ڇو ڀلا ڪهف سوره نه پڙهي اٿئي ڇا؟ ....
اسان سيلچوڪ Selcuk شهر جي ويجهو اچي پهتاسين. سلطنت عثمانيه جي ڏينهن ۾ هن شهر جو نالو اياسولڪ (Ayasoluk) رکيو ويو هو پر پوءِ 1914 کان هن جو نالو وري سيلچوڪ رکيو ويو جيڪو دراصل سلجوقي ترڪن ٻارهين صديءَ ۾ هن تي قبضو ڪرڻ بعد رکيو هو. هن شهر ۾ ٽن دورن جون تاريخي شيون موجود آهن. آڳاٽي دنيا جو عجوبو Temple of Artemis (عظيم الشان مندر)، سلجوقي ترڪن جي دور جي مسجد عيسيٰ بي ۽ رومن سلطنت جو بازنطاني مندر.
منهنجي ترڪ ميزبان چيو ته ”ترڪيءَ ۾ سڀ کان گهڻا ٽوئرسٽ هن شهر سيلچوڪ ۾ اچن ٿا“.
”ڇا سٺي موسم ڪري؟“ مون پڇيو.
”اها ته ترڪيءَ جي سڀني سامونڊي ڪناري وارن شهرن جي آهي“، ترڪ ميزبان چيو، ”پر سيلچوڪ ۾ ٽوئرسٽن جي گهڻائي ڊٺل شهر اِفسوس (Ephesus) جي ويجهو هجڻ ڪري اچي ٿي”
”صحيح ٿو چوين“، مون سندس ڳالهه کي مڃيندي چيو، ”آئون به اِفسوس (اِف سُس) جي ڪري اڄ آيو آهيان“
”توهان پهريون دفعو آيا آهيو؟“ منهنجي ميزبان پڇيو.
”نه. هن کان اڳ به ٻه دفعا آيو هوس پر ان وقت هن شهر (افسوس) جي اهميت جي خبر نه هئي“. مون ٻڌايومانس.
”ڇو ڀلا تنهنجي ڪهف سوره پڙهيل نه هئي ڇا؟“ هن پڇيو.
”پڙهيل ته هئي پر چڱي طرح معنيٰ ۽ تفسير سان نه پڙهي هئي“. مون چيو.
”چئبو ته هاڻ توهان کي ڄاڻ ٿي آهي ته سوره ڪهف ۾ اصحاب ڪهف جنهن غار ۾ اچي لڪا هئا اها هن شهر افسوس ۾ آهي“. هن چيو ۽ مون ڪنڌ ڌوڻي هائوڪار ڪئي.
دراصل ڳالهه اها آهي ته تاريخ ۽ جاگرافيءَ کان اڻ ڄاڻ سياح (Tourist) ڪڏهن به گهمڻ مان مزو حاصل نٿو ڪري سگهي. هن لاءِ هر شهر ٻئي جهڙو ٿيو پوي ۽ جلد ئي بور ٿيو پوي. آئون جڏهن جونيئر هئس يعني نئون نئون جهاز تي آيو هوس تڏهن به هنن شهرن سيلچوڪ، افسوس ۽ ڪوش آداسي جو، پنهنجي جهاز جيٽولي سان چڪر ڏئي، فقط آئيس ڪريمون ۽ مئڪڊونالڊ برگر کائي، سمنڊ جي ڪناري تي وهنجي، خاص طور سئنيما هال ۾ انڊين فلم ڏسي ازمير يا بودروم موٽي آيس ٿي، جتي اسانجو جهاز لنگر انداز ٿيل هوندو هو. پوءِ پوءِ وقت سان گڏ جڏهن ڪجهه تاريخ جو مطالعو ڪيم ۽ معنا ۽ تفسير سان قرآن پڙهيم ته افسوس ٿيو ته ڪهڙن ڪهڙن هنڌن تان ٿي موٽي ايندو رهيس ٿي، پر اها ڄاڻ ئي نه ته انهن جي اهميت ڇا آهي! هي ائين ئي آهي جيئن مئٽرڪ ڪلاس ۾ ڪئڊٽ ڪاليج پيٽارو طرفان جڏهن اسان کي بس ۾ چاڙهي پڪنڪ ملهائڻ لاءِ پهريون دفعو موهن جو دڙو وٺي آيا ته ان کي يا ان مان نڪتل، ميوزيم ۾ رکيل، آڳاٽين شين (نووادرات) کي ڏسڻ بدران، موهن جي دڙي جي ٻاهران آندل اسٽمپ کوڙي ڪرڪيٽ کيڏي هئي. پوءِ ماني کائي اتان ئي ٻاهران موٽي آيا هئاسين. بعد ۾ ٻاهرن ملڪن ۾ وڃي اتي جي ماڻهن کان جڏهن ”موهن جو دڙو“ جي تعريف ۽ اهميت معلوم ٿي ته افسوس ٿيو ته اسان اتي جا ٿي ڪري، يا اتي پهچي به اسان کي ان کي غور سان ڏسڻ ۽ ان بابت سوچڻ جي توفيق نه ٿي.
جيئن اسرائيل جي يروشلم شهر سان يهودي، عيسائي ۽ مسلمانن جي دلچسپي آهي تيئن ترڪيءَ جي هن شهر افسوس Ephesus ۾ عيسائي توڙي مسلمان اچن ٿا. هو هتي جي هڪ غار (Grotto) جيڪا عربيءَ ۾ ”ڪهف“ سڏجي ٿي، اها ڏسڻ اچن ٿا جنهن ۾ ڪجهه ماڻهو ٻه اڍائي سئو کن سالن تائين ستا رهيا. ان بعد انهن جي اک کلي ته هنن کي ائين لڳو ڄڻ گهڙي کن يا اڌ ڏينهن ستا هجن. انگريزيءَ ۾ هيءَ ڪهاڻي (Seven Sleepers) جي نالي سان مشهور آهي ۽ اسان مسلمانن کي رب پاڪ جي هن معجزي جي خبر قرآن جي ارڙهين سوره ”الڪهف“ مان پوي ٿي، جيڪا پنڌرهين سيپاري ۾ آهي. غار ۾ ستل هي صاحب ”اصحاب ڪهف“ جي نالي سان مشهور آهن، جيئن اهي انگريزيءَ ۾ ”سيون سليپرس“ سڏجن ٿا. هي قصو 250 عيسوي سن جو چيو وڃي ٿو جڏهن تراجن (سڄو نالو (Trajan Decius رومن سلطنت جو شهنشاهه هو. هن بادشاهه کي قديمي توڙي اڄ جا ايراني توڙي اڄ جي عرب دنيا ۽ ننڍي کنڊ جا ماڻهو فارسي لفظ ”دقيانوس“ سان سڏين ٿا. ان زماني ۾ هي ترڪي توڙي يونان وارو سڄو علائقو رومن سلطنت ۾ آيو ٿي. ان زماني ۾ توڙي اسلام جي آمد تائين به دنيا ۾ ٻه طاقتون هيون. هڪ رومن سلطنت ٻي پرشن سلطنت جن جي عيسائي ۽ آتش پرست حاڪمن کي پاڻ ڪريم صلعم جن اسلام قبول ڪرڻ جي دعوت به ڏني هئي.
