حج تي رواني ٿيندڙ پهرين انگريزياڻي
زينب ڪوبولڊ ڪا جهڙي تهڙي عورت ناهي پر هن جو تعلق برطانيه جي شاهي خاندان سان آهي. عمر ۾ هوءَ اسانجي قائداعظم محمد علي جناح ۽ ڊاڪٽر علامه اقبال کان ڏهه سال وڏي هئي. يعني هن جي ڄم جو سال 1867ع هو. سمجهو ته انگلينڊ جي شهنشاهه جارج پنجين جي زال “راڻي مئريءَ” جي همعمر هئي جيڪا پڻ ساڳي سال 1867ع ۾ ڄائي هئي. هي شهنشاهه (جارج پنجون) اڄ جي راڻي ايلزبيٿ جو ڏاڏو ٿيو. جارج پنجين بعد سندس وڏو پٽ “ايڊورڊ اٺون” سال کان به گهٽ عرصي لاءِ شهنشاهه ٿيو جنهن بعد 1936ع کان 1952ع تائين ٻيو پٽ “جارج ڇهون” شهنشاهه ٿيو جنهن جي ڏينهن ۾ انڊيا جو ورهاڱو ٿيو. سندس وفات بعد سندس ڌيءَ ايلزبيٿ انگلينڊ جي راڻي ٿي ۽ اڃا هلندي اچي. بهرحال Pilgrimage to Mecca جي ليکڪا زينب (اصل نالو Evelyn Cobbold) راڻي مئري جي سوٽ ماسات جي خاندان جي هڪ امير عورت چئي سگهجي ٿي ۽ هوءَ پهرين مسلمانانگريزياڻي آهي جنهن حج ڪيو ۽ پنهنجي حج جو احوال (سفرنامو) لکيو.
هوءَ لکي ٿي ته مڪي وڃڻ جي اجازت وٺڻ لاءِ هن ڪجهه ڏينهن جدي ۾ انگريز فئملي فِلبي (Philby) وارن سان گڏ گذاريو، جيڪي پڻ مسلمان ٿيا هئا.
سينٽ جان فِلبي جيڪو جئڪ فِلبي به سڏبو هو ۽ مسلمان ٿيڻ بعد هن پنهنجو نالو الشيح عبدالله رکيو. پاڻ برٽش انڊيا فوج ۾ برگيڊيئر هو، ان کان علاوه هو ليکڪ، عربي دان، explorer، انٽيليجنس آفيسر ۽ ابن سعود جو صلاحڪار پڻ ٿي رهيو. پاڻ سريلنڪا جي شهر بادولا (Badulla) ۾ 1885ع ۾ ڄائو ۽ 1960ع ۾ لبنان جي شهر بيروت ۾ وفات ڪيائين. سندس زندگيءَ جي ڪهاڻي به عجيب دلچسپ آهي ۽ پڙهڻ وٽان آهي. هتي مختصر اهو ته هن يونيورسٽي آف ڪئمبرج مان مشرقي (Oriental) ٻولين ۾ گرئجوئيشن ڪري انڊيا سول سروس ۾ نوڪري حاصل ڪئي. کيس لاهور ۾ رکيو ويو جتي هو پنجابي، اردو، بلوچي، فارسي ۽ آخر ۾ عربي چڱي طرح ڳالهائڻ سکيو. 1930ع ۾ مسلمان ٿيو ۽ شاهه ابن سعود هن کي پاڻ وٽ صلاحڪار مقرر ڪيو جنهن کي هن فِلبيءَ (شيخ عبدالله) فقط حجاز کي نه پر سڄي عربستان کي سندس نالي (سعودي عرب) سان، هڪ ڪري حڪومت ڪرڻ جي صلاح ڏني. 1938ع ۾ پيٽرول ملڻ تي هن انگلينڊ ۽ آمريڪا وارن سان فيصلا ڪري عرب بادشاهه جي حق ۾ مدد ڪئي.
