هڪ غير مسلم انگريز جو حج
“Personal Narrative of a Pilgrimage to El- Medinah & Meccah.”
هي سفرنامو برٽن (سڄو نالو: رچرڊ فرانسز برٽن) جو آهي، جيڪو انگريز ۽ عيسائي هو. عربي ٻولي ۽ مسلمانن جي ڪلچر کان واقف هجڻ ڪري هو 1853ع ۾ روپ بدلائي سنڌ جي حاجين سان گڏ مڪي ۽ مديني کان وڃي نڪتو. انهن ڏينهن ۾ غيرمسلم لاءِ ان قسم جو سفر ڪرڻ خطري کان خالي نه هو جنهن جي سزا قتل هو. پر رچرڊ برٽن اهو انگريز هو جنهن هي خطرو کڻي حج جي سفر ۽ اتي جي ارڪانن، رسمن، رواجن جو احوال مٿئين سفرنامي. “The Pilgrimage to Mecca & Madina” ۾ لکيو، جنهن سان هڪ طرف سندس مشهوري ٿي ته ٻئي طرف يورپين کي خبر پيئي ته مسلمان حج جو سفر ڪيئن ڪن ٿا ۽ مڪي، مديني، منا، مزدلفه ۽ عرفات وغيره تي ڇا ڪن ٿا. هن قسم جي سفر ۾ جتي ٻيا به سوين ماڻهو گڏ گڏ هجن ۽ وڏو عرصو رهڻو پوي پنهنجي اصليت لڪائڻ ڪو سولو ڪم نه آهي. برٽن فخر ٿو محسوس ڪري ته هن اهو سفر ڪيو، جنهن ۾ پل پل تي خطرو هو جنهن ۾ اصليت معلوم ٿيڻ تي زندگي تان هٿ کڻڻو هو جو ڪو به مسلمان اهو برداشت نه ڪندو ته هن سان گڏ ڪو غير مسلم هجي. پر برٽن اهو ثابت ڪرڻ ٿي چاهيو ته هو ائڊوينچر ۽ خطرن سان کيڏڻ جو شوقين ۽ ماهر آهي. بقول هن جي:
“In this journey to Mecca, I wanted to prove, by trial that what might be perilous to other travelers, was safe to me…”
هن سفر لاءِ هن پهرين کان وڏي ڪوشش ڪئي هئي جيئن جيتري قدر ٿي سگهي ڪنهن کي شڪ نه ٿئي ته هو غيرمسلم آهي. هن اهڙو نمونو اختيار ڪرڻ ٿي چاهيو جيئن هر هڪ هن کي به ٻين مسلمانن وانگر مسلمان سمجهي. ان لاءِ هن وڏي تياري ڪئي. پهرين ته هو مهينو ڏيڍ مصر جي شهر السڪندريا ۾ هڪ مسلمان وٽ اچي رهيو جتي هو اسلام جون سڀ ڳالهيون سکيو ته مسلمان ڪيئن کائين ٿا، ڪيئن ويهي ڪچهري ڪن ٿا، سمهن ٿا ويندي نماز پڙهن ٿا. ايتري قدر جو هن اها ڳالهه به ڌيان ۾ رکي ته مسجد ۾ داخل ٿيڻ مهل پهرين ساڄو پير رکجي. اهو آهي ته برٽن کي ڪيتريون ئي ٻوليون آيون ٿي. نه رڳو يورپي ٻوليون انگريزي، فرينچ، جرمن، اطالوي، هسپانوي، پورچوگالي، يوناني ۽ هيبريو پر ايشيا ۽ آفريڪا جون پڻ چڱي طرح آيون ٿي جيئن ته، عربي، فارسي، اردو، سنڌي، سرائيڪي، سنسڪرت، پشتو، مرهٺي، سواحلي وغيره وغيره. ان ڳالهه ۾ برٽن ڪمال جو ماڻهو سمجهيو وڃي ٿو، جو کيس 29 ٻوليون آيون ٿي. هو جاگرافر، فوجي، ليکڪ، شاعر، صحافي، سفارتڪار ۽ explorer ٿي گذريو آهي. هن ايشيا، آفريڪا، يورپ ۽ آمريڪا جو تمام گهڻو سفر ڪيو، جن بابت هن جا 90 کن ڪتاب آهن. ٽي چار ڪتاب ته سنڌ جي جاگرافي، رسم و رواج، ڪلچر ۽ ثقافت تي آهن، جن جا سنڌي ۽ اردو ۾ ترجما بار بار ڇپبا رهن ٿا.
