صحرائي جهاز کان هوائي جهاز تائين
حج جي ادائگي اسلام کان اڳ به قائم هئي جيڪا چون ٿا ته حضرت ابراهيم جي ڏينهن کان هلندي آئي ٿي. اسلام کان اڳ وارو زمانو جيڪو جاهليت جو دور سڏجي ٿو، ان ۾ ڪعبي ۾ مختلف قسم جا بت رکيل هئا جن جي پوڄا لاءِ حج جي ڏينهن ۾ آس پاس کان مختلف قبيلن جا عرب آيا ٿي ۽ مختلف دورن ۾ مختلف طريقن سان ڪعبي جو طواف ۽ پوڄا پاٺ ڪئي وئي ٿي.
مڪي کي فتح ڪرڻ بعد 630ع ۾ حضور صلعم جن ڪعبي ۾ موجود سڀ بت ڊهرائي ڇڏيا ۽ 632ع ۾ پاڻ ڪريم صه جن وڏي تعداد ۾ مسلمانن کي ساڻ ڪري زندگيءَ جو پهريون ۽ آخري حج ڪيو ۽ حج ڪرڻ جا طور طريقا سمجهايا. حج جو اڄ وارو طريقو حضور صلعم جن جي انهن ڏسيل طريقن مطابق سرانجام ڏنو وڃي ٿو.
اڄڪلهه ته هر ڪو پنهنجي ملڪ جي ڪنهن وڏي شهر جيئن اسان وٽ ڪراچي، لاهور، ڪوئيٽا، اسلام آباد وغيره مان هوائي جهاز ۾ سوار ٿي چند ڪلاڪن ۾ مڪي (جدي) پهچيو وڃي. يا اڄ کان سٺ ستر سال اڳ جڏهن اسان ننڍا هئاسين ته اسانجي ڳوٺ هالا جا ماڻهو رمضان مستريءَ جي کيکڙي جهڙي ٽڙڪاٽ ڪندڙ بس ۾ سامان رکي روانا ٿيندا هئا. اها بس کين شهدادپور ريلوي اسٽيشن تي اچي لاهيندي هئي. پوءِ ريل گاڏيءَ ۾ سوار ٿي ڪراچي پهچندا هئا جتي حاجي ڪئمپ ۾ هڪ يا ٻه راتيون رهي پوءِ بندرگاهه مان سفينه حجاز، سفينه عرب يا ڪنهن ٻئي حاجين جي جهاز ۾ سوار ٿيندا هئا، جيڪو کين ستن اٺن ڏينهن بعد جدي اچي ڇڏيندو هو - جي لڳاتار هلندو رهندو هو ته - نه ته حاجين جي سفر لاءِ رکيل اهي جهاز اڪثر پراڻا هوندا هئا جن جي رستي تي هڪ ٻه دفعو انجڻ ضرور خراب ٿيندي هئي جنهن کي سمنڊ تي مئرين انجنيئر ورڪشاپ جي بنا مدد جي مڙيئي جهڙو تهڙو هلڻ جوڳو بڻائي بندرگاهه تائين پهچائيندا هئا. ان مرمت ۾ ڏينهن ٻه ڪڏهن ته اڃا به وڌيڪ ڏينهن لڳي ويندا هئا پوءِ جهاز ڪڏهن آهستي آهستي “ڍڳو پير پيران” هلندو اچي جدي کان نڪرندو هو يا وري ڪڏهن بيهندو هلندو، بيهندو هلندو، اچي منزل تي پهچندو هو. پر ان هوندي به حاجي سڳورا خوش هوندا هئا ته هو ماڊرن دور ۾ ڪل وارن جهازن ۾ سفر ڪري رهيا آهن جو هنن جي ڏاڏن پڙ ڏاڏن سڙهه وارن جهازن ۾ سفر ڪيو جن ۾ ڪراچي کان جدي پهچڻ ۾ مهينو به لڳي ويو ٿي جو انهن جي رفتار ۽ رخ جو مدار هوا جي “تکائي” ۽ “طرف” تي هوندو هو. هن کان اڳ وارن مضمونن ۾ لکي چڪو آهيان ته اهي سڙهن وارا جهاز جدي مان لنگر کڻڻ بعد ڳاڙهي سمنڊ مان نڪرڻ تي ڪڏهن هوا جي رخ ۾ تبديلي اچڻ ڪري ايران يعني مڪران ڪناري ڏي وڌڻ بدران ابتي طرف صوماليا پهچي ويا ٿي.
