وڏو ماڻھو
”ھون – ھي تھ سڀ ڇورا جواڻ ٿي ويا!........ ھان..... ڏسندي ئي ڏسندي ايڏا جانٺا جواڻ!..... ھاڻ ڀلا ھنن ڇورن لاءِ ڇوريون ڪٿان اينديون؟ ڀلا ڇا ھي ڇورا جيڪي ڊاڪٽر، انجنيئر، پائلٽ ۽ ايڪٽر ٿيڻ جا سپنا سانڍيو پيا ھلن، سي ڀلا انھن وڏن وڏن گيدن وارين اڻپڙھيل ڄٽوڙين گھاگھيلين کي پسند ڪندا؟“ واٽ ويندي ڏاڍي ڌيرج سان ھلندي ھو ٿڌي دل سان ويچار ڪري ٿو ۽ ھن جي ذھن مان ھڪ ھڪ ٿي سڀ جواڻ ڇوڪريون گذري وڃن ٿيون، سھڻيون، ڀوريون، سڌيون ساديون، ٻھ چار درجا سنڌي پڙھيل، ڪارا، ساوا، ڳاڙھا، رنگا رنگ ڀرت ڀريل گھگھا پھريل ڇوڪريون.
”چاچا، ڇا ھيءَ انھيءَ ڦدي ۾ مٺو پاليندي؟“ پٽ جي ڳالھھ ياد ايندي ئي ھن کان ٽھڪ نڪريو ٿو وڃي. جيميءَ جو عاشق پٽ، جيڪو ننڍڙي لاڪي کيس بابا جي بدران چاچا چوندو ھو ۽ وري ھو ڏاڍي اتساھ مان ٿڌو ساھ ڀري ٿو ۽ چوڏس وايو منڊل ۾ نھاري ٿو.
نيري نيري آڪاس ۾ اڇا ڪارا ڪڪر ڊوڙندا وڃن. سج ٿڌو ٿڌو ۽ وڏو وڏو ٿيندو ٿو وڃي. تارن جي تنوار جا آواز، وسڪارن لاءِ نڀ ۾ رڙندا ٿا وڃن ۽ کيتن مان اڇا اڇان، ننڍي نسل جا ٻگھھ، ھوريان ھوريان ولر ڪري، ھڪ ٻئي پويان آکيرن اڏار ۾ آھن ۽ اٺي جي ھوائن ۾ چيڪي مٽيءَ جي خمير جو واس آھي. ھلندي ھو محسوس ڪري ٿو تھ ڳوٺ جو سڄو گاڏو اونڌو ھلي رھيو آھي. جڏھن کان ڄائو آھي، تڏھن کان ھن ايئن ئي محسوس ڪيو آھي ۽ ھاڻ جڏھن ھو چوٽيھن پنجٽيھن سالن جو اچي ٿيو آھي، تڏھن اھا ڳالھھ ھن کي شدت سان محسوس ٿيڻ لڳي آھي. ھن کي ڳوٺ سان ڪا دلچسپي نھ آھي، پر پوءِ بھ ھو محسوس ڪري ٿو تھ ڳوٺ جي نئين نسل سان، جيڪو جواڻ ٿي رھيو آھي، اھو ورتاءُ نھ ھئڻ گھرجي، جيئن سدا ٿيندو آيو آھي ۽ ان لاءِ ھو سڄو ڏوھ ڳوٺ جي پوڙھين تي مڙھيندو آھي، جيڪي پاڻ کي وڏڙا چورائيندا آھن ۽ وڏي ھلنديءَ وارا آھن. جيئن چاھيندا آھن، تيئن ٿي ويندو آھي، جيڪي سدائين کين ڪئنچيءَ جيان ڪاٽي ٻھ اڌ ڪري ڇڏيندا آھن. ھاڻي ھن کي پنھنجي مامي تي ڪشٽ ٿا اچن ۽ ھلندي ھو سوچي ٿو:
”ھون؟.... سڄو ڏوھ انھيءَ يورپيئن مامي جو آھي. جيڏانھن جيڏانھن ويو، سڄي سنڌ ڍئي آيو پر پنھنجي ڳوٺ ۾ نھار تھ ساڳيا ڪاريءَ وارا ڪک! پنھنجي ڳوٺ لاءِ ڪيو ڇا اٿائين؟..... ڪامورا تھ پنھنجي ڳوٺ ڇا سڄي شھر لاءِ الائي ڇا ڇا ڪري ويندا آھن. اسڪول، پارڪ، راندين جا ميدان، ناٽڪ منڊليون – پر مامي ڇا ڪيو؟“ ۽ ھلندي ھو مامي تي ويچار ڪري ٿو ۽ ھن جي اميجينيشن مان مامي جو جيون ڌنڌلو ڌنڌلو گذرڻ لڳي ٿو.
