وڻ ويڙھي
ھينئر مان ھن بينچ تي ويٺو، ھر ايندڙ ويندڙ، بيٺل ويٺل، ليٽيل ماڻھوءَ کي غور سان ڏسي رھيو آھيان. ائين ڏسڻ ۾ تھ ھرڪو ماڻھو مطمئن ٿو نظر اچي. ڪي وقت گذارڻ لاءِ پاڻ ۾ فلمي ڳالھيون ڪري رھيا آھن، ڪي سياست تي بحث ڪري رھيا آھن، ڪي واپار جون ڳالھيون پيا ڪن، ڪي تاس پيا ڪڏن، ڪي گپ شپ ھڻي ٽھڪ ڏئي رھيا آھن، ڪي اخبارون ۽ رسالا جانچڻ ۾ مصروف آھن تھ ڪي ائين ئي پرائين زالن کي تاڻڻ لاءِ پسار پيا ڪن. ڏسڻ ۾ ڪجھھ ائين ئي اچي رھيو آھي. پر پوءِ بھ مان محسوس ڪيان ٿو، اھو نظرن جو دوکو آھي، سراب آھي. ھرڪا منڌ، ھرڪو ماڻھو بيچين آھي. ھڪ عجيب ڪشمڪش ۾ آيل آھي. اک جو ڪجھھ ڏسي ٿي ۽ ڪن جو ڪجھھ ٻڌن ٿا، تيئن ناھي، ھوندو ڪجھھ ٻيو آھي.
اوھان ڀلي مون کي چريو چئو، پر مان اوھان کي يقين سان چوان ٿو تھ منھنجي بينچ کان ٿورو ئي پري ھوءَ سيرانديءَ کان ٿيلھو ڏئي ليٽيل، پيٽ واري ڪاٺياواڙي عورت اتي موجود ڪانھي ۽ نھ ئي پاسي کان پيتيءَ تي مفلر ويڙھيو ويٺل سندس مڙس اتي موجود آھي. ھن جو مڙس تھ ھن کان سؤ ميل پري ڪراچيءَ جي شھر مان واپار لاءِ ڪٽ پيس جا ٽڪرا وٺي رھيو آھي، جن مان گھھٽ ۾ گھٽ ھن کي ٻن ھزار رپين جي فائدي جو امڪان آھي ۽ ھوءَ پاڻ بھ تھ اتي ڪانھي، ھوءَ پاڻ بھ سال اڳ مستقبل ۾ وڃي پنھنجي پيٽ واري پٽ کي پرڻائي رھي آھي ۽ گھٽ ڏيج ملڻ تي ڪنوار جي مائٽن سان وڙھي رھي آھي. ھوءَ الائي پٽ ڄڻيندي يا ڌيءَ، پر ھن وقت ھن کي پٽ پرڻائڻ کان اوھان ڪنھن طرح بھ روڪي نھ ٿا سگھو ۽ نھ ئي خيالي ڪنوار جي مائٽن کي اوھان ھن جي جھيڙي ۽ ڌانڌليءَ کان بچائي سگھو ٿا ۽ ھي ڀڳل چوڙيءَ جھڙو چنڊ...... اوھان يقين ڪيو تھ اھو ڀڳل چوڙيءَ جھڙو چنڊ بھ آسمان ۾ انھيءَ ھنڌ موجود نھ آھي. ھاڻي تھ شايد اوھان کي يقين ٿي ويو ھجي تھ مان پورا سئو پئسا چريو آھيان. پر مان يقين سان چوان ٿو تھ اھو چنڊ اتي موجود نھ آھي. ھو گنجو پوڙھو بابو ڏسو ٿا، جيڪو مال گاڏن جا نمبر نوٽ ڪري رھيو آھي، مان ان کي چڱيءَ طرح سڃاڻان. ان جي پاسي ۾ وڃي اڙدوءَ ۾ ايترو تھ چئو: ”چاچا، چاند چمڪ رھا ھي.“ جيتوڻيڪ اوھان ھن کي گار نھ ڏني آھي، پر مان يقين سان چوان ٿو تھ ھو اوھان تي ڪاوڙبو، اکيون ڦوٽاريندو. اوھان کي کائڻ لاءِ ايندو، پر چوندو ڪجھھ بھ ڪونھ. بس دل ۾ ٻھ چار گاريون ڏيندو ۽ وري مال گاڏن جا نمبر نوٽ ڪرڻ ۾ لڳي ويندو. ان لاءِ تھ چنڊ جي نالي کان ھن کي چڙ آھي. چنڊ جو نالو ٻڌي ھن کي رڳو پنھنجي گنجي ٽڪڻ ياد ايندي آھي. آسمان وارو چنڊ ڪڏھن بھ نھ. ٿي سگھي ٿو، ھن ڪڏھن راتين جون راتيون چنڊ کي تڪيندي گذاريون ھجن. شاھ عبداللطيف وانگي ڪڏھن چنڊ سان پنھنجي پرينءَ ڏي نياپا موڪليا ھجن، پر ھاڻي تھ چنڊ جھڙي واھيات ۽ بيڪار شيءَ جو ھن لاءِ ڪوبھ وجود ڪونھي. جيڪڏھن آھي تھ ھن جي واھيات گنجي ٽڪڻ، جنھن تان مفلر ھينئر ھيٺ لڙڪي ويو آھي.