اسلام کان اڳ جيڪي حج لاءِ آيا ٿي اهي فقط اوسي پاسي جا عرب هئا پر اسلام بعد حج لاءِ اچڻ وارن جو دائرو بيحد وسيع ٿي ويو. هڪ طرف چين، انڊيا، ايران، افغانستان پاسي کان ته ٻئي پاسي مصر، ترڪي ۽ ميڊيٽرينين سمنڊ جي ڪناري وارن ملڪن جا مختلف قومن ۽ ٻولين جا مسلمان حج تي اچڻ لڳا. سو اڄ کان گهڻو اڳ، يعني وچ واري Medieval دور جي ڳالهه ڪجي - يعني ڏهن کان پنڌرهين سورهين صدي واري عرصي جي ته حج جي سفر لاءِ تيار ٿيل مسلمان شام، مصر ۽ عراق جي وڏن شهرن ۾ ٽولن جي صورت ۾ گڏ ٿي پوءِ قافلن جي شڪل ۾ مڪي روانا ٿيا ٿي. اهڙي طرح اتر آفريڪا جي ملڪن الجيريا، لبيا، ٽيونيشيا کان قافلا نڪري پوءِ ڪجهه خشڪيءَ رستي ته ڪجهه ميڊيٽرينين سمنڊ ذريعي مصر جي شهر سڪندريا پهتا ٿي. سئيز ڪئنال اڃا نه ٺهيو هو سو اتان خشڪي رستي بحر احمر (ڳاڙهي سمنڊ) پهچي پوءِ سڙهه وارن جهازن ذريعي ينبو يا عربستان جي ٻئي ڪنهن بندرگاهه ۾ لٿا ٿي. موٽر لاريون ته ايجاد نه ٿيون هيون ۽ نه هوائي جهاز، سڄو سفر گهوڙن، گڏهن، اٺن، خچرن تي ٿيو ٿي. يا وري پيرين پنڌ.
اڄ جو ماڻهو ته ان سفر بابت سوچي به نٿو سگهي. توهان پاڻ ئي ٻڌايو ته لاڙڪاڻي جي لاهوري محلي يا سچل ڪالوني جي ڪنهن گهر مان، يا سکر جي شمس آباد محلي يا جاگيراڻي پاڙي جي ڪنهن گهر مان ڪو همراهه هڙ ۾ ٻه ويلا ماني ۽ ٻه وڳا ٻڌي گڏهه تي گهران نڪري .... پڇڻ تي ٻڌائي ته هو حج لاءِ مڪي شريف پيو وڃي ته توهان کي کل ئي ايندي! پر اڳ ۾ ته ائين ئي ٿيندو هو. دنيا جو مشهور traveller ابنِ بطوطا به حج لاءِ پنهنجي ڳوٺ الطنج (Tangiers موراڪو) مان حج لاءِ ائين نڪتو هو. هو هڙ ۾ ماني کڻي گڏهه تي سوار ٿي گهر کان نڪتو. گهر جي در وٽ سندس ماءُ پيءُ اکين ۾ ڳوڙها آڻي کيس خدا حافظ چيو. هو گڏهه تي منزلون ڪندو. ڪڏهن ڪنهن مسجد يا مسافر خاني ۾ ته ڪڏهن وڻ هيٺان رات گذاري آلجيريا يا شايد ٻئي ملڪ ۾ حج ويندڙ قافلي ۾ شامل ٿيو. جيڪو قافلو پوءِ سڪندريا ۾ مهينو ڏيڍ ترسيو هو ۽ ابن بطوطا اتي ڪيل بزرگن سان ملاقات ۽ گهميل لائيٽ هائوس جو احوال پڻ لکيو - جنهن بابت مون پنهنجي سفرنامي “رنگ رنگيلي دنيا” ۾ تفصيل سان لکيو آهي.
