ڪارونجھر جو قيدي
ڪارونجھر ۾ ڪڪر ڄڻ ڦاسي پيا ھئا. ساندھھ پنجن ڏينھن کان، آگم اوھيرا ڪندا رھيا. گوڙڌرو ۽ ڀٽياڻي ڪڙڪاٽ ڪيو زوم سان وھنديون رھيون. راتين جو رکي رکي ھڪ طرف کان ڪارونجھر ۾ ڪڪرن گجگوڙون ٿي ڪيون تھ ٻئي طرف کان انگريزن جي توفن جا منھن کلي ٿي ويا. ڇو تھ راڻن اڃا ھار نھ مڃي ھئي. ڪارونجھر جي ڳجھن ڦاڙن ۽ پورن ۾ اڃان ھزارين ڪولھي، ڀيل، راٺوڙ، سما ۽ کوسا تکيون ترارون ۽ اونچيون بندوقون کنيو پئي ڦريا. راتين جو رکي رکي، اوچتو ڪارونجھر جي ڳجھن ڦاڙن مان انگريزن جي چوڪين مٿان نھار واري رومڙ ٿي ڪيائون ۽ انگريزن جا سپاھي ماري، وري ڪارونجھر جي اونھن پورن ۾ گم ٿيو ٿي ويا. ڪارونجھر ۾ ٺڪاون مٿان ٺڪاو ھئا. ڀانءِ تھ ڪڪرن گجگوڙ ڪئي آ، يا ڪي توفن جا منھن کليا آھن. ڪٿي وڄ ڪري آ ڪي ڪنھن ڪولھيءَ بند ڇوڙي آ. م ڀانءِ تھ ڪارونجھر جي ڪور مٿان مور رڙيو آ، ڪي چوٽين مٿان ڪو جھونجھار جوڌو ڪارونجھر جي چوٽين مٿان ريھھ ڪري، ھيٺ گوڙڌرو جي ڦاڙ ۾ ڪريو آ. ائين ڪولھياڻين، رٻارڻين ۽ سوڍين جا من واساما کائيندا ڏرندا رھيا. راتاھا ھڻندڙ ڪولھين، انگريز فوج جي ننڊ حرام ڪري ڇڏي ھئي. خبر ڪانھ ٿي پئي تھ اڄ ڪارونجھر جي ڪھڙي ڦاڙ مان حملو ڪندا؟ اڃا رات پئي ناھي، ڪولھين جي ٻيگھي مچي ويندي ھئي. انگريزن جي چوڪين مٿان اوچتو اچي ڪڙڪندا ھئا ۽ وسندڙ برسات ۾ گولين جا مينھن وسائيندا، وري ڪارونجھر جي اونداھن پورن ۾ گم ٿي ويندا ھئا. رات ھجي ڪي ڏينھن، ڪارونجھر ۾ اندر ڪير گھڙي. انگريزن کي سڄي ھندستان ۾ اھڙي بغاوت ۾ ڪارونجھر پھار جھڙي ڏکي جنگ ڪٿي بھ لڙڻي نھ پئي ھئي. ڪيپٽن ٽروٽ تي جڏھن سر چارلس نيپئر جو دٻنامو آيو، تڏھن جواب ۾ رڳو ايترو لکي موڪليائين: ”مون کي افسوس آھي، اسين ھتي ماڻھن سان نھ بلڪھ ھڪ خوفناڪ ٻرندڙ آتش فشان پھاڙ سان لڙي رھيا آھيون.“ ويچاري ڪيپٽن ٽروٽ کي سمجھھ ۾ نھ پئي آيو تھ راڻن ۽ ڪولھين کي ڪھڙيءَ طرح قابو ڪجي؟
ھڪ رات جھڙو ئي ڪولھين اوچتو حملو ڪيو تھ جوابي حملي ۾ انگريز توفن جا منھن کلي ويا. ڪولھين جا اٺ ڏھ جوان ڦان ٿي ڪري پيا ۽ ھڪ ڪولھيءَ کي جيئرو جھلي وڌائون. ھو ھڪ زخمي ساٿيءَ کي ڪلھي تي کڻي ڀڄڻ جي ڪوشش ڪري رھيو ھو تھ مٿان ٽروٽ جا سپاھي رائفلن سان گھيري ويس. ان ڪولھيءَ پنھنجو نالو روپا ٻڌايو. ھن کي ھڪدم ننگر پارڪر جي فوجي ڪيمپ ۾ ڪيپٽن ٽروٽ اڳيان پيش ڪيو ويو. ڪيپٽن ٽروٽ نئون سگار دکائي، قيديءَ مٿان نھار وڌي. اھو ڪولھي، ھندن جي مقدس ڪتابن واري شري ڪرشن مھاراج وانگي قد جو ڊگھو ۽ ڳوڙھو سانورو ھو ۽ ارجن مھاراج وانگي اتل ۽ اڏول ٿي نظر آيو.
