Seven Sleepers جي ڪهاڻيءَ بابت .....
مٿين Seven Sleepers جي ڪهاڻيءَ جو شروعاتي بيان شامي ٻائي (bishop) اسقف جئڪب آف ساروغ (521-450) لکيو. ان بعد گريگوري آف ٽوئرس (594-538) جو بيان آهي، جيڪو پال دي ڊيڪن (997-720) جو هسٽري آف لمبارڊس ڪتاب ۾ آهي. پر سڀ کان بهتر نموني سان Golden Legend ڪتاب ۾ آهي جيڪو Jacobus de Voragine لکيو. يعني هي سڀ ڪتاب سواءِ آخر واري جي حضور صلعم جن کي 610 ۾ نبوت ملڻ کان اڳ جا آهن. هي غار ۾ ڊگهو عرصو سمهڻ وارن نوجوانن جو قصو مغرب ۾ رومن سلطنت جي عالمن کي ته خبر هئي پر عرب دنيا جا ماڻهو اڻ ڄاڻ هئا. تڏهن ته حضور صلعم جن جو امتحان وٺڻ لاءِ عيسائي عالمن جي چوڻ تي مڪي جي قريش ڪافرن کانئن ”اصحاب ڪهف“ جو پڇيو. هنن کي پڪ هئي ته عرب انهن ڳالهين کان بنهه اڻ ڄاڻ آهن ۽ حضور صلعم جن لاءِ چون ٿا ته هنن کي الله تعاليٰ کان معلومات ملي ٿي سو ڏسجي ته پاڻ ڪريم جن ٻڌائي سگهن ٿا يا نه.
مون جهڙي لاءِ جنهن جي اردو ايتري سٺي نه آهي، مولانا مودوديءَ جو تفسير ”تفهيم القرآن“ سمجهڻ آسان رهي ٿو. قرآن جي معنيٰ به هن جيتوڻيڪ لفظ به لفظ نه ڪئي آهي پر ان ۾ روانگي هجڻ ڪري اسان کي پڙهڻ ۾ آساني رهي ٿي. هڪ هڪ لفظ جي ڌار ڌار معنيٰ لاءِ آئون الڳ لفظ بلفظ معنا وارو سيپارو رکان ٿو. جن کي اردو بنهه نٿي اچي انهن لاءِ مون کي علامه علي خان ابڙو (اسانجي بدر ابڙو جي ڏاڏي) جو ترجمو بهتر ٿو لڳي جو اهو محاوري سان سولو سنڌي ترجمو آهي. ”سوره ڪهف“ جي مضمون تي غور ڪرڻ سان اندازو ٿئي ٿو ته هيءَ سوره 617 ۽ 620 جي وچ وارن سالن ۾ نازل ٿي آهي. حضور صلعم جي ولادت جو سال 570ع آهي. چاليهه سالن جي ڄمار ۾ هنن تي وحي نازل ٿيو... يعني سال 610 ۾ نبوت حاصل ٿي ۽ اسلام جي پرچار شروع ڪئي وئي. مڪي جا ماڻهو (مشرڪين) پهرين ٽوڪ طعنو، الزام ۽ گهٽ وڌ ڳالهائيندا رهيا پر پوءِ ڪجهه سالن بعد مسلمانن سان ظلم و ستم، مارڪٽ ڪرڻ لڳا... آخر ڪيترن مسلمانن کي مڪو ڇڏي حبش (Abyssinia) هجرت ڪرڻي پئي. اهو عيسوي سال 620 هو. ٻن سالن بعد حضور صلعم جن ۽ مڪي مسلمانن 622 ۾ مديني هجرت ڪئي.