مٿيون رومن شهنشاهه دقيانوس (Decius) جيڪو رومن سلطنت جو پهريون بادشاهه هو سن 201ع ۾ ڄائو ۽ هن 249ع کان 251ع تائين حڪومت ڪئي. جيتوڻيڪ هن کان پوءِ جا شهنشاهه عيسائي ٿيا پر هن پهرين شهنشاهه دقيانوس جي ڏينهن ۾ حضرت عيسيٰ جي مذهب جي اڃان مخالفت هلي رهي هئي. جيتوڻيڪ ان کي 200 سال اچي ٿيا هئا پر اڃان ڪيترا ماڻهو حضرت عيسيٰ جو پيغام – يعني الله کي هڪ مڃڻ بدران شرڪ ۾ مبتلا هئا. هي شهر افسوس ته بت پرستيءَ کان تمام گهڻو مشهور هو ۽ هي بادشاهه انهن ماڻهن خلاف هو جيڪي عيسائي ٿي رهيا هئا يعني جيڪي مختلف بتن ۽ ماڻهن جي پوڄا ڪرڻ بدران هڪ رب جي عبادت ڪرڻ لڳا هئا. هن پنهنجي سلطنت ۾ اهڙن ماڻهن سان جن بابت هن کي خبر پئي ٿي ته نئون مذهب (مسيحيت) قبول ڪري رهيا آهن وڏا ظلم ڪيا ۽ انهن جا قتل به ڪيائين. هن جي قتل کان بچڻ لاءِ ڪجهه نوجوان جن حضرت عيسيٰ جي تبليغ مطابق اهو دين قبول ڪيو ته هنن جو رب هڪ الله آهي، شهر کان ٻاهر هن غار ۾ وڃي لڪا جتي هنن کي ننڊ اچي وئي.
رومن شهنشاه دقيانوس (Decius) هڪ سال بعد 251 ۾ پٽ سميت هڪ لڙائيءَ ۾ مارجي ويو. ان بعد ٻيو شهنشاهه ٿيو جنهن بعد ٻيا ٿيندا رهيا. حضرت عيسيٰ جنهن مذهب جي پرچار ڪئي اهو پهرين ته هنن شهنشاهن کي پسند نه هو. ڪنهن جي عيسائي ٿيڻ تي ان جو قتل ڪيو ويو ٿي پر پوءِ وقت سان گڏ بادشاهه به عيسائي ٿي ويا ۽ عيسائيت (Christianity) رياست جو مذهب ٿي ويو. هيڏانهن بادشاهه پٺيان بادشاهه ٿيندا رهيا ۽ سندن گاديءَ جا به هنڌ بدلبا رهيا، هوڏانهن هُو يار هِن شهر اِفسوس جي ٻاهران مائونٽ پيان (Mount Pion) جبل جي اتراهين لاهي (Slopes) واري غار ۾ ستا رهيا. هنن جي اک کلي ته رومن سلطنت جي ڏهين يارهين شهنشاه ثيودو سيوس الثاني (Theodosius II) جي حڪومت هئي. ايراني ماڻهو هن بادشاهه کي ”تنودئوس دوم“ سڏين ٿا. هي نالا ائين آهن جيئن يوناني شهنشاهه ”اليگزينڊر “کي اسان سڪندر اعظم سڏيون ٿا، ايراني ”اسڪندر“ ۽ عرب ”الاسڪندر الاڪبر“ سڏين ٿا. ثيودو سيوس الثاني رومن بادشاهه سن 401 ۾ ڄائو. ستن سالن بعد سندس پيءُ شهنشاهه آرڪاڊيس Arcadius وفات ڪئي ته 408 ۾ هي رومن تاريخ ۾ ننڍي ۾ ننڍو بادشاهه ٿيو ۽ هن 408 ع کان 450 ع ۾ - مرڻ تائين حڪومت ڪئي. انهن ڏينهن ۾ پرشيا (ايران) جي ساساني سلطنت جو ٻارهون شهنشاهه يزدگرد اول 399 کان 420 تائين حاڪم هو. يزدگرد اول جي پيءُ شاهپور سوم جي 388 ۾ وفات بعد سندس وڏو پٽ بهرام چهارم تخت تي ويٺو جنهن کي ڀاڻس 399 ۾ قتل ڪري پاڻ بادشاهه ٿيو.