بس مان چوان ٿو جيڪڏھن ھتي ڪا شيءِ پنھنجي جڳھھ تي موجود آھي تھ اھو وڻ ويڙھي لڳل پپر جو وڻ آھي ۽ جيڪڏھن ڪو مطمئن آھي تھ ان وڻ جي ھيٺان ستل اگھارو عليل چريو آھي. اوھان ڇا ٿا سمجھو تھ ھو چريو آھي ۽ اگھاڙو ولھھ ۾ پپر جي وڻ ھيٺان ستو پيو آھي؟ پر اوھان يقين ڪريو خيالن ۾ ھن وقت ھو پنھنجي ايئر ڪنڊيشنڊ ڪمري ۾ پيٺو پنھنجي مل جي مئنيجر ۽ ڪلارڪن کي دٻائي رھيو آھي. اوھان کي منھنجي ڳالھھ تي يقين ڪرڻو ئي پوندو. اوھان ڪنھن طرح بھ منھنجي ڳالھھ کي غلط ثابت نھ ٿا ڪري سگھو. اک جو ڪجھھ ڏسي ٿي، تيئن نھ آھي. ڏسبو ڪجھھ آھي ۽ ھوندو ڪجھھ ٻيو آھي.
توھان ھينئر ھن وڻ ۾ ڏسو. بلڪل وڻن جھڙو وڻ آھي. پر اوھان صبح جو وڻ ۾ اچي ڏسجو، اوھان کي ان وڻ جي ٽارين ۽ پنن مٿان ھڪ ول ڪوريئڙي جي ڄار وانگي وچڙيل نظر ايندي ۽ جتان جتان اھا وچڙيل ھوندي، اتان وڻ جا پن يرقان جي مريض وانگي ھيڊا ٿي پيا ھوندا ۽ اھا ول جنھن بھ وڻ کي لڳندي آھي، اھو وڻ ٽي بيءَ جي مريض وانگي سڪندو ويندو آھي ۽ نيٺ سڪي ٺوٺ ٿي ڪري پوندو آھي. مان ان وڻ سڪائيندڙ ول جي باري ۾ گھڻو ڪجھ ڄاڻان ٿو، پر ائين چوڻ مناسب ٿيندو تھ ان جي باري ۾ مون گھڻو ڪجھھ ٻڌو آھي.