”ٽنھنجو نالو؟“ اھو ڪيپٽن ٽروٽ جو پھريون سوال ھو.
”روپا.“
”ٽون ڪنھن جي زور تي وڙھي رھيو ھئين؟“
”ھر ماڻھو پنھنجي طاقتور ٻانھن جي زور تي وڙھندو آھي.“
”مونجو مٽلب آ، تنھنجو پشت پناھ ۽ اگوان ڪير آ؟“
”ڪارونجھر جبل.“
”ٽون ڇا لا وڙھي رھيو ھئين؟“
”آئون پنھنجي پھاڙ، پنھنجي ڌرتيءَ لاءِ وڙھي رھيو آھيان.“
”ٽوکي خبر آ، ان جي سزا ڇاھي؟“ ڪيپٽن ڪڙڪ ٿيندي چيو.
”ھا – وڌ ۾ وڌ موت.“
کن لاءِ ڪيپٽن ٽروٽ ماٺ ۾ اچي ويو ۽ ٽيڏي نظرن سان روپي ڏانھن نھاريندو رھيو ۽ پوءِ ڪجھھ سوچي ھلڪو ڪنڌ ڌوڻيندي چيائين:
”روپا، اسين ٽوکي مارن نٿا چايون. تون اسان کي رڳو راني لاڌو سنگھھ ۽ ساٿين جو پٽو ٻڌائي ڇڊ. ٽون جيٽري چونڊين، اسين ٽوکي اوٽري جاگير ڊينداسين.“
ڪيپٽن ٽروٽ جي ڳالھھ تي ڪولھي ڪروڌ ۾ اچي ويو. نڪ جون ناسون ڦنڊائيندي چيائين: ”ھيءَ سڄي ڌرتي منھنجي آھي. تون ڪير ٿيندو آھين مون کي جاگير ڏيڻ وارو؟“
ڪيپٽن ٽروٽ چئن سوالن ۾ قيديءَ کي سمجھي ويو. وڌيڪ سوال ڪرڻ بيڪار سمجھندي، سگار جو وڏو ڪش ھڻندي، سڄو سگار اتي ئي کڻي ايش ٽري ۾ اجھائي موڙي ڇڏيائين ۽ سپاھين کي حڪم ڏنائين تھ ھن کي بنديخاني ۾ قابو رکو. سپاھي ھٿڪڙيون ۽ ٻيڙيون پھريل قيديءَ کي کنڀي کڻي ويا.
ان ڏينھن سپاھي قيديءَ کي سچي ڪرائڻ لاءِ سڄو ڏينھن طرحين طرحين جون سزائون ڏيندا رھيا، پر ھن اف بھ ڪانھ ڪئي. ھو ھر تڪليف ڏند ڀيڙھي سھي ٿي ويو. ان رات سپاھين ڪيپٽن جي حڪم سان ڀوڏيسر جي ڳوٺ مان قيديءَ جي زال کي بھ وٺي آيا. ھوءِ ننڍي نيٽي عورت ھئي، ڇھن ستن مھينن جي گرڀِ سان. ھن کي ميري ڪاون جڙيل پولڪ ۽ وڏو گھيردار پڙو پھريل ھو. شايد مڙس جو ٻڌندي ئي ھوءَ مٿي ۽ پيرين اگھاڙي ھلي آئي ھئي، يا تھ سپاھين کيس جتي پھرڻ ۽ گندي اوڍڻ جي مھلت ئي ڪانھ ڏني ھئي. ھن جو رنگ، قد بت ۽ مھانڊا مڙس سان ايترو تھ مليا ٿي، ڄڻ جنم ئي ھڪ ٻئي لاءِ ورتو ھئائون. ھوءَ ذرو بھ ڊنل ڪانھ ھئي، البتھ پريشان ضرور ھئي. ڪيپٽن کي سندس ڀريل پيٽ، غريباڻي عاج جي ٻانھين ۽ سروپا ڏاڍا وڻيا. ھن ڏاڍي نماڻائيءَ سان عورت سان ڳالھايو:
