اسين ماڻھو
ھو اسان جي گڊس آفيس ۾ سيل مئن (Sealman) ھو. عمر ڪا ٢٠-١٢ سان ھونديس. اٻوجھھ چھرو، ننڍو قد، بُت ۾ سڪل ۽ سنھڙو – پري کان ڏس تھ جھڙو چوڏھن سالن جو ڇوڪرو پيو اچي. سڄو ڏينھن پيو گڏھن وانگر وھندو ھو ۽ ڇڙٻون ۽ گاريون کائيندو ھو.
ارڍ او نظامو کڍ بچڍ! جا، ايک آنڍ کا برف لڍ آ. ارڍ او سيل مئن! کڻاڻ مر گيا؟ يھ پئسڍ لو، فٽ سڍ دو لفافڍ لڍ آ.“
اسان جي آفيس ۾ ٻيو ڪوبھ چپراسي ڪونھ ھو، تنھن ڪري سڀ ڪم ھن کي ئي ڪرڻو پوندو ھو. ھڪ ڪم مان جند آجي ٿيندي ھيس تھ ٻئي ڪم سان ڀڳو ويندو ھو.
”ابڍ او حرامي، کڻان مر گيا تھا؟ جا يھ ميمو دڍ آ. ”سي . ٽي . او“ کو، ايک ”وائڍ . ايف . او“ کو اور واپسي ميڻ ميرا کھانا ليتڍ آنا. ابڍ او مردود، يھ کيسڍ چلتا ڻڍ؟ جلدي جا، سالا ايک ميمو دينڍ ميڻ سارا دن لگا ديتا ڻڍ.“
برسات پئجي رھي ھجي، آسمان مان باھ وسي رھي ھجي يا ڀلي طوفان برپا ھجي، ھو سڄو ڏينھن پيو يارڊ ۾ لنگڙ – لنگڙ ڪري ھلندو ۽ گاڏن ۾ ليبلون ٻڌي سيل ڪندو رھندو ھو. تان جو رات جا ڏھھ – يارھن وڄي ويندا ھئس.
مون ڪئين دفعا ھن کي سندس ميرو ٽوال (جنھن سان ھو ڏينھن تتي مھل پنھنجو مٿو ڍڪيندو ھو) پيٽ تي سندرو ٺاھي ٻڌل ڏٺو ھو. جي کڻي پڇ تھ اڙي ھي پيٽ سان ٽوال ڇو ٻڌو اٿئي؟ تھ چوندو ھو: ”ايسڍ ڻي پيٽ ميڻ تکليف ڻڍ.“ ڪڏھن ڪڏھن تھ سڄو ڏينھن پيو پيٽ جي سور سان وٽبو ھو. الائي ڪھڙي بيماري لڳي ھيس جو ڏينھون ڏينھن ويو ٿي لڙھندو.
مون سان مڙئي ياراڻي ھيس، سو جڏھن ڪا ڳالھھ پڇڻي ھوندي ھيس يا گھر کان آيل چٺي چپاٽي پڙھائڻي ھوندي ھيس تھ ٻين کي ڇڏي، منھنجو پاسو اچي وٺندو ھو. آفيس جي معاملن ۾ بھ مون سان کلندو ھو. ڪابھ ڳالھھ دل ۾ ھونديس تھ ڦري گھري اچي مون سان اوريندو ھو.
”بابو جي! يھ ريلڍ اوور ٽائيم کيوڻ نھيڻ ديتڍ ڻيڻ؟ ديکھو نا، صبح آٽھھ بجڍ آتا ڻوڻ، رات کڍ گياره بجڍ جاتا ڻوڻ!“ يا چوندو ھو: ”بھائي! يھ کھکھھ آئوٽ کڍ کيا معنيٰ ڻوتي ڻڍ؟ بڙا صاحب جب بھي مجھھ سڍ ناراج ڻوتا ڻڍ، کھتا ڻڍ کھکھھ آئوٽ کردونگا.“ ڪڏھن ڪڏھن ھو اھڙا سوال ڪندو ھو جو مون کي کل اچي ويندي ھئي ۽ ائين بھ ٿيندو ھو جو ھن جي ڪيترن سوالن جا جواب نھ ڏئي سگھندو ھوس.