برٽن حج جو ڏکيو سفر ڪرڻ لاءِ بيحد خبرداريءَ کان ڪم ورتو. ايتريقدر جو ان شڪ کان به نڪرڻ لاءِ ته متان ڪو هن کي اگهاڙو وهنجندو ڏسي وٺي هن طهر به ڪرايو حج تي وڃڻ لاءِ هن پهرين پاڻ کي ايراني شهزادو سڏرائڻ ٿي چاهيو پر پوءِ هن اهو فيصلو ڪيو ته ان صورت ۾ وڃڻ صحيح نه ٿيندو. ان ڪري هن صوفي درويش جو روپ اختيار ڪيو جيڪو جيئن وڻي ائين ڪپڙا پهري سگهي ٿو، جتي وڻي اتي رهي سگهي ٿو ۽ ڪو به مسلمان هن کان سوال نٿو ڪري سگهي. هن پنهنجي ماضيءَ جي به ڪهاڻي ٺاهي ڇڏي ته جيئن ڪو پڇي ته هو ٻڌائي ته هو افغان ڇوڪرو هو جيڪو انڊيا ۾ رهيو، برما ۾ تعليم حاصل ڪيائين. اهو ان ڪري جو هن کان فارسي، اردو، سنڌي يا ٻي ڪا ٻولي ڳالهائڻ ۾ خامي رهجي وڃي ته ماڻهو شڪ نه ڪن.
ان هوندي به برٽن جي هن سفر ۾ ائين ناهي ته هن کان ڪي غلطيون نه ٿيون. قاهره ۾ هو هڪ البانيءَ سان گڏ شراب جو پيگ پي ويو جيڪو هڪ مسلمان لاءِ حرام آهي. ماڻهن کي جيئن ئي شڪ ٿيو ته هو قاهره ڇڏي ويو. اها ٻي ڳالهه آهي ته رچرڊ برٽن شراب پيئڻ کان رهي نٿي سگهيو. هو حج تي به لڪ ڇپ ۾ شراب جا ڍڪ ڀريندو رهيو. هو حج جا سڀ ارڪان ٻين حاجين کي ڏسي پورا ڪندو رهيو جيتوڻيڪ هو ڪٿي ڪٿي ٿڙيو ٿاٻڙيو پئي ۽ کائنس غلطي به ٿي وئي ٿي پر وڃي پار پيو ۽ حاجي ٿي ويو جنهن جي نشاني ٻين وانگر آرَ جي سائي ٽوپي پاتائين.
حج دوران، هڪ دفعي ته هو ذري گهٽ زندگيءَ کان هٿ ڌوئي ويٺو هو ۽ سندس راز فاش ٿيڻ تي هو ته هو پڪ غير مسلم آهي ۽ ممڪن آهي جاسوس هجي،آهي، پر بچاءُ ٿي ويو. ٿيو هينئن جو هڪ دفعي هن کي زور جو پيشاب لڳو. چوڌاري ڪو ماڻهو نه ڏسي هو مسلمانن وانگر اوڪڙون ٿي ويهي پيشاب ڪرڻ بدران چوغو مٿي ڪري بيٺي بيٺي شروع ٿي ويو. نڄاڻ پري کان ڪنهن ٻار هن کي ائين مُٽندي ڏسي ورتو تنهن حيرت مان اندر ويٺلن کي ٻڌايو پر اها ڳالهه ائين ئي دفن ٿي وئي. ڪي اهو به چون ٿا ته ٻار جي ڏسڻ ۽ رڙيون ڪري ٻين کي ٻڌائڻ کان اڳ برٽن هن کي قتل ڪري ڇڏيو پر ان ڳالهه لاءِ ڪٿي ثبوت نٿو ملي.