”ڊس، اسين ٽنھنجي مڙس کي مارن نٿا گھرون. ٽون کيس پيار سان سمجھاءِ تھ انگريز سرڪار سان وفاداري ڪري. اسين ٽوکي ۽ ٽنھنجي مڙس کي ويراوا جي زمين ۾ انعام ڊينداسين. اڄ جي رات ڀلي تون ساڻس گڊ رھ. اوانجي ڪوٽريءَ ۾ ڪو ڪونھ اينڊو. ٽون ڀل انڊران ڪنڊو ھرين ڇڊجان.“
پوءِ ھو ڪولھڻ کي باندي خاني ۾ وٺي آيو، جتي سندس مڙس زنجيرن ۾ جڪڙيل ھو. بند اندر ايندي ئي ڪولھڻ رتو ڇاڻ مڙس اڳيان کن لاءِ ٻاڪو ڦاڙي بيھجي وئي. سندس اٻاڻڪا نيڻ مڙس ۾ کپي ويا، سڄي اھمي ٿي وئي. ڀانءِ تھ اجھا ريھھ ڪري بيھوش ٿي ڪري پوندي. ڪيپٽن ٽروٽ سڀني سپاھين کي اک جي اشاري سان نڪري وڃڻ لاءِ چيو ۽ پاڻ بھ ڪولھڻ ۽ قيديءَ مٿان آخري نھار ڦيرائيندو ٻاھر نڪتو.
”روپا...... ھي روپا.......“ ڪولھڻ جو ھانءِ ڦسي پيو. نڪو جيل ياد رھيس، نڪي کليل در، نھ ڪنڊا نھ ڳڙکيون. ڊوڙي دٻڪو ڪري وڃي مڙس کي ٻک وڌائين ۽ ٽاڙھون ڏئي روئڻ لڳي. ”ھي روپا..... ھي روڻيا...... ھي مھنڌرا.....“
”ڇو آئي آھين؟“ زنجيرن ۾ جڪڙيل رتو ڇاڻ روپئي ڏانھس ڪنڌ جھڪائي نھارڻ کان سواءِ چيو.
”روپا، توکي آخري ڀيرو ڏسڻ ائي آھيان. متان موتان ڪارونجھر جون ڪولھاڻيون کلائين، متان سچي ڪرين، نھ تھ پوءِ مان بھ ڦري ويندي سانءِ. پيٽ تي ھٿ ھڻي ڇونديس تھ ھي ٻار روپلي جو نھ، ٻئي ڪنھن جو آھي. روپا، متان سچي ڪرين!“ ڪولھڻ مڙس جي ويڪري ڇاتيءَ ۾ منھن وجھيو، ڍڪون ڀريو روئيندي رھي. روپي پھريون ڀيرو ڪنڌ کڻي زال ڏي نھاريو. سندس ڀنڀن وارن ڏانھن، عاج جي ٻانھينءَ ڏانھن، اڀريل ڇاتين ۽ پيٽ ڏانھن. سندس رت رتول مک مرڪي پيو. ڪولھڻ باندي مڙس کي ٻک وجھيو چمندي، چٽيندي، روئندي رھي. ڪيپٽن ٽروٽ کن لاءِ بيٺو ڏانھن نھاريندو رھيو. پوءِ ھن پنھنجي ھٿن سان بندي خاني جو در ٻيڪڙيو ۽ وڏا وڏا قدم کڻندو پنھنجي آفيس ڏانھن ھليو ويو.