شروع ۾ ڪيترن هنڌن تي لکي آيو آهيان ته هي حج جو سفر- خشڪي رستي يا بحري جهازن رستي ڪو آسان ۽ سلامتي وارو نٿي رهيو. سفر دوران ٻين ملڪن ۾ ته ڇا پر عربستان ۾ به بدو عربن قافلن تي حملا ڪيا ٿي ۽ ڦرون ڪيون ٿي، جيئن سڪرنڊ جي سرائي حاجي نبي بخش چانڊئي پنهنجي 1923ع واري حج جي سفر ۾ به لکيو آهي ته مڪي کان مديني جي سفر ۾ هن جي قافلي جي ٽن هنڌن تي ڌاڙيلن ڦر ڪئي. انهن ڏينهن ۾ نه هيون فئڪٽريون ۽ ڪارخانا ۽ نه ٻني ٻاري جو صحيح انتظام ۽ ايريگيشن سسٽم .... سو روزگار ۽ ڪمائيءَ جو طريقو نه هجڻ ڪري عوام توڙي حاڪمن جو گهڻو زور بار “ڦر” تي هو. نه فقط نادر شاهه يا محمود غزنويءَ ڀر وارن ملڪن مان مال ڦري پنهنجي ملڪ ۾ آيا ٿي پر سڄي ايشيا ۽ يورپ جي حاڪمن جو اهو حال هو. هي سعودي عرب ۾ قاعدو قانون هاڻ سخت ٿيو آهي ۽ ماڻهو حج دوران امن امان ۾ رهن ٿا نه ته حاجين جون ننڊون حرام هونديون هيون. خاص ڪري سفر دوران.
ماڻهو هزارن جي تعداد ۾ قافلن جي شڪل ۾ نڪرندا هئا جن قافلن جي سارسنڀال جو ذمو ان ملڪ: شام، عراق، مصر وغيره جي سرڪار کڻندي هئي. مملوڪ سلطنت جي ڏينهن ۾ ۽ ان بعد سلطنت عثمانيه جي دور ۾ قافلن جي حفاظت لاءِ ملٽري به گڏ هلندي هئي. ان کان علاوه حڪيم، معالج، جراح پڻ هلندا هئا. اهي قافلا جنهن مقرر اڳواڻ جي نظر هيٺ هلندا هئا اهو “امير الحج” سڏبو هو. اهو سڄو بندوبست ان ڪري ڪيو ويو ٿي جيئن هڪ طرف بدو عربن جي ڌاڙن کان بچاءُ ٿئي، ان کان علاوه قدرتي آفتن ۾ در پيش آيل حادثن کي به منهن ڏئي سگهجي. اميرالحج جو اهو به ڪم هو ته نظر ۾ رکي ته قافلي ۾ هر هڪ کي کائڻ پيئڻ لاءِ ملي پيو. مسلمان سياحن (travellers) ابن بطوطا ۽ ابن جبير ان بابت تفصيلي احوال لکيو آهي. حج جي قافلن مقرر رستا وٺي حج جو سفر ڪيو ٿي جيڪي رستا عربيءَ ۾ “ضرب الحج” سڏيا ويا ٿي. گهڻو تڻو سفر خشڪيءَ رستي ٿيو ٿي ۽ سواريءَ لاءِ سڀ کان گهڻو جانور اٺ استعمال ٿيو ٿي.