رچرڊ برٽن هن سفر ۾ پنهنجو خبر ناهي اسلامي نالو ڇا رکرايو. هونءَ سندس ٻه نالا مشهور آهن: مرزا عبدالله شري ۽ حاجي عبداليزدي - رچرڊ برٽن جنهن کي بعد ۾ برطانيا حڪومت Sir جو به خطاب ڏنو، 1821ع ۾ ڄائو ۽ ستر سالن جي ڄمار ۾ 1890ع ۾ وفات ڪيائين. پاڻ ايسٽ انڊيا ڪمپني ۾ ڪئپٽن جي رئنڪ سان فوجي ٿي رهيو ۽ جنرل چارلس نيپيئر جنهن 1843ع ۾ سنڌ تي حملو ڪيو، ان جي ڪمانڊ هيٺ، ”18 بمبئي انفئنٽري” ۾ گجرات ۾ رهيو.
مٿي لکيو اٿم ته سر رچرڊ برٽن پهريون غير مسلم انگريز هو جنهن حج ڪيو. پر ائين ناهي. برٽن 1853ع ڌاري حج ڪيو، ان کان اڳ 1503ع ۾ يعني ساڍيون ٽي صديون اڳ، ورٿيما (سڄو نالو Ludovico di Varthema) پهريون يورپي هو جيڪو مڪي ۾ داخل ٿيو ۽ حج ڪيو. هو اٽليءَ جي نواب خاندان جي ڊائري لکڻ وارو ۽ سفر ڪرڻ جو شوقين هو. هو 1470ع ۾ ڄائو ۽ 1517ع ۾ وفات ڪيائين. هن پنهنجي ان حج ۽ زندگيءَ جو احوال سندس اطالوي ٻوليءَ ۾ لکيل سفرنامي ۾ ڏنو آهي جنهن جو پهريون ڇاپو 1510ع ۾ روم ۾ ڇپيو ۽ اڄ ڏينهن تائين ان ڪتاب جا ايڊيشن ايندا رهن ٿيا. هن ڪتاب لاءِ چيو وڃي ٿو ته دنيا جي پنجاهه کن ٻولين ۾ ترجمو ٿي چڪو آهي ۽ اهو به چيو وڃي ٿو ته هن هر ڳالهه صحيح معلومات حاصل ڪري لکي آهي. ان ڪري هن جو هي سفرنامو هن کان پوءِ جي همراهن (سفر جي شوقينن) لاءِ سٺي رهنمائي ثابت ٿيو. ورٿيما جي هن سفرنامي ۾ مون کي ڪٿي ڪٿي ابنِ بطوطا جي سفرنامي جي به جهلڪ نظر اچي ٿي جيڪو هنن ساڳين پٽن تان پورا 200 سال اڳ ٿي ويو هو ۽ سفرنامو لکيو هئائين.
ورٿيما (هن کي ڪي برٿيما به سڏين ٿا) اٽليءَ جي اتراهين شهر بولونيا (Bologna) ۾ 1470ع ۾ ڄائو. اٽليءَ جو هي شهر صدين کان پڙهيل لکيل ماڻهن جو شهر سڏيو وڃي ٿو. هن شهر جا ڪيترائي اديب، شاعر، پروفيسر، ڊاڪٽر، انجنيئر، سائنسدان..... ويندي رانديگر، آرٽسٽ، اداڪار دنيا ۾ مشهور آهن. شايد هتي جي آڳاٽن تعليمي ادارن ڪري به هي شهر هتي جي اطالوي ٻوليءَ ۾ La Dotta يعني “پڙهيل ڳڙهيل” پڻ سڏجي ٿو.
