عربن جو شهر سُوٽا (Ceuta) اسپين ۾ آهي
جبرالٽر جي هن ڳچي سمنڊ مان اڪرڻ کان اڳ ئي اسان ڪوشش ڪري جهاز جي رفتار به گهٽائي ڇڏيندا آهيون. هتان لنگهڻ وقت باوجود ڪوشش جي، باوجود پنهنجو ڌيان هٽائڻ جي مون کي مسلمانن جو، بلڪه عربن جو شان به ياد ايندو آهي ته هنن جو زوال به! هڪ طرف بصري، بغداد، دمشق، قاهري جهڙا عربي نالن وارا عرب دنيا ۾ شهر هئا ته ٻئي طرف غرناطا (Granada)، قرطبا (Cordoba)، اشبيليته (Seville)، قادس (Cadiz)، اندلس (Andalusia) جهڙا عربي هڳاءَ وارا يورپي شهر هئا، جيڪي مسلمانن اڏرايا ۽ انهن جي دور حڪومت ۾ دنيا جا بلي بلي شهر مڃيا ويا.
اهو به ڪو وقت هو جڏهن اميه خليفي الوليد اول جي ڏينهن ۾ 711ع ۾ طارق بن زياد جيڪو ان وقت طنج (Tangier) جو گورنر هو، 1700 کن ماڻهو ساڻ کڻي ٻيڙين رستي هي سمنڊ جو ٽڪرو ٽپي اسپين پاسي پهچي ويو ۽ هتي جي بادشاهه رودرق ۽ هن جي سپاهين کي شڪست ڏئي سڄي اپٻيٽ (Peninsula) جنهن ۾ اسپين ۽ پورچو گال به اچي ٿو وڃي، ان تي قبضو ڪري ورتو. مسلمانن يورپ جي هن علائقي تي ست صديون حڪومت ڪئي. اڄ ايشيا ۽ آفريڪا جي ملڪن جا مسلمان هنن ملڪن ۾ نوڪري ۽ پورهئي لاءِ واجهائي رهيا آهن! ڪو دور هو جو هو هنن پَٽن جا حاڪم ٿي رهيا. سال ٻه به نه ست صديون! سندن شهرن تي رکيل عربي نالا اڄ به ٿوري گهڻي ڦيرڦار سان ساڳيا آهن. ويندي قشتاله (Castile)، جنهن جي راڻي اسابيلا جيڪا 1451ع ۾ اسپين جي شهر “مادر ايغال دي لاس التاس ترس” ۾ ڄائي ۽ 1504ع ۾ “مدينا ڊيل ڪامبو” (Madina del Compo) ۾ وفات ڪئي. اهو به ڪو ڏينهن اچڻو هو جڏهن مسلمانن جي آخري بادشاهه ”محمد ٻارهين“ غرناطا شهر جون چاٻيون هن راڻيءَ حوالي ڪري هي شهر غرناطا، جتي هن آخري سال حڪومت ڪئي روئندڙ اکين سان ڇڏيو. جنهن لاءِ هن جي ماءُ تاج قشتاله جي مٿين راڻيءَ اسابيلا کي عرض ڪري چڪي هئي ته منهنجو پٽ غرناطا ڇڏي ويندو کيس ذليل نه ڪجانءِ. سڀني کي اهو ئي دل ۾ هو ته اسپين جي راڻي بدلي وٺڻ لاءِ هن کي عوام اڳيان قتل ڪندي، اگهاڙو ڪري ٽارچر ڪندي يا ڪجهه ٻيو. پر هن کي ڇڏيو ويو ته ڏيهه ڇڏي وڃي ۽ مسلمانن جو آخري بادشاهه محمد ٻارهون پنهنجي مختصر ڪٽنب سان گڏ ٻيڙيءَ ۾ اسپين کان موراڪو وڃي رهيو هو (جتان ست صديون اڳ طارق بن زياد اسپين اچي هي علائقا فتح ڪيا هئا) ته هن کي روئڻ اچي ويو. سندس ماءُ جوان پٽ کي روئندو ڏسي ڇڙٻ ڏني ته جڏهن تون مرد ماڻهو ٿي ڪري همٿ سان حڪومت هلائي نه سگهئين ته اڄ رنن وانگر ڇو روئي رهيو آهين؟
مسلمانن جو هنن يورپي ملڪن ۾ اوجن جو سوچي ڏک ته اسان کي به ٿيندو آهي، پر ڇاهي جو ذاتي عياشي ۾ وڃڻ ۽ عوام سان واسطو ٽوڙڻ تي حاڪمن جو اهوئي حال ٿئي ٿو. اسپين ۾ اسان کي ڪيترائي جهاز وٺي وڃڻ جو موقعو مليو. اتي جي مختلف شهرن ۾ رهڻ ۽ بسين ڪارن ۾ سفر ڪرڻ جو تمام گهڻو موقعو مليو ان ڪري ۽ شايد اتي رهڻ ۽ اتي جي تاريخ پڙهڻ ڪري اڄ وڌيڪ تڪليف ۽ ڏک رسي ٿو. اسپين جو ڪنارو ڏئي هلڻ مهل اسپين جا نه فقط وڏا شهر پر ننڍا ننڍا عربي نالن وارا ڳوٺ ۽ اتي جون مسلمان مشهور شخصيتون ياد اچيو ٿيون وڃن.