ھڪ مآنھو، اوچا وڳا، سونھري عينڪ اکين تي، بنھھ جھڙو انگريز ايڪٽر. ڪڏھن زوزٽ سان ڪار ڪاھيو ڀڳو ٿو وڃي. ڪڏھن ماڻھن کي چھبڪن سان پيو ماري. ڪڏھن ٽيليفون پيو ڪري. ڪڏھن وڏين وڏين آفيسن مان تکو تکو ھلندو ٿو وڃي. ڪڏھن لئبريريءَ ۾ ڪتابن ۾ گم آھي. ڪڏھن لکي پيو. ڪڏھن بانبڙا پائيندڙ ٻارڙن سان رانديون پيو رچائي ۽ ڪڏھن..... ڪڏھن دکي آھي، ننڊ ۾ ڦٿڪي پيو، ڄڻ سپنن ۾ روئي پيو.
۽ اھو اميجينيشن جي ٻوڏار مان نڪري ٿو اچي ۽ ھروڀرو ھن کي محسوس ٿئي ٿو، مامو دکي آھي. جيئن ھو وڏو ٿيو آھي ۽ ھن کي سانڀر آھي تھ مامي کان سدائين ھو پري ۽ وٿيرڪو رھيو آھي. بس پندرھن ويھن سالن ۾، عيد براد تي ڪو ڏھ پندرھن ڀيرا مليا ھوندا، سو بھ پنجن ڏھن منٽن لاءِ. ڄڻ نھ سنڱ نھ سياڪو! سوچيندي ھو دکي ٿي وڃي ٿو ۽ وري ھو يادن جي ٻوڏار ۾ ھليو وڃي ٿو.
ھڪ تمام ڀورو ڀورو انگريزن جھڙو رانديگر، اڪيلي سر پن پناھگير ماسترن سان ٽينس کيڏي رھيو آھي ۽ وري ھن جي ڪن ۾ الائي ڪٿان ماءُ جا آواز پڙالجن ٿا:
”گمان، خبر ٿئي جڏھن تنھنجو مامو علي ڳڙھ مان سوني بيج سان ايم – اي پاس ڪري موٽيو ھو تھ شھر جا مسلمان ڇا، ھندو بھ قطارون ڪري کيس اسٽيشن تان ائين وٺڻ ويا ھئا، ڄڻ وڏو حج کٽي آيو ھجي.“ ھلندي ھن کي اڃا ٻيا ڪي پساھ پون ٿا. پراڻا، ڌنڌلي سپني سمان:
دريا ڇولان ڇول ۾ آھي. ھو ننڍڙو پتڪڙو آھي. ڀيڪيدار ساڙھين سان وڏيون وڏيون ھندوداڻيون آھن ۽ اڇو سوٽ پھريل مامو ۽ مامي جيڏا وڏا وڏا ماڻھو، ڳالھيون ڪندا، ٽھڪڙا ڏيندا، درياھ ڪناري وڏي وڏي جھاز تي اچن ٿا. ھو جھاز ۾ چڙھڻ جي تختي تان چڙھندي ڊڄي ٿو. ھڪ ھندوداڻي کيس ڪڇ ۾ کڻي چميون ڏئي ٿي ۽ مامو ٽھڪ ڏئي ٿو.
۽ ھو وري ٻئي لڙاٽ ۾ ھليو ٿو وڃي.