ڏورانهن ملڪن ڏي سفر ڪرڻ کان اڳ ورٿيما لڳي ٿو ته پنهنجي ملڪ ۾ فوجي هو. هن 32 سالن جي ڄمار ۾، يعني 1502ع ۾ يورپ ڇڏيو ۽ سڙهه واري ڪنهن ٻيڙي يا جهاز ذريعي مصر جي ڀونچ سمنڊ جي ڪناري واري شهر السڪندريا ۾ پهتو. ياد رهي ته هي اهي ڏينهن هئا جڏهن اڃا ڪَل وارا جهاز (آگبوٽ) ايجاد نه ٿيا هئا. پورچوگال کان واسڪو ڊاگاما ۽ اسپين کان ڪرسٽافر ڪولمبس به هنن ئي ڏينهن ۾ انڊيا ۽ آمريڪا پهچڻ جو رستو انهن Sailing Ships ذريعي ڳوليو هو. هي اهي سال هئا جن ۾ يورپين (اسپين ۽ پورچوگال وارن) مسلمانن (عرب حاڪمن) کي پنهنجي ڌرتيءَ تان ڀڄائي ڪڍيو جنهن ڌرتيءَ تي عربن ڏورانهين ڏيهه کان اچي ٻه چار سال نه پر 700 سال حڪومت ڪئي.... ۽ 1502ع جو سال ته اهو هو جنهن ۾ واسڪو ڊاگا ٻيو دفعو انڊيا جي ملبار ڪناري تي وڏي لاو لشڪر سان نازل ٿيو هو. صدين کان هندي وڏي سمنڊ ۾ ڪڏهن ڪنهن کي يورپين جو ڪو ٻيڙو نظر نه پئي آيو، سو هاڻ بمن بندوقن سان جَڙيل پورچوگالي جهازن هن سمنڊ جي بندرگاهن ۾ تجارت ڪندڙ عرب سوداگرن ۽ انهن جي جهازن جي ناکئن، ملاحن، خلاصين ۽ وڻجارن کي بي چين ڪري رکيو هو. ويتر جو واسڪو ڊاگاما بمن بندوقن جي زور تي هتي جي جهازن جي ڦرلٽ ڪئي جنهن ۾ هن حاجين جي جهاز کي به نه بخشيو، منجهس سوار مرد حاجين سان گڏ عورتن ۽ ٻارن کي به جيئري ساڙي ڇڏيو. ان ڳالهه عرب دنيا توڙي ايشيا ۽ آفريڪا ۾ رهندڙ مسلمانن جي دلين ۾ خوف ۽ ڏهڪاءَ سان گڏ يورپين لاءِ نفرت پيدا ڪري وڌي هئي. بقول ڪنهن جي ورٿيما هن سفر جي تياري ستن اٺن سالن کان ڪئي هوندي. ان وقت حالتون ٻيون هيون پر هن کي به کُٽي ٿي کڻي، جو هو ان سال ٿو نڪري جڏهن هي حاجين جي سڙڻ جو معاملو ٿيو ۽ مسلمان هر گوري چمڙي واري کي يورپي سمجهي پورچوگالين جو جاسوس تصور ڪرڻ لڳا هئا. بهرحال آئون ته اهو چوندس ته ورٿيما کي واقعي سفر جو شوق، بلڪه Craze هو جو هڪ مصيبت مان بچي ٿي ويو ته گهر موٽڻ جو نالو وٺڻ بدران اڳتي ٿي وڌيو. سندس سفر جا تفصيل ته توهان هن جي ڪتاب جي انگريزي ترجمي ۾ پڙهي سگهو ٿا. ٿي سگهي ٿو ورٿيما جو هي ڪتاب سنڌيءَ ۾ به ترجمو ٿيو هجي، جنهن جي خبر مختيار ملاح صاحب کي ئي هجي جيڪو سرڪاري آفيسر سان گڏ سٺو ليکڪ ۽ ريسرچر به آهي جنهن جو هر آچر تي ترجمو ٿيل ڪتابن جي ترجمي بابت ڪاوش ۾ ايندڙ ڪالم پڙهي مون کي پڻ حيرت ٿيندي آهي ته اسان وٽ ڪيترائي ڪتاب ترجمو ٿي چڪا آهن. ڪي ڪتاب ته هڪ بدران ٻن ٻن ٽن ٽن اديبن ڪيا آهن.