ھڪڙي ڏينھن ھو مون کي ڏاڍو خوش نظر آيو. انھيءَ ڏينھن پگھار جو ڏينھن ھو. الائي ڪنھن اھا ڳالھھ مٿي ۾ ويھاري ڇڏي ھيس تھ پگھار وڌي ويو آھي، سو ڏاڍو پئي ٽڙيو. چئي: ”بھائي! آج تو فلم ديکھيڻ گڍ! سنا ڻڍ ”ٽئڪسي ڊرائيور“ بڙي اچھي فلم ڻڍ.“ ۽ ڪجھھ دير کان پوءِ جڏھن پگھار وٺي آيو تھ ڄڻ ھٿ وڍائي آيو ھو. الائي ڪھڙن وسوسن ۾ پئي گھوتا کاڌائين. ”بھائي! يھ ميرڍ دو روپئڍ کيوڻ کاٽ ديئڍ؟ ميري تو سب حاجريان تھيڻ.“ مون کيس ٻڌايو تھ ٻن مھينن کان جو واشنگ الائونس ملي رھيو ھو، سو بھ ڪاٽي ورتو اٿن، پر ھن ويچاري کي ڪھڙي خبر تھ واشنگ الائونس ڪھڙيءَ بلا جو نالو آھي؟
آفيس ۾ سڀني جو خيال ھو تھ ھن کي ٽي . بي لڳل آھي، تنھن ڪري آفيس جي مٽ مان پاڻي پيئڻ جي کيس منع ٿيل ھئي، پر مان پڪ سان چئي سگھان ٿو تھ ھن کي ٽي . بي يا اھڙي قسم جي ڪابھ ٻي بيماري لڳل ڪانھ ھئي. مان ئي ڇا، سڀني کي خبر ھئي تھ ھن کي ڪھڙي بيماري لڳل ھئي ۽ سندس بيماريءَ جو علاج ڇا ھو؟ پر اسان ڪڏھن بھ انھيءَ باري ۾ غور نھ ڪيو ھو ۽ اسين سڀئي ھن کي ڏس ڏيندا ھئاسين تھ ڪنھن سٺي ڊاڪٽر سان علاج ڪراءِ، نھ تھ مري ويندين ۽ اھا حقيقت آھي تھ جڏھن بھ آئون ھن جي پيٽ تي ميرو ٽوال ڏسندو ھوس تھ مون کي بھ ھن جي صورت کان پيو خوف لڳندو ھو. ڊپ اھو ٿيندو ھوم تھ متان پئسا نھ گھري، ڇو جو مون کان سواءِ ٻئي ڪنھن کان بھ اھڙي قسم جي حجت نھ ڪندو ھو. ”بھائي! آج تو بڙڍ جور کي بھوکھھ لگ رڻي ڻڍ! چار آنڍ دڍ دو، تنکا کڍ روج دڍ دوڻ گا.“ ھو اھڙي تھ مسڪين ۽ معصوم صورت بنائي ائين چوندو ھو جو ڪاوڙ جي بجاءِ ھن تي رحم اچي ويندو ھو ۽ اھي پئسا ھو پگھار جي ڏينھن ضرور موٽائي ڏيندو ھو.
ھڪڙي ڏينھن اسان جي آفيس جو عملو جمعي جي نماز پڙھڻ ويو ۽ اسين ٻئي آفيس ۾ اڪيلا ويٺا ھئاسين. مون کي ٻيو ڪو ڪم ڪار ڪونھ ھو، سو آفيس جي بينچ تي مزي سان ٽنگ ٽنگ تي چاڙھيو، سگريٽ جا سوٽا پئي ھنيم ۽ اخبار بھ پئي پڙھيم. ھن پنھنجي منھن ويٺي ٻلٽين جي ڪتاب تي ٺپا ھنيا ۽ شوڪارا ڀريا. مون صحيح ڪيو تھ اڄ ڪا جٺ ٿي اٿس، پر منھنجي لاءِ اھا ڪا نئين ڳالھھ ڪانھ ھئي. ڀلا ڪھڙو ڏينھن خالي ھو جو ھن سان جٺ نھ ٿي ھجي؟ ھن پاڻيھي ڀڙڪو کاڌو:
”بھائي! اب تو اس نوکري سڍ جي کھٽا ڻوگيا ڻڍ. آج پھر بڙڍ صاحب نڍ چارج چھيٽ دڍ ديا ڻڍ. بھلا ميڻ کوئي پڙھا لکھا ڻوڻ جو روج روج بيٽھا چارج چھيٽ کا جواب لکھوڻ!“
”کس بات کا چارج چھيٽ ڻڍ؟“ مون پڇيو.
