موت ناهي مند
اسان وٽ سنڌيءَ ۾ اها چوڻي عام آهي ته: ”موت ناهي مهڻو، شادي ناهي گار“.
اسان مسلمانن جو ته اهو عقيدو آهي ته موت برحق آهي يعني موت هر هڪ تي اچڻو آهي پر غير مسلم به ان ڳالهه کان انڪار نه ڪندا ته هر نفس کي موت جو ذائقو چکڻو آهي. ان هوندي به اسان وٽ ڪيترا موت جي ڳالهه تي ناراضگيءَ جو اظهار ڪن ٿا. ڪنهن پوڙهي کي ڪو دوست کڻي صلاح ڏيندو ته پنهنجي ملڪيت ٻارن نالي ورهائي ڇڏ يا وصيت نامو لکي ڇڏ ته يڪدم چوندو ”ميان خير گهر ..... هينئر ئي ڪو مران ٿو ڇا؟ .... ڪا سٺي وائي وار.“
ڀائي ان ۾ ڪهڙي خراب ڳالهه آهي. شاديءَ لاءِ ته اڳواٽ تياري ڪريو ٿا پر موت لاءِ ڇو نه؟ پوءِ هڪ ڏينهن ساهه نڪريو وڃي..... سندس اڻ ورهايل ملڪيت تي سندس اولاد وڙهيو پيا وڙهن. اسان وٽ جواني جي ڏينهن ۾ ته ڪو ورلي ڪنهن کي موت جو فڪر ٿئي ٿو. هر ڪو اهوئي سمجھي ٿو ته موت سٺ ستر سالن بعد ئي اچڻو آهي .... حج به پوءِ ڪبو.... گناهه به پوءِ بخشرائبا. ان معاملي ۾ ملائيشيا ۽ انڊونيشيا پاسي جي ماڻهن جي سوچ مختلف آهي. هو جوانيءَ جي ڏينهن ۾ ئي، بلڪه شادي به پوءِ ڪندا، ان کان اڳ حج ڪري ايندا .... جيئن هو پنهنجي زندگي نيڪ طرح سان گذارين ۽ اهو ئي دماغ ۾ رهي ته موت جو وقت مقرر آهي .... ڪنهن وقت به اچي سگهي ٿو ..... ٻين لفظن ۾ ”موت ناهي مند، تائب ٿيو تڪڙا“.
اسان مان ڪيترا وڏي عمر ۾ پهچي پوءِ موت کان ڊڄن ٿا. بقول هڪ ڏاهي جي ”موت کان ڊڄڻ بدران دوزخ کان ڊڄڻ کپي.“ موت ته ٽري نٿو سگهي هر صورت ۾ اچڻو آهي پر دوزخ جي باهه کي ٽاري سگهجي ٿو..... توبه تائب ٿي..... نيڪ عمل ڪري.
موت تي هر ٻوليءَ ۾ ڪيترائي پڙهڻ جوڳا مضمون نظر اچن ٿا. رياض (سعودي عرب) مان هڪ محمد نجيب قاسمي جو مضمون پڙهيو هوم جنهن جا ڪجهه ٽڪرا پنهنجي پڙهندڙن لاءِ ترجمو ڪري رهيو آهيان.....
”هر نفس کي موت جو مزو چکڻو آهي. رب پاڪ هر جاندار لاءِ موت جو وقت ۽ جڳهه مقرر ڪئي آهي ۽ موت اهڙي شيءِ آهي جنهن کان دنيا جو ڪو به شخص چاهي اهو ڪافر هجي يا دهريو انڪار نٿو ڪري.....
”موت ڪهڙي شيءِ آهي؟“
”موت ماڻهن کي مارڻ واري، ٻارن کي يتيم ڪرڻ واري، عورتن کي بيوهه بنائڻ واري، دنيا جي ظاهري سهارن کي ختم ڪرڻ واري، دلين کي ڇرڪائڻ واري، وستين کي اجاڙڻ واري، جماعتن کي ڇڙوڇڙ ڪرڻ واري، لذتن کي ختم ڪرڻ واري، اميدن تي پاڻي ڦيرڻ واري، ظالمن کي جھنم جي وادين ۾ ساڙڻ واري ۽ متقين کي جنت ۾ مٿاهين درجن تائين پهچائڻ واري شيءِ آهي. موت نه معصومن تي رحم ڪري ٿو ۽ نه وڏن جي عزت ڪري ٿو. نه دنيا جي وڏيرن چوڌرين کان ڊڄي ٿو، نه بادشاهن کان انهن جي درٻار ۾ حاضر ٿيڻ جي موڪل وٺي ٿو. جيئن ئي حڪم خداوندي ٿئي ٿو ته دنيا جي سڀني رڪاوٽن کي چيري ڦاڙي موت ان ماڻهوءَ تائين پهچيو وڃي......
”موت جي پهچڻ تي اک ڏسڻ ڇڏيو ڏئي، زبان ڳالهائڻ ڇڏيو ڏئي، ڪن ٻڌيو نٿا سگهن، هٿ پير ڪم ڪرڻ ڇڏيو ڏين. موت نالو ئي روح جو بدن سان تعلق ختم ٿيڻ جو ۽ انسان جو دارالفاني کان دارالبقا ڏي ڪوچ ڪرڻ جو آهي. ترقي يافته سائنس به روح کي سمجھڻ کان قاصر آهي، جيتوڻيڪ الله تعاليٰ قرآن ڪريم ۾ واضح طور تي اعلان فرمايو آهي ته قُلِ الرُّوحُ مِن اَمرِ رَبّي ـــ روح فقط الله جو حڪم آهي. موت تي انسان جي اعمال جو رجسٽر بند ڪيو وڃي ٿو...... موت تي توبه جو دروازو بند ۽ جزا ۽ سزا جو وقت شروع ٿيو وڃي. حضور اڪرم صلعم جن ارشاد فرمايو: الله تعاليٰ پنهنجي ٻانهي جي توبه قبول ڪري ٿو جيستائين هن جو آخري وقت اچي وڃي. اسان هر روز، هر ڪلاڪ، بلڪه هر لمحي گذرڻ تي موت جي ويجھو ٿيندا وڃون ٿا. سال، مهينا ۽ ڏينهن گذرڻ تي اسان چئون ٿا ته اسانجي عمر هيتري ٿي وئي، پر حقيقت اها آهي ته ايام اسانجي زندگيءَ مان گهٽجي ويا.....
جتي عالمن فلاسفرن موت بابت حقيقت کان آگاهه ڪيو آهي ۽ پنهنجي پنهنجي راءِ جو اظهار ڪيو آهي اتي شاعرن، اديبن ۽ سائنسدانن مان به ڪيترن موت بابت آگاهي ڏني آهي ۽ پنهنجو پنهنجو خيال پيش ڪيو آهي. اڙدو جي شاعر چاچي غالب جي شاعريءَ ۾ جدائي ۽ ميلاپ، فلسفاني ڳالهين ۽ صوفيانه رمزن، عاشقاڻي رازن ۽ مئه جي مستين سان گڏ اسانکي اجل ۽ موت جو احوال به ملي ٿو.
”موت ڪا ايڪ دن معين هي
نيند ڪيون رات ڀر نهين آتي
قيد حيات و بند غم اصل مين دونون ايڪ هين
موت سي پهلي آدمي غم سي نجات پائي ڪيون“
پهرين شعر ۾ موت جي مقرر وقت جو اعتراف آهي. ننڊ نه اچڻ جو سبب ڪجهه ٻيو آهي ـــ شايد محبوبا کان جدائي يا اوجاڳي (بيخوابي) جي هڪ عادت ٿي سگهي ٿي. ٻئي شعر ۾ غالب زندگي جي خاتمي کي ئي غمن کان ڇوٽڪاري جو حل مڃي ٿو. زندگي جيستائين آهي ان سان گڏ ڏک به رهندا ته سک (خوشيون) به. ٻنهي کي ڌار ڌار نٿو ڪري سگهجي. غالب جو هڪ ٻيو شعر آهي:
”ڪهون ڪس سي مين ڪه ڪيا هي،
شبِ غم بري بلا هي
مجھي ڪيا بُرا ٿا مرنا اگر ايڪ بار هوتا
هوئي مَرڪي هم جو رسوا هوئي ڪيون نه غرقِ دريا
نه ڪبهي جنازه اٺتا نه ڪهين مزار هوتا“.