ورٿيما جون سفر جي فقط شروعات جون ٻه چار سٽون لکان ٿو ته گهر بولونيا (اٽلي) ڇڏڻ بعد هو اسڪندريا آيو جتان نيل نديءَ ذريعي قاهره پهتو. پوءِ مصر مان هو جهاز ذريعي بيروت (لبنان) آيو جتان هو طرابلس (Tripoli) پهتو. ياد رهي ته هيءَ ٽرپولي (طرابلس) لبيا واري نه پر لبنان واري آهي جيڪا بيروت جي بندرگاهه ڀرسان آهي جنهن جو ذڪر مون پنهنجي 1969ع واري پهرئين سفرنامي “منهنجو ساگر، منهنجو ساحل” ۾ ڪيو آهي. ان بعد ورٿيما شام (Syria) جي شهرن اليپو، (Aleppo) حلب ۽ دمشق ۾ آيو جتي هن پاڻ کي يونس نالي سان مسلمان سڏرائي مملوڪ پوليس گئريشن ۾ ڀرتي ٿيو. ياد رهي ته انهن ڏينهن ۾ مصر کان حجاز تائين مملوڪ سلطنت جو راڄ هو جيڪا 1517ع تائين قائم رهي. ورٿيما جي ڏينهن ۾ مملوڪ سلطنت جي آخري بادشاهه کان هڪ اڳ وارو الاشرف قانصوه الغوري هو جنهن 1501ع کان 1516ع تائين حڪومت ڪئي. 1503ع ۾ دمشق کان جيڪو شامي مسلمانن جو قافلو حج لاءِ نڪتو انهن جي بچاءَ ۽ سلامتي لاءِ، گڏ هلندڙ مملوڪي پوليس ۾، هي ورٿيما به شامل هو. ياد رهي ته انهن ڏينهن ۾ مختلف ملڪن کان حجاز اچڻ ۾ خشڪي توڙي سامونڊي رستن تي ته امن امان نه هو پر مڪي کان مديني تائين به چورن، ڌاڙيلن، مختلف عرب قبيلن جي سردارن ۽ ڀوتارن جي ماڻهن، حاجين جي قافلن جي ڦرلٽ ڪئي ٿي. هاڻ عربستان “سعودي عرب” ٿيڻ بعد قانون سخت ٿيو آهي نه ته ويهين صديءَ جي شروعاتي چوٿائي ۾ به سخت ڦرلٽ ۽ بدامني هئي جنهن جو ذڪر سڪرنڊ جي حاجي نبي بخش چانڊيو پڻ پنهنجي 1923ع واري حج جي سفرنامي ۾ ڪيو آهي جنهن ڪتاب لاءِ لکيل منهنجا پيش لفظ، پڙهندڙن جي دلچسپيءَ لاءِ هتي هن ڪتاب ۾ به ڏنا اٿم.
ورٿيما شام ملڪ جي حاجين جي ٽولي سان گڏ مڪي بعد مديني جو به سير ڪيو ۽ هن لاءِ چيو وڃي ٿو ته هُن انهن شهرن بابت ۽ حج جي ارڪانن جو جيڪو تفصيلي احوال لکيو آهي اهو صحيح ۽ سربستو لکيو آهي. ورٿيما بنا شڪ جي پهريون غيرملسم يورپي چئي سگهجي ٿو جنهن هي شهر ڏٺا ۽ احوال قلمبند ڪيو.
مڪي شريف ۾ هجڻ دوران ورٿيما جو هڪ ڌارئين ملڪ کان آيل مسلمان واپاريءَ سان مهاڏو ٿي پيو جنهن ۾ مسلمان واپاريءَ کي شڪ ٿيو ته ورٿيما (جيڪو پاڻ کي يونس سڏرائي رهيو هو) مسلمان نه پر عيسائي جاسوس آهي. ان تي ورٿيما (يونس) احتجاج ڪيو ته هو مملوڪ آهي ۽ شام کان آيو آهي. بهرحال ورٿيما نمونو سمونو ڪري پنهنجو نه رڳو بچاءُ ڪري ورتو، پر مسلمان واپاريءَ کي ذري گهٽ شرمندو ڪيو ته هو هڪ مسلمان ڀاءُ تي اهڙي تهمت ڪيئن ٿو هڻي! واپاريءَ افسوس ڪندي ورٿيما (يونس) کي چيو ته ڇا ڪريون. پورچوگالين جي حملن ۽ حاجين کي ساڙڻ بعد اسان مسلمان نفسياتي طرح پريشان آهيون. هن مسلمان واپاريءَ ورٿيما کي پورچوگالين جو ملبار ڪناري جي بندرگاهن تي قبضو ۽ اتي جي ماڻهن، خاص ڪري مسلمانن سان ڪيل ظلمن جون ڳالهيون ٻڌايون.