جان فِلبي (شيخ عبدالله) جي ڊورا نالي هڪ زال اڳهين هئي جنهن مان هڪ پٽ ڪِمِ فلبي ۽ ٽي ڌيئون: ڊائنا، هيلنا ۽ پئٽريشا ٿيون. Kim Philby (ڄم جو سال 1912ع ۽ وفات 1988ع) ٻي جنگ عظيم جي حوالي سان تمام مشهور ڊبل ايجنٽ جاسوس ٿيو. شيخ عبدالله مسلمان ٿيڻ بعد هڪ عرب ڇوڪري روزيءَ سان به شادي ڪئي جنهن مان چار پٽ ٿيس: فهد، سلطان، فارس ۽ خالد. اهي سڀ مسلمان ٿيا باقي پهرين زال جا ٻار عيسائي ئي رهيا. جان فلبي (شيخ عبدالله) مشهور ليکڪ به هو. سندس ڪيترائي ڪتاب آهن. نموني خاطر ڪجهه جا نالا لکان ٿو:
* The Heart of Arabia- سفرنامو. 1922ع
* Arabia of Wahhabis- 1933ع. (عربستان جي وڏي بيابان “رب الخالي” جو احوال)
* Sheba’s Daughters- 1939ع (ڏکڻ عربستان جو سفر.)
* A Pilgrim in Arabia- 1943ع (حج جو احوال.....) وغيره.
فلبيءَ (شيخ عبدالله) جدي ۾ رهي عربن سان گڏ ڪاروبار به ڪيو. جدي ۾ سندس نالي واريون ڪيتريون ئي عمارتون آهن، جيڪي توهان جو جدي ۾ رهڻ ٿئي ته شهر جي پراڻي حصي ۾ ڏسي سگهو ٿا. زينب ڪوبولد حج لاءِ آئي ته جدي ۾ لهي ڪجهه ڏينهن فلبيءَ جي گهر ۾ آرام ڪيو، جتي هن سان سعودي عرب ۾ رهندڙ ڪيتريون ئي اهم شخصيتون ملڻ آيون، جن جو احوال هن پنهنجي سفرنامي ۾ ڪيو آهي. انهن مان هڪ بادشاهه جو پٽ “شهزادو امير فيصل” به هو جيڪو بعد ۾ بادشاهه ٿيو. زينب پهرين انگريز عورت آهي، جنهن جو عربن جي گهرن جو لکيل احوال پهريون دفعو ٻاهر جي دنيا پڙهيو. تن ڏينهن ۾ سعودي عرب ۾ اعليٰ معيار جون هوٽلون نه هيون سو زينب مڪي، مديني، مِنا وغيره ۾ عربن جي گهرن ۾ رهي.
زينب (اصل نالو ايولين) اسڪاٽلينڊ جي گاديءَ واري شهر ايڊنبرگ ۾ 1867ع ۾ جنم ورتو. ايولين جو ننڍپڻ مصر جي شهر قاهره ۽ الجيريا جي شهر الجزائر ۾ گذريو، جتي هن جي سارسنڀال لاءِ مسلمان آيائون (ٻارن جو نيپاج ڪرڻ واريون) هيون جن سان گڏ رهڻ ڪري هوءَ عربي به سکي وئي ۽ بقول سندس، گهر ۾ ڪم ڪندڙ مسلمان ڇوڪرين کي قرآن ۽ نمازون پڙهندو ڏسي هن پاڻ کي به مسلمان سمجهيو ٿي. انهن ڏينهن ۾ هن جو خاندان هر سال سياري جا ٽي چار ٿڌا مهينا گذارڻ لاءِ انگلنڊ کان اتر آفريڪا جي ملڪن ۾ اچي رهيو ٿي. هن پاڻ کي اڃا مسلمان نٿي سڏرايو. پنهنجين يادگيرين ۾ لکي ٿي ته هوءَ هڪ دفعي پنهنجي دوست سان گڏ روم (اٽلي) آئي جتي پوپ هن کان پڇيو ته هن جو عيسائي ڪهڙي فرقي سان واسطو آهي - پروٽيسٽنٽ سان يا ڪئٿولڪ سان. ان جي جواب ۾ هن پوپ کي چيو ته هوءَ نه پروٽيسٽنٽ آهي ۽ نه ڪئٿولڪ. هوءَ مسلمان آهي.