اندلس جو ناميارو شهر “اشبيليه” جنهن کي ڪجهه ڦيرڦار سان انگريز ۽ اڄ جا اسپيني ماڻهو Seville ٿا سڏين، جنهن جي اهم مسلمانن سان عرب توڙي اسپين جي تاريخ ڀري پئي آهي. ويندي مشهور تاريخدان ابن خلدون جي فئملي هن شهر ۾ رهي. تيرهين صديءَ جو اندلس جو عظيم شاعر ابن سهل الاشبيلي هتي جو هو. هو 1212ع ۾ هڪ يهوديءَ جي گهر ۾ ڄائو بعد ۾ مسلمان ٿيو. هي جيڪو سمنڊ جي ٻئي پاسي موراڪو جي پوڇڙ وٽ سُوٽا (Ceuta) نالي بندرگاهه نظر اچي رهيو آهي، اميه سلطنت جي دور ۾ ابن سهل الاشبيلي 1248ع ۾ سوٽا جي گورنر ابو علي بن خلاص جو سيڪريٽري مقرر ڪيو ويو. ٽن سالن بعد 1251ع ۾ 39 ورهين جي ڄمار ۾ وفات ڪيائين. پنهنجن سفرنامن ۾ اندلس جي سامهون آفريڪا پاسي واري هن شهر Ceuta بابت ڪافي لکي چڪو آهيان. سوٽا کي عرب توڙي اندلسي اصل عربي نالي “سبته” سان سڏين ٿا. سُوٽا جيتوڻيڪ آفريڪي کنڊ جو شهر آهي پر يورپي ملڪ اسپين جي قبضي ۾ آهي. اسان جو جهاز جڏهن ميڊيٽرينين سمنڊ مان نڪري ائٽلانٽڪ ۾ داخل ٿيندو آهي ته ساڄي پاسي اسپين جا بندرگاهه Cadis، اندلس هوندو آهي، ته کاٻي پاسي سُوٽا (سبته) هوندو آهي. سوٽا ڊيوٽي فري بندرگاهه هجڻ ڪري اسان اڳتي جي سفر لاءِ راشن ۽ تيل پاڻي اڪثر سُوٽا مان خريد ڪندا آهيون ۽ پراڻيون عرب مسلمانن جون يادگار عمارتون ڏسي حيرت جو اظهار ڪندا آهيون. عرب دنيا جو مشهور امام قاضي عياض 1083ع ۾ سُوٽا ۾ ڄائو، اسلامي دنيا جو جاگرافر ”الادريسي“ هتي ئي سُوٽا ۾ دفن آهن. هو 1100ع ۾ سُوٽا ۾ ڄائو ۽ 1165ع ۾ هتي ئي وفات ڪيائين. موراڪو جو مشهور درويش ”ابوالعباس السبتي“ 1129ع ۾ هتي ڄائو ان ڪري السبتي (Ceuta) ٿو سڏجي. عرب دنيا جو مشهور جج، ليکڪ ۽ حديثن جو ڄاڻو محمد ابن رشيد 1259ع ۾ سوٽا ۾ ڄائو ۽ ٻيا ڪيترائي جن بابت 1970ع واري ڏهاڪي جي شروعاتي سالن ۾، سُوٽا ۾ جهاز لنگرانداز ٿيندو هو ته موراڪو جو هڪ عرب گائيڊ اسان کي هي بندرگاهه گهمائڻ وقت ٻڌائيندو هو. بلڪه پنو پين به ڏيندو هو ته خاص عمارتن ۽ ماڻهن جا نالا لکندا هلو. پر افسوس جو ان وقت اسان کي هوش نه هوندو هو بلڪه اهڙي تاريخي ٽرپ کي سزا سمجهندا هئاسين. اسان جي مقامي آفيس طرفان هجڻ ڪري مجبورن بس ۾ چڙهي گائيڊ طرفان ڏيکاريل شهر جون اهم شيون ڏسندا هئاسين نه ته پنهنجي خرچ تي ڪڏهن به گائيڊ Hire نه ڪيوسين. ان جو اڄ افسوس اٿم ۽ اڄ جي ٽوئرسٽ ۽ انهن شاگردن ۽ نوڪري ڪندڙن کي جيڪي ولايت ۾ رهن ٿا، صلاح ڏيندس ته گائيڊ جي في ادا ڪري هن سان گڏ شهر گهمجي، ان ۾ شهر بابت وڏي ڄاڻ ملي ٿي ۽ ان سان گڏ پاڻ به تاريخ ۽ ان شهر ۽ ملڪ جي جاگرافي پڙهجي ڇو جوبنا معلومات جي ولايت گهمڻ ۾ اهو مزو نه آهي.