حاجين جي ڪهاڻي هڪ آمريڪن جي زباني
“The Longest Journey: South East Asians & the Pilgrimage to Mecca.”
مان پئي. 432 صفحن جو هي ڪتاب آڪسفورڊ يونيورسٽي پريس وارن ڇپرايو آهي جنهن جي قيمت 60 پائونڊ يعني 12000 رپيا آهي پر مون وانگر ٿوري محنت ڪندائو ته توهان کي ريگل بس اسٽاپ، فريئر هال يا گلشن اقبال جي آچر بازار مان هي ڪتاب 500 روپين اندر ملي سگهي ٿو. پروفيسر ايرڪ (تاگلياڪوزو ڏکيو نالو آهي سو پاڻ فقط “ايرڪ” تي گذارو ڪنداسين). سندس نالي مان لڳي ٿو ته هو پولينڊ پاسي جو آهي. يعني هاڻ ته هو آمريڪا (USA) جو شهري آهي پر سندس والد يا ڏاڏو پولينڊ مان لڏي اچي آمريڪا ۾ پناهه ورتي جيئن ٻين ڪيترن ملڪن جا رفيوجي آمريڪا جا شهري ٿي ويا آهن. جيئن اسانجا ماڻهو ڪئناڊا ۽ آمريڪا جهڙن ملڪن جا سٽيزن ٿي ويا آهن ۽ آمريڪن يا ڪئناڊين ٿيڻ تي هو پاڻ کي جارج، فلپ، جوزف، ڊئوڊ ته نه سڏائيندا. نالو پنهنجي دين ڌرم ۽ ثقافت موجب ئي رکندا جيئن آمريڪا ۾ رهندڙ اسان جو ”ڊاڪٽر مقبول سائينڏنو هاليپوٽو“ يا ”ڊاڪٽر نزهت آرا مرکياڻي“ يا ”نورالنساءِ گهانگهرو“ وغيره آهن جن جا نالا اسان لاءِ اُچارڻ ته سولا آهن پر ٻين ملڪن جا ته حيرت کائيندا هوندا ته هي ڪهڙن آمريڪن جا نالا آهن!
بهرحال اسان جي ليکڪ پروفيسر ايرڪ ڏکڻ اوڀر ايشيا جي ملڪن: برما، ٿائلينڊ، ملائيشيا کان انڊونيشيا، بورنيو، برونائيءَ ۾ ڏهاڪو کن سالن جو عرصو، مختلف ماڻهن کان هنن جو ۽ هنن جي وڏن جو ٻڌل احوال حاصل ڪري ان کي ڪتابي صورت ڏني آهي. منهنجي خيال ۾ مٿين ملڪن بابت حج جي احوال جو ڪو ٻيو ڪتاب نظر نٿو اچي.
گهڻو اڳ جڏهن آئون ملائيشيا ۾ هوس ته منهنجي پروفيسر ايرڪ سان، هڪ ٻه دفعا ملاڪا ۽ هڪ دفعو پينانگ ۾، ملاقات ٿي هئي. هو اڪثر چيني ۽ تامل سيڌي جي دڪاندارن سان هنن جي دڪانن تي مصالحن جي اگهن ۽ انهن جي امپورٽ ايڪسپورٽ بابت خبرون پڇندي نظر آيو ٿي. نه فقط دڪاندارن کان پر ملاڪا ۽ ان جي آس پاس جي ننڍن بندرگاهن ۾ جهونن جهازرانن کان به مصالحي بابت پڇندو رهيو ته ماضيءَ ۾ انڊونيشيا جي ڪهڙن شهرن مان مصالحو هتي آيو ٿي ۽ هن پاسي جي هن تاريخي ۽ تجارتي مرڪز واري بندرگاهه مان ڪهڙن ملڪن ڏي روانو ٿيو ٿي. هو هن پاسي وڏو عرصو رهڻ ڪري ملئي کان ته چڱي طرح واقف هو پر چيني به سٺي ڳالهايائين ٿي. جن پوڙهن ملئي، چينين، انڊين ۽ ٻين مقامي ماڻهن کي انگريزي نٿي آئي انهن سان هن ملئي ۽ چينيءَ ۾ خبرون ڪيون ٿي.