صبح جا پھريان ڪرڻا ڪارونجھر جي سؤ رنگ چوٽين سان ٽڪرائيندا، ساري ڀونءِ کي روشن ڪندا ويا. ڪارونجھر جي چوٽين ۾ ڪڪر، آتش فشان جي دونھين وانگر ڦاٿل ھئا. جيئن شينھن سان کي سٽي، ٻنڌ ھڻي سڄو رت ست چوسڻ کان پوءِ وات ڪڍندو آھي، تيئن ڪارونجھر بھ ڪڪر جو پورو ست نچوڙي، کيس کوکلو ڪري پوءِ ڇڏيندو آھي. ان ويل بھ ڪارونجھر جي چوٽين ۾ ڪڪرن سان اھا ئي ڪار ھئي. ھر ڪڪر پنھنجو سمورو پاڻي ڀٽياڻيءَ ۽ گوڙڌرو جي ڀيٽا چاڙھيو ننگر پارڪر مٿان چئاڪا چئاڪا ٽمندو ڦٿڪندو ٿي ويو. مينھن کان پوءِ ڪارونجھر جو ڳاڙھو، ھيڊو، سائو، نيرو، ڪارو، ڀورو، ناسي، سنگ مرمر، مور پک کان بھ سھڻو ۽ پرڪشش لڳندو آھي. ھر من کي موھي ڇڏيندو آھي. ان ويل، ڪيپٽن ٽروٽ جو من بھ پھار ڪجھھ ائين ئي موھي ڇڏيو ھو. ايڏو خوبصورت پھاڙ تھ ھن پوري يورپ ۾ ڪٿي نھ ڏٺو ھو. ھن کي الائي ڇا ياد پيو. ھن پنھنجي ڪوٽ جي کيسي مان چمڙي جي جلد وارو نوٽ بوڪ ڪڍي، ڪجھھ لکيو: ”جيڪڏھن ڌرتيءَ تي ڪا جنت آھي تھ اھو فقط ڪارونجھر پھاڙ آھي ۽ جي ڪٿي ڪا دوزخ آھي تھ اھو بھ فقط ڪارونجھر پھاڙ ئي آھي ۽ مون کي سندس ٻنھين روپن سان پيار آھي. مون کي جي انھيءَ پھار کان جدا ڪيو ويو تھ يقينن آئون خوش نھ رھندس.“
ڪيپٽن ٽروٽ اڃان ريزيڊنسي ھائوس جي خوبصورت آڳنڌ ۾ ڪرسيءَ تي ويٺو ڪارونجھر جو من موھيندر نظارو ڏسي رھيو ھو، جو سپاھي ڪولھڻ کي وٺي آيا. ٽروٽ گھريءَ گھور سان ڪولھڻ ۾ نھاريندي، ھلڪو ڪنڌ ڌوڻي ڪولھڻ کي سلام ڪيو.
”ڍاٽن ٽنھنجي ۽ ٽنھنجي مڙس جي وچ ۾ ڪيري گال بول ھلي؟ ٽو کيس سمجھايو؟“
ڪولھڻ ٽروٽ ڏانھن اک کڻي نھاري بھ ڪين، ڪنڌ پاسيرو ڪيو ڪروڌ مان بيٺي چيائين: ”تو واريون ڳالھيون مون کي زاد ئي ڪونھ پيون. مون کي وسري ويون، ڪي الائي مون ٻڌيون ئي ڪين ھيون!“ ڪولھڻ ٽروٽ کي حيران پريشان ڪندي، لوھ پائي، ھيٺ لاھ:ءَ ڏانھن تکي وڌي، پر اٺ ڏھ پير ڀري اوچتو بيھي وئي ۽ ڏاڍي ڪروڌ مان نڪ جون ناسون ڦنڊائي، ٽروٽ ڏي نھارڻ لڳي:
”گورا، تون ڀل اسان جا مڙس مارائي ڇڏ! آئون بھ ڏسنديس تھ ڪارونجھر ۾ گھڻا ڏانھن ٿو جڃ ڪرين؟ ڪولھياڻين جا پيٽ اڃا سڪا ڪونھن. ڪٿي حلال ڪين حرامي ڦر ڄڻي اوانکي مارائي نھ وجھون. اھي ڀاڙيا لاڌو سنگھھ ۽ روپا ھئا، جن کان منگھواڻن جي ڇوڙن ۾ لڪي پاڻ کي بچائي ويو ھئين. اسان جا ٻار توکي نرڳ ۾ بھ ڪونھ ڇڏيندا. شاھ بيگڙي وانگي ڀڄي وڃ گورا، ڀڄي وڃ، مري ويندين.“
ٽروٽ دنگ رھجي ويو. ڪولھڻ ڇوھ ڇنڊيندي، ڀريل پيٽ سان پڙو لمڪائيندي، ھيٺ لھي، ڀوڏيسر ڏانھن سٽيندي ٿي وئي.