وڏو وڏو بنگلوڳ آھي، چوڌاري باغ آھي ۽ ٿورو وٿيرڪو وڏي وڏي جيل جھڙي جاءِ آھي، جنھن ۾ آڪيڙا چڙھيل ماڻھو اونڌا ٽنگيا پيا آھن. مختيارڪار ڏاڍي ڪروڌ ۾ آھي، زيردستن اڳيان گجگوڙ سان واڦي ٿو: ”اھي ڀاڙيا مختيارڪار ھوندا. رنن زالن سان ٿو ارھ زورايون ڪري. انھيءَ ڪتي جي ڦر وڏيري جو ڦڳڙ لاھي، ڳچي ۾ رسو وجھي وٺي اچوس. جي وڏيرو گھر ۾ نھ ھجي تھ جوڻس ڪاھي اچو.“
۽ ٻئي کن ۾:
ٻئي کن ۾ پوليس وارا آھن، اڌ مڇ ڪوڙيل ٿلھو وڏيرو آھي ۽ مختيارڪار جو لڪڻ آھي. مختيارڪار اسٽڪ سان وڏيري جي کل اڊيڙي ٿو ڇڏي. وڏيري جي خميص ڇيھون ڇيھون ٿيو ٿي وڃي. مختيارڪار وڏيري کي ايستائين مري ٿو، جيستائين ھو سندس پيرن ۾ غش کائي ڪري ٿو پوي: ”سائين توبھن، يا حسين توبھن، گھوڙا ڙي توبھن.“ مختيارڪار جي زوردار ٿڏي سان وڏيرو نڪ مان رت جون ٺينڊيون وھائيندو اونڌو، ڪرونڊڙو ٿيندو ٿو وڃي.
”او ڪتي جا ڦر، ڪن کولي ٻڌي ڇڏي. وري جي غريب مار ڪئي ٿئي تھ جوڻين انھن ماڇين کان کڻائيندس. ھوندين ڪنھن منسٽر جو ڀڙوو، مان لنڊي لاٽ جي پرواھ نھ ڪندو آھيان.“ ۽ پوءِ مختيارڪار تڪڙو ويندي منشيءَ کي دڙڪو ڏئي ٿو:
Three month jail, one thousand rupees fine.
واٽ ويندي ھو سوچن جي ٻوڏار مان نڪري ٿو اچي ۽ وري وايومنڊل ۾ نھاري ٿو. سنڌيا مٿان رات جي رئي چڙھندي ٿي وڃي. وري الائي ڪٿان ھن جي ڪنن ۾ الائي ڪنھن جا آواز گونجن ٿا:
”بابا، تنھنجي مامي جھڙا ماڻھو ڪٿي! موليٰ پاڪ جو قسم اسان جي پاسي مختيارڪار ٽئين مھيني ٽپڙ ٻڌي ويندو ھو، پر تنھنجو مامو...... تنھنجو مامو اھڙي صاحبي ھلائي ويو جو ڪنھن انگريز بھ ڪانھ ھلائي ھوندي. بابا، ذات حراميءَ جي ڳچيءَ ۾ پٽڪو، ڀلي خان خانان ھجي. اصل گھر گھران رب ڏئي پناھ!“
”ڇو ڀلا، پنھنجي ڳوٺ ۾ مامو ايڏو ٿڌو ڇو آھي؟“ ھن جي ذھن ۾ سوال اڀري ٿو ۽ ھو ڳوٺ ۾ مامي جي جيڪا چرپر آھي، ان تي ويچار ڪري ٿو.
اميجينيشن:
ھو پنڌ پيو وڃي ۽ مامو سون ڀيرا سرڙات سان موٽر سان گذري وڃي ٿو.
مامو لئبريريءَ ۾ ويٺو آھي.
مامو آرام ڪرسيءَ تي ڪنڌ ڍرڪايو، پير تپائيءَ تي ڦھلايو، بي بي سي پيو ٻڌي.
مامو پوٽا پوٽيون، ڏوھٽا ۽ ڳوٺ جا ننڍڙا پتڪڙا ٻار وٺيو، وڏي٤ وڏي ڪار ۾ الائي ڪيڏانھن گھمڻ پيو وڃي.
مامو ننڊ ۾ آھي ڪين الائي جاڳ ۾! مامي کي ڄڻ ننڊ ڪانھي. مامو ننڊ ۾ ڄڻ ڦٿڪي پيو.
مامو ٽھڪ پيو ڏئي، جيئن سدائين ڏيندو آھي، وڏا وڏا ٽھڪ، جن ۾ آواز گھڻو، خوشي گھٽ ھوندي آھي. ھو محسوس ڪري ٿو مامو دکي آھي ۽ جيون ۾ پھريون ڀيرو ھن کي سڪ پئدا ٿئي ٿي تھ مامي سان ڪڏھن ڪچھري ڪرڻ گھرجي.
