جهاز راني ۽ هٿيارن ۾ هاڻ يورپي اڳ هئا

هندي وڏي سمنڊ (Indian Ocean) ۾ داخل ٿيڻ سان واسڪو ڊاگاما ڏٺو ته هن طرف ته دنيا ئي بدليل آهي. ظاهر آهي ته هيڏانهن اچڻ کان اڳ هن جي دنيا محدود هئي. هن سڄي عمر ائٽلانٽڪ سمنڊ ۾ جهاز هلايا، جتي هن کي جتي ڪٿي يورپي ملڪن جا جهاز نظر آيا ٿي، جن تي سوار خلاصي ۽ ناکئن انگريزي، فرينچ، جرمن، اطالوي ڊچ، پورچوگالي ۽ ٻيون سندس کنڊ “يورپ” جون ٻوليون ڳالهايون ٿي ۽ ان پاسي يورپي ملڪن تي ته انهن ۾ رهندڙ يورپين جي حڪومت هئي پر “ائٽلانٽڪ سمنڊ”، آفريڪا کنڊ جي اولهه واري ڪناري جي جن ملڪن کي ڇهيو ٿي انهن تي به يورپي قومون قابض ٿي ويون هيون، جيئن ته سينيگال تي فرينچ، سيرياليون ۽ گهانا تي انگريز، ائنگولا ۽ نئميبيا تي پورچوگالي وغيره. ظاهر آهي يورپي جهاز سازيءَ ۾ بهتر هجڻ کان علاوه هو هٿيار پنهوار: بندوقون بارود ٺاهڻ ۾ قابل ٿي ويا هئا، جن جي زور تي هو آفريڪا جي اولهه واري ڪناري جي ملڪن جي ماڻهن کي ڊيڄاري ڌمڪائي انهن جي ملڪن تي قبضو ڪري ويا. آفريڪا کنڊ جي اوڀر واري ڪناري جا ملڪ يورپين کان ان ڪري بچيل هئا، جو ڪيپ آف گڊ هوپ جي خوفناڪ سمنڊ ڪري يورپي هندي سمنڊ ۾ نه پئي داخل ٿي سگهيا، جنهن سمنڊ جي پاڻيءَ، آفريڪا کنڊ جي اوڀر واري ڪناري کي ڇهيو ٿي. ساڳئي وقت عربي، ايراني، ملباري، گجراتي، مڪراني، بلوچ جن جا جهاز هندي وڏي سمنڊ ۾ ٿي هليا، انهن جو هندي سمنڊ جي ڪناري وارن بندرگاهن سان واپار هلي رهيو هو. هو پنهنجي هندي وڏي سمنڊ واري دنيا ۾ ئي مگن هئا. هنن ڪيپ آف گڊ هوپ وارو خطرناڪ سمنڊ اڪري ائٽلانٽڪ سمنڊ ۾ داخل ٿيڻ جا خواب نٿي ڏٺا، جو هڪ ته هنن جا جهاز هندي وڏي سمنڊ ۾ ئي هيڏانهن هوڏانهن هلي سگهيا ٿي. هنن جهازراني ۽ جهازسازيءَ جي ٽيڪنالاجيءَ ۾ وڌيڪ ترقي ڪري ڪيپ آف گڊ هوپ جهڙي سمنڊ اڪرڻ جي خواهش نٿي رکي ۽ ٻيو ته هو هٿيار ٺاهڻ ۾ به اڳتي نڪري نه سگهيا هئا. جهڙيون تهڙيون معمولي بندوقون ۽ منجنيقون مس ٺاهي سگهيا هئا. هوڏانهن يورپين لاءِ انڊيا پاسي اچڻ ان ڪري به ضروري ٿي پيو، جو يورپ ۾ سخت ٿڌ هجڻ ڪري ڪا خاص پوک نٿي ٿي ۽ هو بک پئي مئا ۽ نه ان زماني ۾ هو وڏي پئماني تي ڍور ڍڳا پالي سگهيا ٿي جو انهن لاءِ گاهه ۽ ٻي کاڌ خوراڪ ڪٿان اچي؟ اڄڪلهه ته ناروي، سئيڊن جهڙن اتراهن ملڪن ۾ به وهٽ پالين پيا جو بهتر جهازراني ڪري هو پنهنجي توڙي جانورن لاءِ کاڌ خوراڪ آفريڪا ۽ ايشيا جي ملڪن مان گهرائين ٿا. 1960ع واري ڏهاڪي جي آخري سالن ۾ جڏهن منهنجو ناروي وڃڻ ٿيو ته اسان هر دفعي جهاز کي گوار سان ڀري اتي جي بندرگاهه ٽرانڍهام پهچندا هئاسين. گوار جون ڦريون يا پائوڊر جي شڪل ۾ پيٺل گوار، ناروي وارا پنهنجن وهٽن کي کارائيندا هئا. سو اڳئين زماني ۾ يورپين جون نظرون انڊيا، چين، ملايا، جاوا، سماترا تي هيون جتي هر قسم جو نه فقط فصل ٿيو ٿي پر وڏي مقدار ۾ ٿيو ٿي.