مرزا اسد غالب زندگي جي ڏکن ۽ مصيبتن کي بلائن سان تشبيهه ڏني آهي جن جو اظهار هن پنهنجي هن شعر ۾ هن ريت ڪيو آهي:
هو چڪين غالب بلائين سب تمام
ايڪ مرگ ناگھاني اور هي
مرگ ناگھانيءَ جو جواب ناهي. موت اوچتو ئي نازل ٿئي ٿو جنهن سچائيءَ کي غالب شعر ۾ وڌو آهي. سچ آهي ته موت جو مقرر وقت آهي پر ڪنهن کي خبر ناهي ته ڪڏهن ايندو.... ان جو علم فقط خلقڻهار کي آهي.... ائين به ناهي ته ڪو بيمار مرن ٿا نوجوان جيئن ٿا ..... ”مرڪندا مريو وڃن، جڏا پيا جيئن“.
اسانجو غالب سچو عاشق ٿي رهيو. هو پنهنجي محبوبا مٿان جان ڏيڻ لاءِ تيار هوندو هو. هڪ سچي عاشق جي شوق جي انتها ته ڏسو.
”سادگي پر اس ڪي مرجاني ڪي حسرت دل ۾ هي،
بس نهين چلتا ڪي ڦر خنجر ڪف قاتل مين هي“
سندس هڪ ٻيو شعر آهي.
”مرتي هين آرزو مين مرني ڪي
موت آتي هي پر نهين آتي“
غالب موت جي موضوع کي شجر ممنوعه قرار نه ڏنو. هن وٽ اجل يا موت جو ذڪر مثبت قدر جي شڪل ۾ اڀري ٿو. هن وڏي جرئت سان موت بابت پنهنجن خيالن جو اظهار پنهنجي شاعريءَ ۾ ڪيو آهي.
اسانجي سنڌي شاعر سيد مرتضيٰ ڏاڏاهيءَ جو شعر آهي ته:
زهر کي به زم زم ڪري پي ڏٺوسين
مرڻ کان اڳيئي، مري جي ڏٺوسين
ٿياسين نه محبوب ڪنهنجا ته ڇا ٿيو
محبت ۾ ڪنهن تان فدا ٿي ڏٺوسين
اسانجي ائٽمي سائنسدان ڊاڪٽر عبدالقدير خان پنهنجي هڪ ڪالم ۾ پنهنجي شهر ڀوپال، جتان هن جا وڏا لڏي پاڪستان آيا، بابت لکي ٿو ته:
”ڀوپال ۾ مسلمانن جي گهڻائي پٺاڻن جي هئي ۽ هي يوسفزئي ۽ اورڪزئي هئا. لڳي ٿو ته اها پٺاڻن جي روايت هئي جو ڀوپال ۾ ماڻهو موت کان نه ڊڄندا هئا ۽ وڏي عمر وارا بيحد پُر سڪون ۽ مطمئن نظر ايندا هئا. مون هنن جي وات مان اها ئي ڳالهه ٻڌي ته، ”الله پاڪ هاڻ مونکي هلندي چلندي گهرائي وٺجان ۽ ڪنهن جو محتاج نه ڪجانءِ.“ مون ڪنهن جي موت تي ڪڏهن به ان جي گهر وارن کي پار ڪڍي روئندي، رڙيون ڪندي يا منهن مٿو پٽيندي نه ڏٺو. ماڻهو بيحد گنڀير ۽ غمگين نظر آيا ٿي. اسان جي پنهنجي گهر ۾ ٿيندڙ قضين تي اسان مان ڪير نه رنو هوندو. ڪفن دفن ڪيو، تلاوت ڪئي ۽ دعا مغفرت ڪئي، غريبن کي کاڌو کارائي ڇڏيو. چئن جمعي راتين تي قرآن جو ختمو ۽ دعا مغفرت ڪئي وڃي ٿي. هتي پاڪستان ۾ ماڻهو تمام گهڻو روئڻ ڌوئڻ ڪن ٿا ۽ اها ڳالهه صفا درگذر ڪريو ڇڏين ته اسان سڀني کي ڪنهن نه ڪنهن ڏينهن مرڻو آهي. اها الله تعاليٰ جي مرضي آهي ۽ حڪم آهي ۽ اهو ته اسانکي وري ٻيو دفعو جيئرو ٿيڻو آهي.“
