳاٽي مسجد هئائشينگ نظر آئي، جنهن جو منارو لائيٽ هائوس جهڙو هجڻ ڪري هيءَ مسجد “لائيٽ هائوس مسجد” به سڏي وڃي ٿي، ته انگريزيءَ ۾ “دي گريٽ ماسق آف ڪئنٽن” پڻ سڏجي ٿي. چين جي شهر ڪئنٽن ۾ مسجد جي هجڻ جي حيرت نه ٿي، جو مسجد ته هانگ ڪانگ ۾ به ڏسي چڪا هئاسين. پر حيرت ان ڳالهه جي ٿي ته هيءَ مسجد 1400 سال کن اڳ 627ع ۾ ٺهي. يعني ڪيرالا جي “چيرامن مسجد” کان به ٻه سال اڳ.
چيني مسلمانن جي دستاويزن (manuscripts) مطابق هيءَ مسجد 627ع ۾ سعد بن ابي وقاص ٺهرائي جيڪو پهريون دفعو 620ع ۾ به چين ۾ آيو هو. بهرحال ماڊرن تاريخدان، ابي وقاص جي ان وقت هجڻ جو نٿا مڃين. البت عرب سوداگر ستين صديءَ جي شروع کان نه فقط هن شهر “ڪئنٽن” (جيڪو ڪوانگ چو ۽ گئانگ زو به سڏيو ويو ٿي،) ۾، پر ڪوانزو (Quanzhou) جنهن کي عربن “مدينتِ زيتون” به سڏيو ٿي ۽ يانگزو (Yanzhou) جهڙن واپاري مرڪزن ۾ به ايندا ويندا رهيا ٿي. ڪي ته شاديون ڪري ٽِڪي به پيا هئا ۽ جيڪي عربستان جو چڪر هڻي وري موٽيا ٿي، ته هنن پنهنجي چيني دوستن ۽ پاڙيوارن کي نئين مذهب اسلام بابت خبرون ٻڌايون ٿي ۽ هو پاڻ به مسلمان ٿيندا ويا ته مقامي چيني ماڻهو به اسلام جي دائري ۾ ايندا رهيا. انهن ڏينهن ۾ چين تي تئنگ (Tang) سلطنت جو راڄ هو ۽ چيني شهنشاهه گائوزانگ (Gaozong) حاڪم هو جنهن وٽ عرب مسلمانن جو 620ع ۾ مِشن آيو ۽ مسجد ٺهرائڻ جي اجازت گهري. ها البت اهو به چيو وڃي ٿو ته حضرت سعد بن ابي وقاص ۽ ٻيا عرب جن ۾ اويس قرني، حسن ابن ثابت جن به شامل هئا، 637ع ۾ چين آيا هئا. هو مني پور، چٽگانگ وارو سامونڊي روٽ وٺي ڪئنٽن پهتا هئا. ان جو ذڪر بنگال جا اسڪالر به ڪن ٿا ۽ حضرت سعد ابي وقاص جي ياد ۾ بنگلاديش جي ضلعي لال مونير هاٽ ۾ 648ع جي ٺهيل مسجد کي اڄ تائين “مسجد ابو عقاص” سڏيو وڃي ٿو.
چين جي شهر ڪئنٽن ۾ گهمڻ لاءِ ايندڙن لاءِ هتي اهو لکندو هلان ته ڪئنٽن جي هيءَ پراڻي مسجد جيڪا “هئا ئي شينگ” مسجد سڏجي ٿي، ڏسڻ لاءِ توهان گوانگ زو ميٽرو ريل ذريعي Ximenkou ريلوي اسٽيشن تي لهي سگهو ٿا، جتان اها سڏپنڌ تي آهي. اڄ ڪلهه ته ڪئنٽن شهر ۾ فقط اها مسجد نه پر ٻيون به ڪيتريون ئي مسجدون ٺهي ويون آهن ۽ ٺهنديون رهن ٿيون.