اهي ڳالهيون ٻڌي ورٿيما دل ئي دل ۾ انڊيا وڃڻ لاءِ ڊرامو رچايو ۽ مسلمان واپاريءَ کي چيو ته هو بندوقون (Cannon) ٺاهڻ جو ماهر آهي ۽ هو پنهنجيون خذمتون دکن جي مسلمان بادشاهه “سلطان آف بيجاپور” کي پيش ڪرڻ ٿو چاهي جيئن هن لاءِ هو مضبوط آرٽلري فوج تيار ڪري سگهي، جنهن سان هو پورچوگالين جو چڱيءَ طرح مقابلو ڪري سگهن.
عربستان ۾ رهندڙ هي ٻاهريان مسلمان واپاري جيڪي انڊين لڳن ٿا ڏاڍو خوش ٿين ٿا ۽ ورٿيما کي انڊيا موڪلڻ لاءِ پنهنجي گهر ۾ لڪائي رکن ٿا. شام کان آيل حاجي ۽ انهن جي سارسنڀال لهڻ لاءِ آيل مملوڪ سپاهي (Escorts) يونس کي ڇڏي رونا ٿي وڃن ٿا. مڪي جي هنن ڌارين سوداگرن جي مدد سان يونس (ورٿيما) کي جدي مان هڪ عرب جي مال بردار جهاز تي انڊيا لاءِ سوار ڪيو وڃي ٿو. مٿي به لکي آيو آهيان ته انهن ڏينهن ۾ اڃا ڪَلَ وارا جهاز ايجاد نه ٿيا هئا. انهن ڏينهن ۾ جهاز سڙهن (Sails) وارا هئا جيڪي هوائن جي رفتار ۽ رخ جي آڌار ۽ رحم و ڪرم تي هليا ٿي. هي جهاز به جدي مان لنگر کڻي بحر احمر مان ٻاهر نڪتو ۽ بابِ منديب (ڳاڙهي سمنڊ جي پوڇڙ واري حصي) مان ٿي عدن پهتو.
عدن پهچڻ تي اتي جا عرب حاڪم يونس (ورٿيما) تي شڪجي پون ٿا ۽ هن کي مسلمان سمجهڻ بدران عيسائي جاسوس سمجهي قيد ڪن ٿا. هن تي اهو الزام هڻن ٿا ته هو ڪنهن پورچوگالي جهاز جو خلاصي آهي ۽ پورچوگالين جي ڦرلٽ لاءِ جاسوسي ڪري رهيو آهي. ورٿيما جي احوال مطابق هن کي عدن ۽ يمن جي هڪ ٻي شهر رداع (Radaa) جيل مان هن کي يمن جي هڪ دوشيزه شهزاديءَ ڇڏرايو جنهن جو هن سان عشق (Love affair) ٿي پيو. سلطانا هن کي پنهنجي رداع واري محل ۾ ڪجهه عرصي لاءِ پاڻ وٽ رکيو پوءِ ورٿيما ڪنهن ڪوڙي بيماريءَ جو بهانو جوڙي ماهر حڪيم کان علاج ڪرائڻ لاءِ عدن وڃڻ جي سلطانا کان موڪل ورتي. هو يمن جي ڪنڊ ڪڙڇ جو- صنعا شهر سوڌو، سير ڪري عدن پهتو، جتان مارچ 1504ع ۾ هڪ جهاز انڊيا پئي ويو. سلطانا لڪ چوريءَ پنهنجي هن عاشق جا کيسا ڏوڪڙن سان ڀري ڇڏيا هئا. انهن مان هو ڀاڙو ڀري يمن مان ڀڄي ويو.