اڄ کان بھ سال پھرين، جڏھن رات جو تمام دير سان ڪم ختم ڪرڻ کان پوءِ اسان سڀ رشوت جي پئسن جو حساب ڪرڻ لاءِ اسٽيشن روڊ تي ھڪ حلوائيءَ جي دڪان تي کير پيئڻ لاءِ ويندا ھئاسين تھ سدائين اسان کي ان وڻ وٽان گذرڻو پوندو ھو. مان جڏھن بھ ڪنھن وڻ جي ھيٺان گذرندو آھيان تھ سٽ ڏئي وڻ جو ھڪ اڌ پن پٽي وٺڻ جي ڪوشش ضرور ڪندو آھيان. جيتوڻيڪ اھو سڀ ڪجھھ اڻڄاڻائيءَ ۾ ٿيندو آھي ۽ مان سمجھان ٿو تھ اھا ڪا سٺي ڳالھھ نھ آھي. جنھن وڻ جي ڇانو ۾ ويھجي، ان کي ڪڏھن بھ نھ وڍجي. پر ماڻھو اڻڄاڻائيءَ ۾ الائي ڇا ڇا ڪري ويندو آھي ۽ مان پنھنجي فطرت کان مجبور آھيان. ھا تھ اسان جو پنجابي چيف گڊس ڪلارڪ منھنجي انھيءَ حرڪت تي مون کي ضرور ٽوڪيندو ھو ۽ چوندو ھو: ”اوئي علي محمدا، مين تينو ھزار وار ڪھيائي، رات دي ويلي پيڙ دي ٿلي نھ جائين، پر تون مندا ئي نھين.“ پر مان ڪڏھن بھ ڪونھ مڃيندو ھئس. ھو ڪيترا ئي ڀيرا مون کي ٻڌائي چڪو ھو تھ رات جي وڳڙي ۾ ان وڻ جي ھيٺان ڪڏھن بھ نھ وڃجانءِ ڇو تھ وڻ ويڙھي لڳل وڻ مان رات جو ڪاربن ڊاءِ آڪسائيڊ تمام گھڻي انداز ۾ نڪرندي آھي ۽ ماڻھوءَ جي دماع تي ان جو اثر ھڪدم ٿي ويندو آھي. اڪثر ماڻھو مري پوندا آھن، چريا ٿي پوندا آھن، ننڍي ٻار لاءِ تھ اھو وڻ رات جي وقت ھئين ڪاني آھي ۽ ھن مون کي اھو بھ ٻڌايو تھ پنجاب ۾ جڏھن ھو ننڍڙو ھو، تڏھن ھنن جي گھر اڳيان بھ ھڪ وڻ ھو، جنھن کي وڻ ويڙھي لڳي وئي ھئي. مان سخت بيمار ٿي پيس ۽ منھنجي ڏاڏي ان ون کي ھڪدم وڍائي ڇڏيو. پر مون کي ڪڏھن بھ اعتبار نھ آيو. ھونءَ بھ چيف صاحب پراڻن دقيانوسي خيالن جو ماڻھو ھو. سدائين بيمار. جڏھن ڊاڪٽرن کان علاج ڪرائيندو ھو تھ حڪيمن کي گاريون ڏيندو ھو، ڪڏھن وري ڊاڪٽرن کي گاريون ڏيندو ھو تھ حڪيمن جي ساراھ ڪندو ھو تھ ڪڏھن وري پير جي تعويز جي تعريف ئي ھلندي ھئي. ڊاڪٽر ۽ حڪيمن ٻنھي لاءِ وئل. ڀلا اھڙي ماڻھوءَ جي ڪھڙي ڳالھھ تي اعتبار ڪجي؟ اسين ھر مھيني فلم جو پروگرام ٺاھيندا ھئاسين ۽ رات جو ھوٽل ۾ ويھي پئسن جو حساب ڪندا ھئاسين. مھيني ۾ ٻھ اڍائي ھزار رپيا ٺھي ويندا ھئا، ڇو تھ اسين ھر مقادم يا واپاريءَ کان ھڪ ڳوڻ جي بوڪ ڪرڻ جو ھڪ آنو وٺندا ھئاسين. پوري گاڏي بوڪ ڪرڻ لاءِ ويھھ پنجويھھ روپين کان پنجاھ روپين تائين ھليا ويندا ھئاسين ۽ ٻيو تھ ننڍي مال گودام جي لوڊنگ جو ڪم ٺيڪي تي ڏنل ھو ۽ ٺيڪيدار مزور اھي ئي رکي سگھندو ھو، جي اسان پسند ڪندا ھئاسين. تنھنڪري مزورن جي بل مان بھ ليبر جمعدار کي اسان کي ڪجھھ ڏيڻو پوندو ھو. پر ائين چوڻ مناسب ٿيندو تھ اسين سندن پئسن مان پھرين ئي پنھنجو حساب ڪاٽي وٺندا