”آج بڙڍ بابو نڍ مجھڍ روئي کڍ بوروڻ ميڻ سوتڍ ديکھھ ليا. ديکھو نا، بھائي ميڻ بھي انسان ڻوڻ – صبح آٽھھ بجڍ کام پر آتا ڻوڻ، رات ڪو دس – دس، گياره گياره بجڍ جاتا ڻوڻ. تم اپنڍ ايمان سڍ کڻو، کبھي يھ لوگ مجھڍ چين سڍ بيٽھنڍ ديتڍ ڻيڻ؟ اور تو اور، آتبار کڍ روج بھي کام پھ آنا پڙتا ڻڍ. پھر بھي اگر کسي روج تھوڙا دير سڍ آجائوڻ تو يھ لوگ ڻجار باتيڻ سناتڍ ڻيڻ اور چارج چھيٽ تھما ديتڍ ڻيڻ – سچ، ميڻ تو روج روج کڍ جھگڙڍ سڍ تنگ آگيا ڻوڻ – سوچتا ڻوڻ نوڪري چھوڙ دوڻ.“
”اور کيا کرو گڍ؟“
ھن منھنجي ڳالھھ جو ڪو جواب نھ ڏنو. الائي ڪھڙيءَ سوچ ۾ ٻڏي ويو ھو. مان سندس گھريلو حالتن کان واقف ھوس. مان ئي سندس گھران آيل خط کيس پڙھي ٻڌائيندو ھوس. مون کيس چيو: ”پگلڍ! ايسا خيال کبھي دل ميڻ نھ لانا. نوکري بڙي مشکل سڍ ملتي ڻڍ اور پھر تم اکيلڍ تو نھيڻ ڻو، تمھارڍ پيچھڍ پورڍ سات افراد کھانڍ والڍ ڻيڻ، ان کا کيا ڻوگا؟“
”پھر يھ لوگ مجھڍ چين سڍ کيوڻ نھيڻ رڻنڍ ديتڍ؟“
”بھائي، تم نڻيڻ جانتڍ، ميڻ پڻلڍ ڻي کتنا دکھي ڻوڻ!“
ھن پنھنجو ڪنڌ ميز تي جھڪائي، منھن تي ٻانھن ڏيئي ڇڏي. ھن ڳوڙھا ڪونھ ٿي ويا، ھن سڏڪا ڪونھ ٿي ڀريا، پر ھو روئي رھيو ھو. ھو ائين ئي روئندو ھو – سدائين پيو روئندو ھو.
تنھن کان ٻئي ڏينھن ھڪ ضروري ڪم سان مون کي حيدرآباد وڃڻو پيو ۽ ٽن ڏينھن کان پوءِ جڏھن آئون صبح سوير آفيس پھتس تھ نظاموءَ جي جڳھھ تي ھڪ ٻئي ڇوڪري کي آفيس جون ميزون ڪرسيون صفا ڪندي ڏٺم. مون سوچيو ڪو نول ڀنگي آھي، ٻھاري ڏيڻ سان گڏ آفيس جون ميزون ڪرسيون جھاڙڻ بھ پنھنجي ڊيوٽي سمجھي ٿو. سو، ڌوڙ کان بچڻ لاءِ آئون آفيس کان ٻاھران ٽيلار ڪرڻ لڳس.
اھا مون کي پوءِ خبر پئي تھ نظاموءَ کي ڊسچارج ڪيو ويو آھي. ھن ڪنھن واپاريءَ کان سيل لڳائڻ جا پئسا گھريا ھئي ۽ ھن جون ٻيون بھ گھڻيون ئي شڪايتون ھيون، تنھن ڪري کيس نوڪريءَ کان خارج ڪيو ويو ھو.
جڏھن مون افسوس جو اظھار ڪيو تھ اسان جو ھڪ بابو صاحب ڪاوڙجي چيو. چئي: ”ارڍ تم نڻيڻ جانتڍ وه سالا کتنا حرامي ڻوگيا تھا. مياڻ، وه ھم تم سڍ زياده کما ليتا تھا. خدا کي قسم! سيل لگانڍ کڍ لئڍ ايک روپئڍ سڍ کم نڻيڻ ليتا تھا!“
مون چيو: ”کھاڻ يار! وه بيچاره تو سارا دن بھوکا مرتا تھا.“
انھيءَ تي منھنجي ھڪ ٻئي ساٿيءَ بل کاڌو:
”ارڍ تمڻيڻ کيا معلوم! وه تو سالا ميري لوڊنگ کڍ پيسڍ بھي کھا جاتا تھا. جو نيا بيوپاري آتا، اس سڍ کڻتا پئسڍ نکالو تو تيرا مال جلدي گاڙي ميڻ بھجوا دوڻ گا. جبھي تو مبين سالڍ سڍ جلتا تھا. سالا حرامي، ڪمذات.“
اتي اسان جي ھڪ پنجابي بابوءَ کان بھ نھ رھيو ٿيو. ھڪدم چيائين: ”اجي، اس دي گل کي کردڍ ڻو. او تڍ ساڊا بھي باب بنگيا سي! مينوڻ کڻدا سي، بابو جي! تسي اتنڍ پئسڍ کماندڍ ڻو، کدي سانون بھي چائڍ پاني کرانيڻ! ميڻ سالڍ دڍ مون تڍ چٽاخ سڍ چاٽا ماريا تڍ سالڍ دا مون ئي لال ڻوگيا. سور دي اولاد!“
انھيءَ ڳالھھ تي ٽھڪڙو مچي ويو. سڀني نظاموءَ کي گاريون ڏئي پيئي خار ڪڍيا.