ھلندي ھو وري چوڏس وايو منڊل ۾ نھاري ٿو. سندس ڳوٺ جون روشنيون ٻري ويون آھن. ھو محسوس ڪري ٿو تھ ڳوٺ جي اھا اڳين ڳوٺاڻي سونھن ختم ٿي وئي آھي. ڳوٺ بدران ڪراچيءَ واري شرف آباد يا گلشن اقبال جھڙي آبادي محسوس ٿئي ٿي يا ڪا نئين ٺھندڙ پناھگير ڪالوني.
ڳوٺ ۾ نئين وڏي وڏي مسجد سامھون اچي، مامي جي ڳاڙھي ڪار ڏسي، ھو گھر وڃڻ بدران مامي جي گھر وڃي ٿو.
”ٺاھ ڪرڻ ۾ آھي ڇا؟ ھان.... مان نوڪري وٺڻ يا ڪنھن جي سفارش ڪرڻ ٿوروئي پيو وڃان. ڪيستائين ھڪ ٻئي لاءِ ايئن اڄاتل اوپرا ماڻھو رھنداسين؟“ ھو پنھنجي اندر سان سوال ڪندو گھر ۾ داخل ٿئي ٿو. گھر جا سڀ ڀاتي ھن کي ڏسي ڏاڍو خوش ٿي وڃن ٿا. بي بي الوينا ھن کي ڇيڙي ٿي. وڃي ھو کيس ڦيرائي ٿو.
Where is Uncle?
“He is sleeping.” بيبي پرانيءَ جاءِ جي ھڪ ڪمري ڏانھن اشارو ڪري ٿي. در بند آھي. ھو دريءَ مان ستل مامي کي ڏسي ٿو. جيون ۾ پھريون ڀيرو ھن کي محسوس ٿئي ٿو تھ مامو پوڙھو ٿيندو ٿو وڃي. الوينا کيس نئين ٻماڙ جاءِ ۾ وٺي اچي ٿي.
“Papa says: “This is for me.” Good home?”
“Yes, very nice. Beautiful.”
ھو نئين گھر ۾ پھريون ڀيرو آيو آھي. سڄو گھر چڱيءَ طرح ڏسي ٿو ۽ بالڪونيءَ مان ٿيندو بيبيءَ سان گڏ ڇت تي ھليو وڃي ٿو.
“Shall we play ping pong?” بيبي پڇيس ٿي.
“No, I am feeling tired.” ھو لنوائي ٿو. ھو سوچي ٿو مامو الائي ڪڏھن جاڳندو. ھن کي گھر موٽي وڃڻ گھرجي. ھيٺ لھندي، مامو ھن کي باٿ روم کان ٻاھر نڪرندو ٿو نظر اچي. مامو ڏاڍي سٺي نھار سان ھن ۾ نھاري ٿو.
”ڪڏھين آيو آھين؟“
”اڄ ئي، اوھان تھ ھينئر ستا ھئا.“
”نھ، ائين ئي ليٽيو پيو ھئس. مون تنھنجو آواز ٻڌو پئي. ڪيئن آيو آھين؟“
”ائين ئي دل چيو، ھليو آيس.“
”سچي!.....“ مامو عينڪ صاف ڪري اکين تي چارھي ڏانھس ائين ٿو نھاري، ڄڻ کيس ويساھ نھ ٿو اچي.“
”طبيعت ٺيڪ آھي نھ؟“ مامي کان پڇي ٿو.
”ھا، طبيعت کي ڇا ٿيندو. طبيعت ماڻھوءَ جي پنھنجي وس ۾ ھوندي آھي.“
مامي جي ڳالھھ تي ھو مرڪي ٿو پوي. ھن کي محسوس ٿئي ٿو، مامو ساڳيو آھي. مامي ۾ ڪائي چينج نھ آھي، جي چينج آھي تھ رڳو اھا تھ پٽ پوڙھا ٿي ويا ٿس. مامو ساڳيو ينگ، سمارٽ ۽ ھئنڊسم آھي.