ليڊي ايوِلين لکي ٿي ته ان بعد هوءَ آفيشلي مسلمان ٿي ۽ هن اسلام بابت وڌيڪ ڄاڻ حاصل ڪئي ۽ پنهنجو اسلامي نالو زينب رکيو. حج تي وڃڻ ڪري هوءَ يورپ ۾ مشهور ٿي وئي. سندس حج جو سفرنامو “Pilgrimage to Mecca” پهريون سفرنامو آهي، جيڪو ڪنهن انگريز عورت لکيو آهي. زينب دنيا جو ڪافي سير ڪيو ۽ سندس هڪ ٻيو سفرنامو: “Kenya- Land of Illusion.” جيڪو ڪينيا، يوگنڊا پاسي جو سفر آهي، پڻ مشهور ڪتاب آهي.
زينب جي شادي John Dupuis Cobbold نالي هڪ انگريز سان مصر جي شهر قاهره ۾ 1891ع ۾ ٿي جنهن مان هن کي ٽي ٻار ٿيا. 1922ع ۾ هوءَ مڙس کان جدا ٿي، جنهن بعد هن ٻي شادي نه ڪئي. 1963ع ۾ اسڪاٽلينڊ جي پهاڙي علائقي ۾ هن جي سندس جاگير تي وفات ٿي. اتي ڪو مسلمان مولوي موجود نه هجڻ ڪري سندس وصيت مطابق سندس جنازي نماز پڙهائڻ لاءِ سندس پوءِ وارن ”مسجد شاهجهان“ جي مولوي کي ”ووڪنگ“ فون ڪيو ته هو اسڪاٽلينڊ اچي جنازي نماز پڙهائي. انگلينڊ جو شهر ووڪنگ (Woking) لنڊن کان 30 ملين (50 ڪلوميٽرن) جي فاصلي تي آهي جتي اورينٽل روڊ تي برطانيا جي هيءَ پهرين مڪمل مسجد آهي جيڪا شهر جي نالي ڪري ووڪنگ مسجد به سڏجي ٿي. پهرين مون سمجهيو هو ته هيءَ مسجد به ٺٽي جي شاهجهان مسجد وانگر مغل بادشاهه ٺهرائي آهي پر پوءِ خبر پئي ته هيءَ مسجد 1889ع ۾ سلطان شاهجهان بيگم ڀوپال ٺهرائي هئي. هنن حاڪم بيگمات جو تفصيلي احوال مون پنهنجي سفرنامي “بنارس کان برمودا” ۾ ڏنو آهي. انهن ڏينهن ۾ ووڪنگ جي مسلم مشن جو هيڊ مولانا يعقوب خان هو. هن جنازي نماز پڙهائڻ لاءِ مسجد جي امام مولانا شيخ محمد طفيل کي موڪليو. هن ان بابت پاڪستان جي ڪنهن رسالي ۾ مضمون پڻ لکيو جنهن جو عنوان هن ريت هو ۽ نيٽ تي پڙهي سگهجي ٿو.
Lady Cobbold - the Islamic Funeral of a Scottish Convert to Islam.
An Islamic grave on top of a Scottish hill,
Headstone inscribed with “Allah is the Light of the heavens & the earth.”
ياد رهي ته محترمه زينب ڪوبولڊ مرڻ کان اڳ اها به وصيت ڪري وئي هئي ته سندس قبر جي ڪتبي تي عربي ۾ اهو به لکرايو وڃي ته: “الله نورالسموات و الارض”. هن اها به وصيت ڪئي ته “منهنجي قبر تي ڪو به عيسائي پادري نه اچي ۽ قبر ۾ دفن ڪرڻ وقت منهنجو منهن ڪعبي طرف رکجو”.