ھئاسين. تنھن ڪري مھيني سر ڪافي رقم جڙي ويندي ھئي. پر منھنجي حصي ۾ سدائين پنجاھ رپيا يا پنجونجاھ رپيا ايندا ھئا. ھيترا پئسا اسٽيشن ماستر کي ڏنا ويا، ھيترن پئسن جو ٽي – سيٽ خريد ڪري فلاڻي آفيسر کي ڏنو ويو، ھيترا پئسا يارڊ سپروائيزر کي ڏنا ويا، ھيترا پئسا واچ انسپيڪٽر ۽ ھيترا پئسا وي مينٽ انسپيڪٽر جي ھوٽل جو بل ادا ڪيو ويو، ھيترا پئسا سيل – مين ۽ منھنجي حصي ۾. پورو مھينو، روز اٺ ڪلاڪ وڌيڪ ڪم ڪرڻ جي باوجود رڳو پنجاھ رپيا. جيڪڏھن ايترن ڪلاڪن جو ڪٿي پارٽ ٽائيم ڪجي تھ ھوند ٻي پگھار جڙي پوي ۽ جنھن ڏينھن بھ اسان اھڙو ماھوار حساب ڪتاب ڪندا ھئاسين تھ ٻئي ڏينھن مزورن ۾ رڙ مچي ويندي ھئي. ”بابو ھي ڇا! صبح کان ڳوڻيون ۽ لوھ جا ننگ ڍويو ڍويو اسان جي بيک نڪريو وڃي، رات جو ڏھين يارھين وڳي ٿا ڪم تان لھون ۽ حصي ۾ رڳو پنجاھ رپيا مھيني جا! ڀيڻسان ظلم ٿيو، بغداد ٿيو. اسان جي حصي ۾ گھٽ ۾ گھٽ سؤ رپيا اچڻ گھرجن. ڀيڻسان ٽيون حصو کائو، اڌ کائو، سڄي جو سڄو بل چٽ. سڀاڻ اسان مان ڪوبھ مزور ڪم تي ڪونھ ايندو.“ پر ھو اھڙي ڳالھھ رڳو مون سان ڪندا ھئا. شايد ان ڪري جو مان سنڌي ھئس. ھو مون کي پنھنجو سمجھندا ھئا. ٻئي ڪنھن بابوءَ سان ھو اھڙي ڳالھھ ڪري نھ سگھندا ھئا. مان چپ چاپ سندن ڳالھيون ٻڌندو ھئس. ڀلا مون کي ھنن سان ڪھڙي ھمدردي ٿي سگھي ٿي؟ جڏھن منھنجي پنھنجي حصي ۾ رڳو پنجاھ رپيا ايندا ھئا. البت جڏھن مزورن کي سڪا جوئر ۽ ٻاجھر جا ٽڪر چٻاڙيندو ڏسندو ھئس، تڏھن احساس ٿيندو ھئم تھ پنجابي بابُن سان گڏ رات جيڪا مون پنجابي فلم ڏٺي ھئي ۽ جيڪا سنڌ زميندار ھوٽل ۾ ماني کاڌي ھئي، انھيءَ جو اثر ھنن غريب ماڻھن جي مانيءَ تي ضرور پيو آھي، جو ڳيتون ڏيندي بھ ھنن جي نڙيءَ تان نھ ٿي لھي.
اڄ ٻن سالن کان مان ريلوي جي سروس ڇڏي چڪو آھيان. مون وري ڪڏھن بھ مڙي مال گودام ڏانھن نھاريو نھ آھي. رڳو ايترو سو ٻڌو اٿم تھ اھي سڀ بابو بدلي ٿي ويا آھن ۽ ھاڻي ڇوٽي لائين جو مال گودام بند ٿي ويو آھي ڇو تھ ھاڻ ميرپورخاص تائين وڏي لائين جاري ٿي چڪي آھي.
ڪاش اڄ اھو پنجابي چيف گڊس ڪلارڪ مون کي ملي تھ مان کيس ٻڌايان تھ صبح جو وڻن مان آڪسيجن نڪرندي آھي جا صحت لاءِ تمام ضروري ھوندي آھي. اھا ڀيانڪ وڻ ويڙھي تھ اسان کي ڄر وانگي رات ڏينھن چھٽي پئي آھي. اھي اسين آھيون جن جي ڇايا ۾ ڪوبھ ٿڪل ماڻھو آسيس نٿو ماڻي سگھي. اھا خوفناڪ وڻ ويڙھي تھ اسان کي لڳل آھي، مون کي لڳل آھي، توکي، اسان مان ھر ٻئي ماڻھوءَ کي لڳل آھي. اڄ مون کي ٻڌاءِ تھ مان ڪنھن کي وڍيان؟ پاڻ کي وڍيان، توکي وڍيان، ڪنھن کي وڍي ڪنھن کي وڍيان؟