حاجين جي سهولت لاءِ مسلمان حاڪمن عراق کان مڪي مديني تائين 900 کن ميل (1500 ڪلوميٽر) رستو ٺاهيو. ان روڊ جو وڏو حصو ٽئين عباسي خليفي المهديءَ (پنجين عباسي خليفي هارون الرشيد جي والد) جي ڏينهن ۾ ٺهيو، اٽڪل 780ع ڌاري. هن روڊ جو بعد ۾ نالو “ضربِ زبيده” هارون الرشيد جي زال نالي رکيو ويو. هن کي حاجين جو وڏو فڪر رهيو ٿي ۽ هن حاجين جي سهولت لاءِ هن روڊ تي پاڻي جي نادين کان علاوه ٿوري ٿوري فاصلي تي رڌ پچاءَ جا گهر به ٺهرايا. هارون الرشيد ۽ سندس زال زبيده ڪيترائي حج ڪيا. هوءَ هر وقت حاجين لاءِ بهتري ڪندي رهي. انهن ڏينهن ۾ عراق ۾ حاجين جي گڏجاڻي جن ٻن شهرن ۾ ٿيندي هئي اهي هئا: ڪوفو ۽ ٻيو بصرو. ڪوفو حجاز سان هن زبيده روڊ سان ڳنڍيل هو. اهڙي طرح شام جا حاجي دمشق ۾ اچي گڏ ٿيا ٿي. اتان هو ۽ انهن جو سامان هزارين اٺن تي چڙهڻ بعد حجاز ڏي قافلو روانو ٿيو ٿي. مصر ۾ گڏ ٿيڻ جو هنڌ قاهره هوندو هو جتان پوءِ حاجي قافلي جي صورت ۾ حجاز ڏي روانا ٿيا ٿي. هنن سان گڏ هنن جي ملڪ جي پوليس يا فوج جا ماڻهو به هليا ٿي پر ڪي ڪي بدو قبيلا ايڏا طاقتور هئا جو انهن جي علائقي مان سلامتيءَ سان لنگهڻ لاءِ حاجين جي قافلي جا امير کين ڀتي ۾ چڱو خاصو مال ڏنو ٿي. ان هوندي به ڪيترا اهڙا قصا رونما ٿيا جن ۾ بدو ڌاڙيلن ڪيترن ئي حاجين کي ماري رکيو ٿي.
اوڻهين صديءَ جي ٻي اڌ ۾ (يعني 1850ع کانپوءِ) ٻاڦ تي هلندڙ انجڻ وارا جهاز (آگبوٽ) حج لاءِ استعمال ٿيڻ لڳا جيڪي حاجين کي کڻي مڪي پهتا ٿي. ڪَل تي هلندڙ جهازن ڪري حاجين جو تعداد به وڌڻ لڳو ۽ 1869ع ۾ سئيز ڪئنال کلڻ بعد سفر جو مدو به گهٽجڻ لڳو. هن ڪم لاءِ پهرين برطانيا جي جهازران ڪمپنين جا جهاز هلڻ لڳا. 1886ع ۾ برٽش انڊيا جي حڪومت انڊيا جي حاجين لاءِ به سهولتون پيدا ڪيون. ويهين صديءَ جي شروعاتي سالن ۾ سلطنت عثمانيه جي سلطان عبدالحميد دوم دمشق (شام) ۽ مديني جي وچ ۾ “حجاز ريلوي” شروع ڪئي جنهن سان عراق، شام، مصر پاسي جي حاجين لاءِ وڏي سهولت ٿي ۽ حاجي دمشق کان 1300 ڪلوميٽرن جو سفر چئن ڏينهن ۾ ڪري مديني پهچي ويا ٿي. هتي اهو به لکندو هلان ته هنن ريل گاڏين ۾ سئٽزرلئنڊ جي “سئز لوڪوموٽو ائنڊ مشين ورڪ” جون انجڻيون استعمال ٿيون ٿي. هي ريل روڊ پهرين جنگ عظيم ۽ عرب انقلاب ۾ تباهه ٿي ويو. هن انقلاب کان اڳ عربستان تي (حجاز تي) ترڪن جي “سلطنت عثمانيه” وارن