مٿيون ڳالهيون ڌيان ۾ رکي پڙهندڙ سمجهي سگهن ٿا ته واسڪو ڊا گاما جهڙا يورپي انڊيا پاسي “هندي وڏي سمنڊ” ۾ داخل ٿيڻ مان هنن جو مقصد ڪو سير تفريح ڪرڻ نه هو پر ڦرلٽ ڪرڻ هو. ايشيا ۽ آفريڪا جي اوڀر واري ڪناري جي ملڪن تي قبضو ڪرڻ هو ۽ هنن جي مسلمانن تي وڏي باهه هئي، جن جي اميه سلطنت اسپين، پورچوگال، فرانس ۽ اتر آفريڪا جي ملڪن ٽيونيشيا، الجيريا کان موراڪو ۽ موريطانيا تائين سالن بلڪه صدين کان قبضو ڄمايو هو ۽ ٻئي پاسي سلطنت عثمانيه (Ottomon Empire) وارا اوڀر يورپ ۽ بحراسود جي ملڪن: البانيه، بلغاريا، رومانيا وغيره تي قبضو ڪري ويٺا هئا. هنن وٽ ايڏي فوج هئي جو يورپي مقابلو نٿي ڪري سگهيا ۽ ايڏي فوج مسلمانن (عربن توڙي ترڪن) ڪيئن ٿي افورڊ ڪئي؟ هنن شاهراهه ريشم تان يورپ ڏي ويندڙ کاڌو پيتو، ڪپڙو لٽو، مصالحو ڳهه ڳٺن تي ٽئڪس هڻي يورپين مان پئسو ٿي ڪڍيو.
سو واسڪو ڊاگاما جنهن کي سندس ملڪ پورچوگال جي بادشاهه مئنيوئل اول جهاز ۽ ماڻهو ڏئي انڊيا تائين سامونڊي رستو ڳولڻ لاءِ ان ڪري موڪليو ته جيئن ايشيا جي مشهور شين مصالحن، ريشم، ڪپڙن، سون ۽ چاندي جي ڳهن، پتل ۽ ٽامي جي ٿانون سان جهاز ڀري پورچوگال کڻي اچي، جيئن هنن کي هر شيءِ سستي پوي ۽ ملڪ کي فائدو رسي. ساڳي وقت هندي وڏي سمنڊ جي ڪناري وارن ايشيائي ۽ آفريڪي اهم ملڪن تي بندوق ذريعي قبضو ڪيو وڃي. اهو ئي مقصد ٻين يورپي ملڪن جو به هو ۽ هر ملڪ کي گوءِ کڻڻ ۾ تڪڙ ان ڪري هئي جو هنن ڏٺو ٿي ته هن مقابلي ۾ جيڪو اڳ نڪرندو اهو ئي وڌيڪ ڪمائيندو. ان جو ئي گهڻن ملڪن تي قبضو ٿيندو. ان ڪري هر يورپي ملڪ جي جهازرانن اڳتي جي رستي ڳولڻ ۾ معلومات ٿي حاصل ڪئي، ان کي راز ۾ ٿي رکيو ۽ پنهنجي ئي ملڪ جي ماڻهوءَ کي ٿي ٻڌايو. جيئن بارتولوميو دياس ڪيپ آف گڊ هوپ پهچڻ تائين جيڪو سامونڊي رستو ۽ واٽ تي لڳندڙ هوائن جو رخ Observe ڪيو، ان جي ڄاڻ واسڪو ڊاگاما کي ڏني وئي ته هاڻ اڳتي جي رستي جي ڳولها تون ڪر. اها ڄاڻ ايترو راز ۾ رکي وئي ٿي جو پني تي نقشي جي صورت ۾ به نٿي محفوظ ڪئي وئي جيئن متان ڪا ٻي يورپي قوم ان کي حاصل ڪري اڳيان نڪري وڃي. مهنجي خيال ۾ واسڪو ڊاگاما جو هي پهريون ئي سفر هو جنهن ۾ ڪيپ آف گڊ هوپ ڪراس ڪرڻ وقت سندس خلاصين جي Sea Sickness کان حالت خراب ٿي وئي ۽ ڪيپ ڪراس ڪرڻ بعد خلاصي بغاوت تي لهي آيا ته اڳتي وڌڻ بدران وطن موٽجي. واسڪو ڊاگاما انهن ڏينهن جو نيويگيشن جو واحد اوزار قطب نما (ناس جي دٻليءَ جهڙي گول دٻلي) سمنڊ ۾ اڇلي هنن کي چيو ته جيڪي ڪرڻو اٿانوَ اهو ڪريو. واپس وٺي وڃڻ وارو آئون ئي آهيان جنهن کي رستي جي ڄاڻ دماغ ۾ آهي. توهان مان ڪنهن کي دم خم آهي ته اچي جهاز جو سکاڻ (Rudder) سنڀالي.

الطاف شيخ ڪارنر

پھتا ات پانڌيئڙا