ايران جا چار ڪتاب جيڪي سڀ کان گهڻو مشهور آهن انهن ۾ شاهه نامه فردوسي، گلستان سعدي، ديوان حافظ ۽ مثنوي مولانا روم آهن. مولانا جلال الدين رومي مغرب ۾ سڀ کان وڌيڪَ مقبول شاعر، اديب ۽ صوفي آهي. مغرب ۾ هن کي صوفي ازم يا تصوف جو باني چيو وڃي ٿو. هن جي مثنوي (شاعري) جو ڪيترين ئي ٻولين ۾ ترجمو ٿي چڪو آهي ۽ هن جي مثنوي جي شعرن جو تعداد اٽڪل 27 هزار ٿيندو. مولانا رومي جنهن وجدَ جي حالت ۾ شعر اوچتو ٻڌائڻ لڳندو هو ان مان هر هڪ کي اهو يقين ٿي ويو ته اهي الهامي ڪيفيت ۾ اچن ٿا.
رب پاڪ قرآن مجيد ۾ ڪيترائي دفعا فرمايو آهي ته هر جاندار (ذي روح) کي موت جو مزو چکڻو آهي.... يعني هر ساهواري کي مقرر وقت تي موت اچڻو آهي ۽ پوءِ انسان کي وري زندهه ٿي الله جي سامهون حاظر ٿيڻو آهي ۽ پنهنجي اعمالن جو حساب ڏيڻو آهي. نيڪ ٻانها جنت ۾، گنهگار جهنم ۾ جاءِ حاصل ڪندا.
ان ئي موت ۽ ٻيهر جيئرو ٿيڻ کي مولانا جلال الدين روميءَ نهايت ئي سادي ۽ خوبصورت طريقي سان هيئن بيان ڪيو آهي: ”هڪ ڏينهن جڏهن آئون مري وڃان ۽ مونکي دفن ڪرڻ لاءِ منهنجو تابوت کنيو وڃي ته اهو هرگز نه سوچجو ته مونکي هيءَ دنيا ڇڏڻ تي ڏک ٿي رهيو آهي ..... منهنجي لاءِ نه غمگين ٿجو ۽ نه ئي گهوڙا پٽ ڪجو ۽ نه ئي افسوس ڪجو. جڏهن توهان منهنجو تابوت (جنازو) ڏسو ته هرگز اهو نه چئجو ته آئون موڪلائي رهيو آهيان، رخصت ٿي رهيو آهيان ..... ڇو جو منهنجي لاءِ الله تعاليٰ سان ملاقات ۽ گڏجڻ جو وقت هوندو ۽ جڏهن توهان مونکي زمين ۾ دفن ڪرڻ لڳو ته هرگز خدا حافظ نه چئجو ڇو ته هيءَ قبر منهنجي ۽ منهنجي خالق جي وچ ۾ ملاقات جو پڙدو آهي. جڏهن توهان منهنجي لاش کي قبر ۾ لهندو ڏسو ته منهنجي ٻيهر زنده ٿيڻ جي باري ۾ سوچجو ڇو جو توهان ڪڏهن سج جي غروب ٿيڻ يا چنڊ جي لهڻ کانپوءِ انهن جي آب و تاب ۾ گهٽتائي ڏٺي آهي؟ جڏهن هي لهن يا غروب ٿين ٿا ته هي هنن جو وري اڀرڻ ڏي قدم آهي. قبر ڏسڻ ۾ هڪ قيد خانو لڳي ٿي پر ان ۾ داخل ٿيڻ سان روح آزاد ٿيو وڃي. اهو ٻڌايو ته اُهو ڪهڙو ٻج يا داڻو آهي جيڪو زمين ۾ پوريو وڃي ته اهو زندهه ٿي ٻاهر نٿو نڪري؟ ته پوءِ انسان جي ٻيهر زندهه ٿيڻ جي باري ۾ ڇو شڪ شبها رکو ٿا؟ جڏهن ڪو ڏول کوهه ۾ وجھجي ٿو ته ڇا اهو ڀرجيو نٿو نڪري؟ ته پوءِ ڪو سبب ناهي روح جي نڪرڻ وقت توهان غمگين رهو..... جڏهن ته اهو حضرت يوسف عليه السلام وانگر کوهه مان جيئرو نڪري اچي ٿو. جڏهن توهان جو وات آخري ڀيرو بند ٿئي ٿو (يعني توهان فوت ٿيو ٿا) ته پوءِ توهان جا لفظ ۽ توهان جو روح ڪنهن به جاءِ ۽ وقت جو پابند نٿو رهي.....“
توهان ڏٺو ته حضرت جلال الدين روميءَ ڪيڏي خوبصورتيءَ ۽ سادي ٻوليءَ ۾ ڪلام الاهي جي تشريح ڪئي.
شاهه لطيف ٿو فرمائي:
مَرِي، جِيُ؛ ته ماڻـئِين، جانِبَ جو جَمالُ؛
ٿِئين ھُوندَ حَلالُ، جي پَندِ اِھائِي پارِئين.
هڪ ٻئي هنڌ ٿو فرمائي:
مَرَڻان اَڳي جي مُئا، سي مَرِي ٿِيَنِ نه ماتُ.
ھوندا سي حَياتُ، جِئَڻان اَڳي جي جِئا.
شاهه جو موت بابت پنهنجو Concept آهي. هو سرڪلياڻ ۾ چوي ٿو:
انڌا اُونڌا ويڄَ! کَلَ ڪُڄاڙيا کانئِين؟
اسان ڏُکي ڏِيل ۾، تون پيارِئين پيڄَ؟
سُورِي جنِين سيڄَ، مرڻ تي مُشاهِدو.
سر ڪلياڻ ۾ ئي هڪ هنڌ فرمائي ٿو:
پاٻوهِيو پُڇَنِّ، ڪِٿي هَٿُ حَبِيبَ جو؛
نيزي هيٺان نِينهنَ جي، پاسي پاڻُ نه ڪَنِّ؛
عاشِقَ اَجَلَ سامُهان، اوچي ڳاٽ اَچَنِّ؛
ڪُسَڻُ قُربُ جَنِّ، مَرَڻُ تَنِّ مُشاهِدو.
ڇا شيخ اياز جي ڳالهه نه ڪجي.... جنهن جي هيٺين شعر کي جيجي زرينه امر ڪري ڇڏيو.
جان ۾ جان رهي نه رهي، منهنجي اکڙين جون
عادتون رهنديون
ٻي خبر ناهي پر مرڻ کانپوءِ توسان گڏجڻ جون
حسرتون رهنديون
موت جي سفر بابت هڪ دلچسپ ميسيج واٽس اپ تان نوٽ ڪيو اٿم:
One day, we all will depart
On a journey free of cost
Don’t worry about seat reservation, it
Is confirmed. The flight is always on
Time. Our good deeds will be our
Luggage. Humanity will be our passport.
Love will be our visa. Make sure
We do our best to travel to heaven
in business class.