اسان مسلمانن جو هجري سال ان مديني واري هجرت واري سال کان شروع ٿئي ٿو. سوره ڪهف حبش ڏي هجرت کان سال ٻه اڳ نازل ٿيل لڳي ٿي جڏهن مڪي ۾ رهندڙ مسلمانن تي ظلم عروج تي هئا. ان وقت جي مسلمانن کي اصحاب ڪهف جو قصو ٻڌايو ويو ته جيئن هنن ۾ همٿ پئدا ٿئي ۽ هنن کي معلوم ٿئي ته ايمان بچائڻ لاءِ نه فقط توهان ظلم برداشت ڪري رهيا آهيو پر توهان کان اڳ اهل ايمان پنهنجو ايمان بچائڻ لاءِ ڇا ڇا نه ڪندا رهيا. هيءَ سوره مڪي جي مشرڪين جي پڇيل ٽن سوالن جي جواب ۾ نازل ٿيل آهي، جيڪي هنن نبي ڪريم صلعم جو امتحان وٺڻ لاءِ اهل ڪتاب جي صلاح مشوري سان سندن اڳيان پيش ڪيا هئا. هتي اهل ڪتاب سان مطلب عيسائي ۽ يهودي عالمن سان آهي. اهي سوال هئا: اصحابِ ڪهف ڪير هئا؟ خضر جو قصو ڇا آهي؟ ۽ ذوالقرنين جو قصو ڇا آهي؟ هي ٽئي قصا عيسائين ۽ يهودين جي تاريخ متعلق هئا. جيئن مٿي لکي آيو آهيان ته غار ۾ لڪڻ وارا نوجوان، اصحاب ڪهف (Seven Sleepers) وارو واقعو ان دور ۾ - يعني ان وقت جو آهي جڏهن عرب ۽ رومي دنيا ۾ يهودي هئا ۽ حضرت عيسيٰ جي ولادت کي 250 کن سال ٿي چڪا هئا ۽ ماڻهو هن نئين مذهب عيسائيت ڏي اچي رهيا هئا. عرب دنيا ۾ ــــــ يعني حجاز پاسي ته سخت جاهليت هئي ۽ بت پرستي عام هئي. انهن وٽ ته انهن قصن جي ڪا ڀڻڪ به نه هئي. ان ڪري اهل ڪتاب (يهودين ۽ عيسائين)، امتحان وٺڻ جي خيال کان سوچي سوچي انهن سوالن جي چونڊ ڪئي جيئن اها ڳالهه صاف ظاهر ٿي وڃي ته آيا حضور صلعم جن وٽ ڪو غيبي ذريعه علم آهي يا نه. پر رب پاڪ نه فقط اهو ته پنهنجي نبي صه جي زبان سان انهن سوالن جو جواب ڏياريو، پر هنن جي پڇيل پنهنجن ئي سوالن وارن قصن کي ان وقت جي حالتن مطابق سندن ئي منهن ۾ ڏنا، جو حالتون ان وقت مڪي ۾ ڪافرن ۽ مسلمانن جي وچ ۾ ساڳيون هيون.
ان وقت جي هنن نوجوانن (اصحاب ڪهف) بابت ٻڌايان ته هو ان ئي توحيد جا قائل هئا جنهن جي دعوت هي قرآن پيش ڪري رهيو آهي، ۽ انهن جو حال مڪي جي چند مظلوم مسلمانن جي حال کان ۽ ان وقت جي قوم جو رويو ڪفار قريش جي رويي سان ٿورو به مختلف نه هو. ان قصي مان اهل ايمان (يعني هاڻ جيڪي اسلام قبول ڪري چڪا هئا ۽ الله جي هڪ هجڻ ۾ يقين رکيو ٿي) کي اهو سبق ڏنو ته جيڪڏهن ڪافرن جو غلبو بي پناهه هجي ۽ هڪ مومن کي ظالم معاشري ۾ ساهه کڻڻ جي به مهلت نه ملي رهي هجي، ته به هن کي باطل جي اڳيان ڪنڌ نه جهڪائڻ کپي. بلڪه الله جي ڀروسي تي نڪري پئجي. ان سان گڏ مڪي جي ڪافرن لاءِ جن قيامت جي ڏينهن مئلن جي جيئري ٿيڻ جي ڳالهه کي چرچو ٿي سمجهيو انهن لاءِ اصحاب ڪهف جو قصو آخرت جي عقيدي کي سچ ثابت ڪرڻ جو سٺو مثال بڻيو. هتي اهو به لکندو هلان، جيئن اها غلط فهمي دور ٿي وڃي ته حضرت عيسيٰ، حضرت موسيٰ يا ويندي حضرت آدم... سڀني نبين جو مذهب ”اسلام“ ئي هو يعني هنن الله جي هڪ هجڻ جي تبليغ ڪئي ٿي. اها ٻي ڳالهه آهن ته هنن جي پوئلڳن، وقت گذرڻ تي ان ۾ تبديلي آڻي پاڻ کي شرڪ ۾ مبتلا ڪري ڇڏيو ٿي. اهو ئي حال يهودين جو ٿي ويو. ان بعد جڏهن حضرت عيسيٰ آيو ته هن به اهو ئي چيو ته الله هڪ آهي ان تي ايمان آڻيو. هي اهو وقت هو جڏهن اِفسوس شهر جي هنن نوجوانن (اصحاب ڪهف) ايمان آندو. ان ڪري هنن (اصحاب ڪهف) وارن لاءِ به لفظ ”اهلِ ايمان“ استعمال ٿيو آهي. اها پوءِ ٻي ڳالهه آهي ته بعد ۾ حضرت عيسيٰ جي ڳالهين ۾ به تبديلي آندي وئي ۽ هن جا پوئلڳ حضرت عيسيٰ کي الله جو ٻانهو ۽ نبي سمجهڻ بدران هن کي ماڳهين الله جو پٽ يا خدا سمجهڻ لڳا. توريت، انجيل ۽ زبور جهڙن الاهي ڪتابن ۾ تبديلي آندي وئي. پر جن ڏينهن ۾ هي اهلِ ايمان (اصحاب ڪهف) غار ۾ وڃي لڪيا انهن ڏينهن ۾ هو حضرت عيسيٰ جي ٻڌايل دين مطابق ته اسان سڀني جو رب هڪ ئي الله آهي، کي دل سان مڃي ان ڳالهه تي ايمان آندو هو.