جي حڪومت هئي پوءِ پهرين جنگ عظيم ۾ ترڪيءَ جي پوزيشن کي ڪمزور ڏسي عرب ٻڌي ڪري ترڪن جي خلاف ٿيا. فرانس ۽ انگلينڊ به سلطنت عثمانيا جي خلاف هئا. هن ويڙهه ۾ هڪ نوجوان انگريز ڪئپٽن لارينس (سڄو نالو: ٿامس ايڊورڊ لارينس: ڄم جو سال 1888ع ۽ وفات 1935ع) اهم ڪردار ادا ڪيو. هن کي 1916ع ۾ مصر ۾ موجود انگريز حڪومت حجاز موڪليو ته حجاز جي هاشمي فوج سان گڏ ڪم ڪري هنن کي ترڪن خلاف وڙهڻ لاءِ تيار ڪري. لارينس کي عربي به سٺي آئي ٿي ان ڪري هو عربي لباس پهري عرب ٿي پئي هليو. 1962ع ۾ هن تي ٺهيل فلم Lawrnece of Arabia بعد هو اڄ ڏينهن تائين ان نالي “لارينس آف عربيا” سان مشهور آهي، هن فلم ۾ “پيٽر اوٽول” اداڪار لارينس آف عربيا ٿيو هو. هي اداڪار اسان جي ڪاليج وارن ڏينهن ۾ يعني 1960ع واري ڏهاڪي ۾ اسان نوجوانن جو دلپسند اداڪار هو.
لارينس سٺو ليکڪ به هو ۽ هن ڪيترائي ڪتاب لکيا آهن جن مان هڪ Seven Pillars of Wisdom اسانجي ڪاليج جي لائبريري ۾ به موجود هو جنهن کي اسان شاگردن وڏي شوق سان پڙهيو هو. اسانجو انگريز فوجي پرنسپال “ڪرنل ڪومبس” جيڪو ٻي جنگ عظيم ۾ وڙهيو هو ۽ جپانين جو قيدي POW (پرزنر آف وار) ٿي پيو هو ميس ۾ مانيءَ تي اهو ٻڌي خوش ٿيندو هو ته اسان سندس هم وطني فوجيءَ جو ڪتاب شوق سان پڙهي ان تي ٽيڪا ٽپڻي ٿا ڪريون جيڪو ڪرنل ڪومبس کان عمر ۾ 18 سال وڏو ۽ برٽش فوج ۾ هن جو آفيسر هو. ڪرنل ڪومبس 1906ع ۾ ڄائو ۽ 1978ع ۾ وفات ڪيائين. لارينس جي مٿئين ڪتاب وانگر ڪرنل ڪومبس جو جپانين جي قيد ۾ لکيل ڪتاب Banpong Express به مشهور آهي. اسانجي پرنسپال ڪرنل ڪومبس (سڄو نالو: (Col. John Harold Henry Coombes تي 400 کن صفحن جو ڪتاب آمريڪا ۾ اميزان بڪ پبليڪيشن“ وارن ڇپيو آهي. هي ڪتاب ڪئڊٽ ڪاليج جي هڪ ايڪس ڪئڊٽ پروفيسر قاضي ذوالقدر صديقيءَ لکيو آهي. منهنجي لاءِ خوشي ۽ عزت افزائيءَ جي ڳالهه آهي ته هن هي ڪتاب مون کي منسوب ڪيو آهي. قاضي ذوالقدر صديقي اسان جي “پيٽارين ايسوسيئيشن” جو صدر به رهي چڪو آهي. هو 1952ع ۾ حيدرآباد ۾ ڄائو ۽ ڪئڊٽ ڪاليج پيٽارو مان انٽر ڪرڻ بعد هن ڪئمبرج ماساچوسيٽس USA مان ڪيميڪل انجنيئرنگ ڪئي، ان بعد McGill يونيورسٽي مانٽريل (ڪئناڊا)، مان اسلامڪ اسٽڊيز ۾ گرئجوئيشن ڪئي. آمريڪا ۾ تعليم حاصل ڪرڻ کان اڳ هن انقره (ترڪي) جي MET يونيورسٽيءَ مان به تعليم حاصل ڪئي هئي.