عدن مان نڪرڻ بعد جهاز کي پهريون اسٽاپ ايراني نار جي ڪنهن بندرگاهه ۾ ڪرڻو هو پر جهاز اتر طرف ايران ڏي وڌڻ بدران مخالف پاسي جون هوائون لڳڻ ڪري ڏکڻ ڏي بتال ٿي وڃي صوماليا جي ڪناري کان نڪتو جتي جهاز زيلع (Zeila) ۽ بربره (Barbara) بندرگاهن تي به ترسيو جيڪي صوماليا جا آڳاٽا ۽ ڪنهن زماني تائين واپار وڙي کان امير بندرگاهه رهيا. بعد ۾ انجڻ وارن جهازن جي سائيز وڏي ٿيڻ تي نوان بندرگاهه ناميارا ٿيا جيئن انڊيا ۾ سورت بدران بمبئي مشهور ٿيو، ملايا (ملائيشيا) ۾ ملاڪا بدران پينانگ ۽ پورٽ ڪلانگ ٿيو. تعليم دوران پڙهندا هئاسين ته بربره بندرگاهه دنيا ۾ سڀ کان وڌيڪ ڊيوٽي فري رهيو آهي، يعني هتي هر شيءِ ڪارخاني جي اگهه تي ملي ٿي. ڌارين ملڪن کان آيل جهاز وارن کان هتي جي حڪومت ڪنهن به شيءِ تي ٽڪو به ٽئڪس نٿي وٺي. جيئن اڄڪلهه سنگاپور، هانگ ڪانگ، دبئي، لاس پامال جهڙا بندرگاهه پاڻ کي ڊيوٽي فري سڏرائين ٿا پر اهي فقط نالي ماتر رهيا آهن. اهو به پڙهندا هئاسين ته صوماليا جو هي بندرگاهه بربره سڄي خليج عرب ۾ واپار وڙي ۾ اهم جاءِ آهي ۽ ٻئي نمبر تي زيلع. 1854ع ۾ رچرڊ فرانسز برٽن به هن بندرگاهه بربره ۽ اٿوپيا جي بندرگاهه هرار ۾ آيو هو جنهن پنهنجي سفرنامي ۾ هنن بندرگاهن لاءِ هتي جي ٻولي هراري جي هڪ مشهور چوڻي لکي آهي ته: “اهو جيڪو بربره تي راڄ ڪري ٿو ان جو سمجهو ته هرار شهر جي ڏاڙهيءَ ۾ هٿ آهي.....”
زيلع بندرگاهه ۾ هجرت بعد يڪدم اسلام آيو. زيلع جي ٻن محرابن واري “مسجد القبلتين” جيڪا Labo Qibla mosque به سڏجي ٿي ستين صديءَ ۾ ٺهي ۽ آفريڪا جي پراڻي مسجد چئي وڃي ٿي. هن مسجد جي محرابن مان به هڪ مڪي شريف ڏي آهي ته ٻيو يروشلم (بيت المقدس) ڏي. بهرحال اسان وارو اطالوي سياح يونس ورٿيما هنن ٻن بندرگاهن جو احوال به صحيح سربستو بيان ڪري ٿو.
موسم جي تبديلي بعد ورٿيما وارن جو جهاز ايران جو رخ ڪري ٿو اتي به هن سان ۽ هن جي جهاز سان ڪئين ڳالهيون ٿين ٿيون. ان بعد انڊيا جي مالا بار ڪناري تي اچن ٿا ۽ ڪجهه جهاز ذريعي ته ڪجهه خشڪي رستي هو ڪولمبو (سلون)، ان بعد بنگال، برما ۽ ملايا اڳتي وڃي ٿو جيڪو احوال هن جو سفرنامو پڙهڻ سان تعلق رکي ٿو. اسان سندس ذڪر ان ڪري شروع ڪيو ته هو پهريون غير مسلم يورپي هو جنهن حج ڪيو.