وري ھو مون کي ڪڏھن بھ ڏسڻ ۾ نھ آيو. ھا، سندس وڃڻ کان پوءِ جلد ئي ھن جو ھڪڙو خط مون کي مليو، جو اڃا تائين مون وٽ رکيو آھي. چوندا آھن تھ پرائو خط پڙھڻ اخلاقي جرم آھي، پر مان توھان کان لڪايان نٿو. ھن جو خط مون پڙھيو آھي. ھونئن بھ، ھن جا خط مان ئي کيس پڙھي ٻڌائيندو ھوس. شايد انھيءَ ڪري ھن جو خط پڙھندي منھنجي ضمير مون کي ڪا ملامت نھ ڪئي. اھو خط مان توھان کي بھ ٻڌائڻ چاھيان ٿو. گھٻرائڻ جي ڪا ڳالھھ ڪانھي. مان توھان کي يقين ڏياريان ٿو تھ انھيءَ خط ۾ اھڙي ڪابھ ڳالھھ ڪانھي، جنھن کي توھان جو ضمير ٻڌڻ لاءِ آمادھ نھ ٿئي. ھي ھڪ ماءُ جي ڏنگن ڦڏن اکرن سان لکيل، ھڪ سڌو سادو خط آھي – اسان جي ملڪ جي ڪروڙن انسانن جي ھڪ درد ڀري ڪھاڻي آھي، جنھن کي اسين چڱيءَ طرح ڄاڻون ٿا. پر انھيءَ باري ۾ ڪڏھن بھ غور نٿا ڪريون. نظاموءَ ڏانھن سندس ماءُ جي لکيل انھيءَ خط جي عبارت ڪجھھ ھن طرح آھي:
”نور چشم نظام الدين، خدا توکي سلامت رکي!
ھن کان اڳ بھ ھڪ خط توکي موڪلي چڪي آھيان، پر تو انھيءَ جو ڪوبھ جواب نھ ڏنو. ھتي آئون سخت پريشان آھيان. تنھنجي ننڍڙي ڀاءَ جي طبيعت سخت خراب آھي، مدي جو بخار ٿي پيو اٿس. ڊاڪٽر چوي ٿو تھ سيون لڳنديون، نھ تھ...... مڪنھنجو تھ ھينئون ٿو ڦاٽي! مٺا پٽ، ڪيئن بھ ڪري، اڌارا سڌارا وٺي ويھھ رپيا موڪل. بيماري جدا تھ گھر جو وري ھي حال آھي جو شام لاءِ اٽو بھ ڪونھي. دڪان واري اڌاري ڏيڻ کان جواب ڏئي ڇڏيو آھي. ٻيو تھ ھن واري مڙئي ڪفايت سان ھٿ ھلائجانءِ. رڳو دڪان واري جا ئي پنجيتاليھھ روپيا ٿي ويا آھن. تنھن کان سواءِ ٻي گھڻيئي ڏيڻي – وٺڻي آھي. تنھنجي وڏيءَ ڀيڻ جو چولو صفا ڦاٽي ليڙون ٿي ويو آھي، ھن کي ڏسي تھ منھنجو اندر ٿو کامي. تنھنجي چاچي بھ مون سان مائٽي ڇني وڃي ڌارين سان ناتو ڳنڍيو آھي. ڀلا پاڻ غريبن جي نياڻي کين ڪيئن پسند ايندي! ٻيو تھ اڳئين خط ۾ تو لکيو ھو تھ تنھنجي طبيعت ٺيڪ نھ آھي. انھيءَ ڏينھن کان منھنجو سک ڦٽي ويو آھي. مٺا پٽ، اڄڪلھھ جي بيماري تمام خطرناڪ آھي. پنھنجي دوا دارونءَ جو خيال رکجانءِ ۽ توکي ڏٺي ڏاڍا ڏينھن ٿي ويا آھن، جو جيڪڏھن پگھار نھ ڪٽجي تھ ڪڏھن اچي منھن ڏيکاري وڃ. ھاڻي تنھنجي لاءِ روح ڏاڍو ٿو سٽون کائي. پنھنجي صحت جي باري ۾ ضرور لکجانءِ تھ منھنجيءَ دل کي ڏڍ ٿئي. ٻيو ھي تھ توکي ڪوارٽر ڪڏھن ملندو؟ مٿينءَ ڳالھھ جو خيال رکجانءِ ۽ ھن خط کي تار سمجھي، ويھھ رپيا ڪيئن بھ ڪري موڪلجانءِ. خدا تنھنجي روزگار ۾ برڪت وجھندو. – فقط تنھنجي ماءُ......“