ڪيترن سالن بلڪه صدين تائين مختلف ملڪن جا ماڻهو خشڪي رستي حج لاءِ اٺن تي چڙهي آيا ٿي. آفريڪا کنڊ جي ملڪن کان حج لاءِ ايندڙن ڪٿي ڪٿي “بحر احمر” سمنڊ يا ميڊيٽرينين ٽپيو ٿي ته سڙهه وارين ٻيڙين يا جهازن ذريعي، جيڪي پڻ هوا جي زور ۽ رخ تي هليا ٿي. انڊيا، ملايا چين پاسي کان مسافر به ڏکڻ چيني سمنڊ، خليج بنگال، عربي سمنڊ ۽ ايراني نار سمنڊ اڪريو ٿي ته انهن سڙهه وارن ٻيڙن ۾. 1850ع کانپوءِ مڙيئي ڪٿي ڪٿي ٻاڦ انجڻ تي هلندڙ جهاز شروع ٿيا. هي سلسلو ڪجهه عرصو هليو. ڪجهه عرصو معنا صدي سوا، ان بعد هوائي جهاز هلڻ لڳا. مصر پهريون ملڪ هو جنهن 1937ع ۾ حاجين لاءِ هوائي جهاز سروس شروع ڪئي. اڄ ڪيتريون ئي هوائي ڪمپنيون (Air Lines) ۽ ٽريول ايجنٽ “حج پئڪيج” آفر ڪن ٿا جن ۾ حاجين جي سفر ۽ مڪي ۽ مديني ۾ رهائش جو بندوبست ڪن ٿا. حاجين جي اچڻ ۽ موٽڻ لاءِ جدي جي ڪنگ عبدالعزيز انٽرنيشنل ايئر پورٽ تي ۽ مديني جي پرنس محمد بن عبدالعزيز ايئرپورٽ تي خاص ٽرمينل آهن. دنيا جي ٻين به ڪيترن ملڪن ۾ حاجين جي سهولت لاءِ هوائي اڏن تي الڳ ٽرمينل مقرر ٿيل آهن، جيئن اسان وٽ ڪراچي ۾ جناح ايئرپورٽ تي، نيو دهليءَ ۾ اندرا گانڌي، حيدرآباد دکن ۾ راجيو گانڌي يا جڪارتا (انڊونيشيا) ۾ سڪارنو هاتا ايئرپورٽ تي حج جي ڏينهن ۾ ڪيتريون ئي ايئر لائينون حاجين جي سهوليت ۽ وڏي تعداد ۾ کڻڻ لاءِ وڌيڪ اڏامون هلائين ٿيون. اٺن ذريعي جيڪو حاجي مڪي کان مديني ويندا رهيا ٿي سعودي عرب حڪومت اهو سلسلو 1950ع کان بلڪل بند ڪرائي ڇڏيو.
بهرحال اڄ ڪلهه هوائي جهاز وارو سفر جيڪڏهن ماضي ۾ پاڻي جي جهازن يا اٺن جي سفر سان ٿو ڀيٽجي ته تمام گهڻو سهوليت وارو آهي. البت جدي يا مديني ايئرپورٽ تي اميگريشن ۽ ڪسٽم Clearance ۾ ڪافي ڪلاڪ ورتا وڃن ٿا ۽ حاجين کي پريشاني ٿئي ٿي. اها تڪليف هئڻ اسان پاڪستانين لاءِ ملڪ جي نئين وزيراعظم عمران خان سعودي شهزادي محمد سلمان کي چئي ختم ڪرائي آهي ۽ هاڻ اها جدي ۽ مديني واري چيڪ اپ هتي ڪراچي ۽ لاهور ۾ ئي ٿئي ٿي ۽ سعودي عرب جي ايئرپورٽ تي پهچي حاجي يڪدم آزاد ٿيو وڃي. ان کان علاوه مڪي کان مديني لاءِ سعودي عرب حڪومت تيز رفتار ريل گاڏي به شروع ڪئي آهي جيڪا هن سفر لاءِ 3 ڪلاڪ مس ٿي وٺي نه ته بسين ذريعي پهچڻ ۾ اٺ ڏهه ڪلاڪ لڳي ويا ٿي ۽ سڪرنڊ جي حاجي نبي بخش چانڊئي جو هڪ صدي اڳ جو (1923ع جو) سفرنامو ٿو پڙهجي ته هنن کي مڪي کان مديني اٺن ذريعي ڏهه ڏينهن لڳي ويا ٿي. اهڙي ئي قسم جو احوال ابنِ بطوطا پنهنجي سفرنامي ۾ لکيو آهي جڏهن هن 1326ع ڌاري حج ڪيو. يعني اڄ کان پورا 700 سال اڳ. “دمشق کان خشڪيءَ رستي مديني 820 کن ميل فاصلو ٿيندو. حاجين جي هن ڪافلي ۾ هزارين ماڻهو هئا. هر هڪ ماڻهو جي پنهنجي جوابداري هئي ته پنهنجي خرچ تي اٺ جو بندوبست ڪري ۽ پنهنجي ۽ جانور جي کاڌي پيتي جو خيال ڪري. ”جيئن ته آئون بنا پئسي جي بيروزگار هوس ان ڪري مون وٽ هن سفر جي خرچ جي پهچ نه هئي سو مون کي ڪنهن خيرات طور ڏيڻ چاهيو ٿي ته مون وٺڻ کان انڪار نٿي ڪيو. هڪ شريعت جي ڄاڻو عالم (پروفيسر) مون لاءِ مسواڙ تي اٺ وٺي منهنجي حوالي ڪيو، رستي جي لاءِ کاڌو خوراڪ ڏنو، ان کان علاوه ڪجهه پئسا به ڏنا ۽ چيو ته ٿي سگهي ٿو رستي تي ڪنهن شيءِ جي توکي ضرورت پوي. پئسا هوندئي ته خريد ڪري سگهندين. الله هن کي ان جو اجر ڏئي”. اهڙي طرح ابنِ بطوطا حج جو سفر شروع ڪيو. “هي سفر 50 کان 60 ڏينهن جو ٿئي ٿو. جيتوڻيڪ قافلي جي بچاءَ لاءِ مملوڪ سلطان جا سپاهي به گڏ هلن ٿا پر تنهن هوندي به ڦرلٽ جو خطرو رهي ٿو”.
ابن بطوطا جي ڏينهن جي هڪ ليکڪ جو چوڻ آهي ته هن ٻن مهينن کن جي سفر ۾ رستي تي ڪيترائي مسافر اجل جو شڪار ٿي ويا ٿي.... مسافري جي ٿڪ کان، پاروٿو کاڌو خاص ڪري گوشت کائڻ ڪري، وبا پکڙجڻ ڪري، ويندي قبيلائي ماڻهن ۽ بدو عرب ڌاڙيلن جي حملن کان. هنن کي ذرو به ان جو خيال نه هو ته هي مسافر هڪ مذهبي فرض جي ادائيگيءَ لاءِ پيا وڃن. هنن کي مصيبت ۾ وجهڻ کان بهتر آهي ته هنن جي مدد ڪجي ۽ هنن جي سفر ۾ آساني پيدا ڪري ثواب کٽجي پر ڌاڙيل چاهي عراقي هجن يا شامي، مصري هجن يا پاڪ سرزمين جا بدو عرب، هنن جي دماغ ۾ فقط هڪ ئي ڳالهه هوندي هئي ته هنن مسافرن کي ڦريو وڃي ۽ ڳالهه نه مڃڻ تي کين قتل به ڪيو وڃي.
1361ع واري حج جي سفر ۾ 100 کن شامي حاجي سخت سيءُ ۽ ٿڌيون هوائون لڳڻ تي رستي تي مري ويا. 1430ع ۾ 3000 مصري سخت گرمي ۽ اڃ وگهي مري ويا. سو اڄ جي هوائي جهازن واري سفر جي مقابلي ۾ شروعاتي يا وچ دور وارا حج جا سفر بيحد تڪليف ۽ خطري وارا رهيا ٿي.