منهنجي پڇڻ تي هن ٻڌايو ته هن آمريڪا جي رياست پين سلوانيا جي بندرگاهه واري شهر فلڊلفيا جي هئور فيلڊ ڪاليج مان تعليم حاصل ڪئي. ان بعد “واٽسن فائونڊيشن” وارن طرفان هن کي “ٿامس واٽسن اسڪالرشپ” ملي. “ان وقت منهنجي عمر 22 سال هئي. مون آمريڪا ڇڏي، جيئن آئون “هندي وڏي سمنڊ” ۽ “ڏکڻ چيني سمنڊ” ۾ مصالحن جي واپارين جا انٽرويو ڪري خبر چار حاصل ڪري سگهان يعني ٿيسز لکي سگهان”.
پروفيسر ايرڪ ٻڌايو ته هو نه فقط جپان کان مشرقي آفريڪا جي ڪناري وارن شهرن ۾ پر مختلف مصالحو کڻي هلندڙ ڪارگو جهازن تي به سفر ڪندو رهي ٿو جيئن هن کي دنيا ۾ مصالحي جي وڪري ۽ اهميت بابت گهڻي کان گهڻو مواد حصل ٿي سگهي.
پروفيسر ايرڪ تاگلياڪوزو مصالحن جي تاريخ بابت Yale يونيورسٽيءَ مان Ph.D ڪئي پر بعد ۾ سندس حاجين وارو the longest Journey ۽ هڪ ٻيو ڪتاب سمگلنگ بابت: Secret Trades, Porous Borders جو ٻڌي مون کي حيرت ٿي. پر پوءِ سندس هڪ انٽرويو ۾ پڙهيم ته هو جڏهن برما، ٿائلينڊ، ملائيشيا، انڊونيشيا پاسي مصالحي جي تجارت بابت ريسرچ ڪري رهيو هو ته هن کي آئيڊيا ٿي ته هنن علائقن ۾ اندروني طرح ٻين شين جو واپار ۽ ڪاروبار پڻ هلي ٿو ۽ اصل وڏي ڪمائي ان مان ٿئي ٿي.
“آئون جڏهن مصالحي بابت چيني دڪاندارن وٽ ويندو هوس ته انهن مان ڪنهن ڪنهن دڪان تي مون کي لوهه جو يا ڪاٺ جو گينڊو (Rhino) نظر ايندو هو”. پروفيسر ايرڪ ٻڌايو، “منهنجي پڇڻ تي هو ٽال مٽول ڪندا هئا پر پوءِ آهستي آهستي مون ۾ اعتماد ٿيڻ تي هنن ٻڌايو ته دڪان ۾ اهو رانديڪو رکڻ سان اهو نياپو ڏيڻ آهي ته اسان گينڊي جو سڱ خريد ڪريون ٿا”.
ياد رهي ته ملائيشيا، انڊونيشيا پاسي توڙي ڏور اوڀر جي ملڪن ڪمبوڊيا، ويٽنام، چين کان هانگ ڪانگ، جپان، ڪوريا ۾ گينڊي جي سِڱ جو پائوڊر سون جي اگهه کان به مهانگو وڪامي ٿو. هن پاسي جي ماڻهن خاص ڪري چينين کي اهو وهم آهي ته ان پائوڊر جي ٽيبليٽ يا ڪئپسول ڦڪڻ سان شهوت وڌي ٿي. جيئن اسان وٽ ڪيترا ماڻهو سچن موتين (Pearls) جي پائوڊر کي طاقت ۽ شهوت وڌائڻ جو ڪشتو سمجهن ٿا جيتوڻيڪ اڄ جي سائنس ثابت ڪري چڪي آهي ته گينڊي جو سڱ وارن جو مُٺو (bunch) آهي. سِڱ انهي ئي شيءِ مان ٺهيل آهي جنهن مان اسان جا مٿي جا وار. اهڙي طرح سچا موتي توڙي سمنڊ جي ڪناري تي پکڙيل سپون ڳالهه ساڳي آهي. ٻنهي جو پائوڊر هڪ ئي شيءِ آهي. سچا موتي کائڻ واري کي کپي ته انهن تي هزارها روپيا خرچ ڪرڻ بدران سمنڊ تي پکڙيل ٻه ٽي سپون (پڙ) جن ۾ ڪينئان رهن ٿا، کڻي، ڪُٽي يا پيهي ڦڪي ڇڏي. ٻنهي شين، يعني گينڊي جي سڱ ۽ سچن موتين ۾ ڪو اهڙو ڪيميڪل ناهي جيڪو دل کي تراوت ڏئي يا ڪومايل مردانگي واپس ورائي. پر سائين تعليم جي باوجود اڄ به هن پاسي (ڏور اوڀر ۽ ڏکڻ اوڀر ايشيا) جي ملڪن ۾ چيني توڙي ملئي مسلمان گينڊي جي سِڱ، سانڊي جي تيل، نانگ بلائن جي تازي رت (Blood)، ٻٽيرن جي بيضن ۽ ڇيلن ۽ گهيٽن جي ڪپورن کائڻ لاءِ چريا آهن ۽ پروفيسر ايرڪ مصالحي تي کوجنا ڪندي اهو ئي ڏٺو ته هن پاسي جي دنيا ۾ مصالحن جو واپار ته هلي ٿو پر مٿين شين جو ڪاروبار ان کان به وڌيڪ ٿئي ٿو. ان ڪري هو پنهنجي ٿيسز سان گڏ مٿي بيان ڪيل ڪاروبار (سمگلنگ) بابت به فائيل ٺاهيندو رهيو جنهن کي پوءِ هن ڪتابي صورت ڏني.
مٿين ڳالهين کان علاوه پروفيسر ايرڪ پنهنجي ريسرچ ورڪ دوران اهو به نوٽ ڪيو ته هي علائقو يعني بورنيو، ڏکڻ فلپين، ملائيشيا، انڊونيشيا، ڏکڻ ٿائلينڊ وغيره سعودي عرب کان پري هجڻ جي باوجود حج تي سڀ کان گهڻا مسلمان هتان وڃن ٿا. هر گهر ۾جوان توڙي پوڙهو، عورت توڙي مرد، وڏي سڪ سان پنهنجي حج جي سفر جو احوال ٻڌائي ٿو ته هن کي هن عبادت دوران ڪهڙا ڪهڙا تجربا ۽ مشاهدا ٿيا. سو پروفيسر صاحب پنهنجي اهم ڪم “مصالحن جي ڪاروبار جي تاريخ” سان گڏ هن پاسي جي حاجين جو احوال به قلمبند ڪندو ويو جيڪو هاڻ
“The longest Journey: South East Asians & the Pilgrimage to Mecca.”
مٿيون ڪتاب 2013ع ۾ ڇپيو جنهن جو ISBN نمبر آهي: 9780195308280
ائين ته هن پاسي جي حاجين بابت مائيڪل پيئرسن به لکيو آهي، جنهن جي ڪتاب جو نالو آهي:
The Pilgrimage to Mecca: the Indian Experience ۽ هڪ ٻيو ڪتاب مائيڪل وولف جو پڻ ان سلسلي ۾ آهي. نالو اٿس: One Thousand Roads to Mecca بقول ڪئمبرج يونيورسٽي جي ماڊرن هسٽري جي پروفيسر ڊاڪٽر جان سلائيٽ (John Slight) جي ايرڪ تاگليا ڪوزو جو هي حج بابت ڪتاب: “دي لانگيسٽ جرني” اسڪالر شپ جي وڏي سوڀ آهي ۽ حج جي تاريخ سمجهڻ لاءِ پروفيسر ايرڪ جي هڪ وڏي خذمت آهي. وڌيڪ لکي ٿو:
The Longest Journey is essential reading for people who want to see how state of the art world history is crafted & executed.
ڊاڪٽر جان سلائيٽ پاڻ به ليکڪ آهي. سندس ڪيترائي ڪتاب آهن جن مان هڪ جيڪو 2015 ۾ هارورڊ يونيورسٽي پريس وارن ڇپرايو ۽ تمام گهڻو مشهور ٿيو، حج بابت ئي آهي.... ڪتاب جو نالو آهي:
The British Empire and the Hajj, 1865-1956.