”تنھنجو ڪاليج ڪيئن پيو ھلي؟“
”ٺيڪ آھي. بس ھلي پيو.“
”آ.... ھا.... ڇا زمانا ھئا! ٽيچرس لائيف بھ ٽيچرس لائيف آھي.“ کن لاءِ اونھي ساھ سان مامو ڄڻ ساروڻن ۾ وڃائجي ٿو وڃي.
”ڇا رکيو آھي ان لائيف ۾ ماما؟“
”ھون..... مان ست اٺ سال ٽيچرس لائيف گذاري آھي. مون کي سڀ خبر آھي. ڇا شاندار لائيف آھي! بس رڳو ماڻھوءَ جي پنھنجي ڪوالٽي ھجي.“
”پوءِ اوھان ٽيچنگ لائيف ڇو ڇڏي؟“
”اڙي ڀائي ڇڏائي وئي. مان تھ سدائين ائين محسوس ڪندو آھيان تھ مون ٽيچنگ ڇڏي پاڻ کي ٽوڙي ڇڏيو ھو. ڳھڻ لاءِ ڄاڻي واڻي. ڪڏھن ڪڏھن ماڻھو قربانيءَ جو ٻڪر ٿي ويندو آھي.“ مامو الاھي دير لاءِ ماٺ ٿي وڃي ٿو. مامي چانھھ کڻي اچي ٿي. کن لاءِ ٻئي ماٺ ٿي، چانھن جا سرڪ ڀريندا رھن ٿا.
”ڪم اٿئي؟“
”نھ تھ.“ ھو ھڪدم وراڻي ٿو.
”الائي ڇو، ڪم کان سواءِ مون وٽ ڪوئي ڪونھ اچي.“ مامو ڏاڍو ڏکوئجي ٿو وڃي.
۽ مامي ڄڻ اوچتو گوليءَ وانگر چٽي ٿي پئي:
”ڪنھن کي ڇتي کاڌو آھي جو تو وٽ ايندو. جيڪو اچي منھن پٽيو ڇڏينس. پوءِ چئين تھ مون وٽ ڪو اچيئي ڪونھ.“ ماميءَ جي ڳالھھ تي مامي جي چھري تي رکي مرڪ کڙي ٿي وڃي ۽ مامو ھن کي اک ڀڃي ٿو:
”الائي ڇو، ھاڻ تون وڻين پيو. سچ ٻڌاءِ، ڪم سان آيو آھين نھ؟ تون غلط ڪم چوندين تھ اھو بھ ڪندس.“
”نھ باءِ گاڊ، رڳو اوھان کي ڏسڻ آيو ھئس.“
”ھون..... اڙي ڀائي مون کي سڀ خبر آھي. تنھنجو اڇو منھن ٿيو آھي. Really, she is a fine girl“
”جي“ ھو گھٻرائجي ٿو وڃي.
”اڙي ڪوپ ٿو اونڌو ڪرين، پوءِ چئو ٿا دڙڪا ٿو ڏئي. مون کي خبر آھي، تون پنجن سالن کان پوءِ پنجن منٽن لاءِ بھ اچين ٿو تھ رڳو مون کي ڏسڻ لاءِ، نھ ڪم لاءِ. مان ٽيچنگ لائيف ۾ ٻارڙا نھ، جواڻ پڙھائيندو ھئس.“
”ٿئنڪز.“ ھو مامي جي ڳالھھ تي سندس ٿورا مڃي ٿو.
“Really you are a lucky person and gentle fellow.”
مامو ھن ۾ نھاريندي مرڪي ٿو. ڏاڍي پيڙا مان ۽ مامي ڪم ڪار ڪندي پري کان ھڪل ڪريس ٿي:
”مئا ڀڄ، اھو کلندي کلندي گھيتاري گھيتاري اوچتو بگڙجي ويندءِ.“
”مان ھلان؟“
”ڇو ڀلا، انھيءَ پوڙھيءَ جي ڳالھھ دل سان لڳي اٿئي ڇا؟“
”نھ تھ، وري ڪڏھن سٺي ڪچھري ڪنداسين.“
”ھا، حياتي آھي تھ ڪچھريون ئي ڪچھريون آھن.“
مامو تپائي تي ڪوپ رکي ٿو ۽ ھو موڪلائي اٿي ٿو. ھن کي پھريون ڀيرو محسوس ٿئي ٿو تھ ھن جو مامو اھو نھ ھو، جيئن ھن سمجھيو ھو.