قيديءَ کي اونڌو ڪري چيلھھ ۾ ڇھا وھايا ويا. آڪيڙا چاڙھيا ويا، پر ھن ڪجھھ ڪونھ ٻڌايو. رات جو کيس بند جي لوھي دروازي سان شيخ ڪري ٻڌيو ويو. سندس ڳچيءَ ۾ تکن سوئن وارو ڦندو شيخن سان ڪشي ٻڌيو ويو، جيئن ھو ھڪ سوت بھ چري پري نھ سگھي ۽ سندس تارونءَ تان وارن جي چتي لاھي، سندس تارونءَ تي ميڻ بتي کوڙي وئي ۽ جيئن جيئن ميڻ بتيءَ جي وٽ ميڻ ڳاريندي ھيٺ لھندي ٿي وئي، ڪولھيءَ جو ٽامي جھڙو بت پگھرجندو ٿي ويو، پر اھڙو ڪڇي جھڙي ڀت! پر ڪيپٽن ٽروٽ شايد کيس وڌيڪ ايذاءُ ڏيڻ نھ پئي گھريو:
”منھنجي خيال ۾ ٽنھنجي زال جي پيٽ ۾ ٽنھنجو اھو پھريون ٻار آھي؟“
”ڇا توکي پنھنجي ننڊي ٻار ڏسڻ جي تمنا ڪاني؟“
”غلام ٻار کي ڏسي ڇا ڪندس، ڪھڙي خوشي ٿيندي؟“
”ھا – “ قيديءَ ٻڏل آواز سان وراڻيو.
”ڇا ٽون راني لادو سنگھھ جو غلام نھ ھئين؟“
”نھ، جي مان محسوس ڪريان ھا تھ لاڌو سنگھھ جو غلام آھيان تھ مان ان کي بھ گوليءَ مان ڪڍان ھا.“ ڪيپٽن ٽروٽ تھ ٺھيو، پر سپاھي بھ وائڙا بيٺا قيديءَ ۾ نھاريندا رھيا. پل پل ميڻ جي وٽ ڳرندي قيديءَ جي تارونءَ سان اچي لڳي ھئي. قيديءَ جي مک ۽ سڄي بت مان پگھر نيسارا ڪريو پئي نڪتو. اوچتو ڪيپٽن کان رڙ نڪري وئي:
”ٽون مانھون آھين يا جن! ڇا ٽون تڪليف نھ پيو محسوس ڪرين؟“
”قيديءَ جو منھن ڳاڙھو ٿي ويو. ڏند ڏندن سان، چپ چپن سان ۽ اکين جا ڇپر اکين سان ڀچي ويا. شيخ ٿي ويو. دل ڏاريندڙ رڙ ڪري چيائين:
”تڪليف...... تڪليف....... الائي ڇا ٿيندي آھي تڪليف.....؟“ الاھي قيدي جي سھڻ جي طاقت ڇڏائي وئي ھئي يا جيئڻ جي، ھن جي ٽامي جھڙي وگھرندر طاقتور ڌڙ، زور سان ڌڌڙي ڀري ڦٿڪو کاڌو، ڳاٽ چرڻ سان سوئا ڳچيءَ ۾ ويھي ويس. سندس ھٿن پيرن جون زنجيرون زور سان کڙڪيون ۽ قيديءَ جو پگھر ۽ رت ھڪ ٿي ويا. ڪيپٽن ٽروٽ وٺي ڊوڙ وڌي. ميڻ جي وٽ، قيديءَ جو تارون وٺي ڇڏيو ھو. ھو شيخ ٿي ٿڌو ٿي ويو ھو. ٽروٽ جي ھانو ۾ ڄڻ بڻڇي کپي وئي. وات مان رڳو ايترو اڪليس: ”مون کي..... مون کي....... ڪھڙي خبر تھ ھي ڪو ايترو جھٽ.......“
جڏھن ٽروٽ بندي خاني مان ٻاھر نڪتو تھ سڄو ڪارونجھر پڙاڏا پڙاڏا ھو. خبر نٿي پئي تھ ڪڪرن گجگوڙ ڪئي آ يا توبن جا منھن کليا آھن؟ وڄ چمي آ يا ڪولھين جي بندوقن جا ڇيرا اڏاڻا آھن؟ سڄو ڪارونجھر دونھان دونھان، آڳ آڳ لڳو پيو ھو. زندگيءَ ۾ پھريون ڀيرو ٽروٽ کي احساس ٿيو تھ ڪابھ ڌاري قوم پرائي ڌرتيءَ تي وڌ ۾ وڌ پنجويھھ سال قبضو ڪري سگھي ٿي، پر ڪارونجھر شايد کين ٻارھن سالن کان بھ اڳي خالي ڪرڻو پوي.