![Title Cover of book Khwaa’b Nagar [Taziyatnama: The Obituary Columns]](https://books.sindhsalamat.com/assets/images/books/16052025_6826bcbcdcae4.jpg)
استاد امام بخش بہ موڪلايو (ڪلارنيٽ نواز: استاد امام بخش)
سندس چپن جون ڪنڊو، گهري رنگ جون هونديون هيون، شرناءِ سان مستقل محبت جي ڪري چپن جا دائرا وسيع ٿي ويا هئا ۽ شايد ڀڪوڙ جي ڪري سندس رنگ ڀريل چپن کان مختلف ٿي ويو هو. هن اڌ صديءَ کان مٿي انھيءَ ساز جي خدمت ڪئي هئي. کيس دل جي گھرائين سان وڄايو هو. انسان جي وجود ۾ اظھار جي ذريعن مان اهم ترين ذريعو سندس زبان هوندي آهي. جيڪا چپن جي کلڻ جي منتظر هوندي آهي. استاد امام بخش شايد کيس گهڻي رحمت ڪونہ ڏني هوندي. ڇاڪاڻ تہ سندس چپن گهڻو ڪري شرناءِ کي چمڻ لاءِ منجهانئس سرن جي پالوٽ لاءِ ئي ڪوشش ڪئي هئي. استاد ڳالھائڻ کان وڌ ساز جي سر جو خواستگار هو. سندس ڳلي ضرور شڪايت ڪئي هوندي تہ اتان ڦوڪ صرف شرناءِ لاءِ ڇو ٿي نڪري. ان مان آواز جي رنگ جي ڪا لھر ڇو نٿي پلٽي؟.... ۽ دل چوي ٿي تہ اسان جي هن سادي سودي شرميلي فنڪار ان سوال جي جواب ۾ بہ رڳو اها سادي مرڪ ئي وکيري هوندي ۽ وري شرناءِ کي تنگ ڪيو هوندو.
تقريبن ويھن سالن کان مٿي اسان جو ساٿ رهيو، ريڊيو پاڪسان حيدرآباد جي اسٽوڊيوز ۾ رڪارڊنگ کان سواءِ بہ فرصت جي لمحن ۾ هو ڀت کي ٽيڪ ڏيو ويٺو هوندو هو ۽ حسب دستور، حسب روايت شرناءِ وٽس هوندي هئي ۽ جي شرناءِ ڪنھن سببان غير حاضري هوندي هئي تہ اتي وري ڪلارنيٽ هٿن ۾ راند رهڻ لاءِ اچي ويندو هو. براڊ ڪاسٽنگ هائوس جي اسٽوڊيوز جي هر ڀت هن جي ٽيڪ جو ڇھاءُ ضرور ورتو هو. ڇاڪاڻ تہ اهو سندس محبوب ترين مشغلو هوندو هو. استادامام بخش هڪ وڏي نالي واري پيءُ جو فرزند هو. سنڌ ۾ شرناءِ جي نانءَ ساڻ ”زوار بسنت“ جو نالو لازم آهي. دنيا فن جي ان عروج جي سلامي هئي. لئہ ڪاريءَ ۽ ساز جي ڇيڙ مان ئي هر ڪنھن جو گمان يقين ۾ تبديل ٿي ويندو هو تہ اها ڪيفيت زوار بسنت بيان ڪري رهيو آهي. شرناءِ جي وجت جي جنھن فن کي خان صاحب بسم ﷲ خان هندستان ۾ عروج جا ڏاڪا طئي ڪرايا. انھيءَ ساڳئي گند فن کي زوار بسنت سنڌ ۾ مٿانھين حيثيت ڏياري، هاڻي ايڏي وڏي فنڪار جو اولاد هئڻ بہ جتي هڪڙي خوشگوار ڪيفيت هو. اتي ان جا ٻيا بہ ڪيترائي پس منظر هئا.
”بابو سخت هو... الامان... توبنھن... اصل چمڙي لاهي ڇڏيندو هو. جي ڪامينڍ مرڪ غلط ٿئي...“ ورهيہ اڳ زوار بنست جي ورسيءَ تي هڪ پروگرام جي رڪارڊنگ ۾ هن چيو هو. ”سچي ڳالھہ تہ اهاي آهي تہ مان ڊڄندو ڏاڍو هئس.... مار موچڙو تنھن زماني ۾ گهڻو هو، پر سائين سيکاريندا بہ دل سان هئا....“ پنھنجي والد جو ذڪر ڪندي سندس مک تي معصوميت جو تھہ اڃا بہ گھرو ٿي ويو هو.... ”بابو.... سائين ڪمال هو... ڇاتہ رب هنر ڏنو هوس، ڇا تہ ڏات هئس... اسين تہ سندس پيرن جي مٽي بہ نہ بڻياسين....“
اڄ استاد امام بخش والد محترم زوار بنسبت جي شايد پاسي ۾ يا پيرن کان وڃي آرامي ٿيو آهي، اها نياز نوڙت هن آخر تائين ڪونہ ڇڏي.
عجيب هوندو هو سندس سڀاءُ.... ويھارو کن سالن ۾ اسان ڪڏهن بہ کيس ناراض نہ ڏٺو نہ وري ڪنھن جي ڪنھن غلطيءَ تي Retake ٿيڻ جي ڪري هو اجايو بگڙجندو نظر آيو. الاءِ ڪيترين رڪارڊنگس تي اسٽوڊيو ۾ ويھڻ جو اتفاق ٿيو. الاءِ ڪيتري ڪيتري دير، ”اوڪي“ جو سنگل نہ ملندو هو، ڪا نہ ڪا غلطي ٿي ويندي هئي، ميوزيشنز جا موڊ خراب ٿي ويندا ها، سڀ ڪڏهن ڪڏهن جان ڇڏائڻ جي چڪر ۾ هوندا هئا. پر ذاتي طور تي مان اهو عرض ڪري سگهان ٿو تہ مون ڪڏهن بہ استاد امام بخش جو موڊ خراب نہ ڏٺو.... ڪا خرابي ٿي هلو خير آهي... وري ٿا شروع ڪيون. اهو بہ ٿي سگهي ٿو تہ ان ڳالھہ سان ٻيا متفق نہ ٿين، پر مان اهو ذاتي تجربي جي حوالي سان عرض ڪري رهيو آهيان. اسين هميشہ مئلن جا مداح رهيا آهيون. ڪو هليو وڃي تہ تعريفن جا ميڙا لڳي ويندا آهن. سڀ خوبيون ٻاهر نڪري اينديون آهن. استاد جي ان خوبيءَ کي ان قصي ۾ شمار نہ ڪندا، تہ وڏا وڙ ٿيندا. هو حياتيءَ ۾ بہ اهڙو ئي گني هو.
استاد امام بخش جي وجود ۾ ٻہ شيون نمايان هونديون هيون: هڪ معصوميت، ٻي سادگي سندس مرڪ، نھار، ملڻ جو انداز ۽ کل معصوم هوندا هئا تہ سندس لباس وري بري انتھا سادو.... شلوار، ڪرتو، مٿان واسڪٽ، ڪلھي تي ڪڏهن ڪڏهن رومال، پيرن ۾ سادي جتي.. جيڪا هڪدم لاهي، ڪار پيٽ تي پلٿي ماري ويھندو هو ۽ کن پل ۾ ڦوڪ جو اهو سلسلو شروٿ ٿي ويندو هو. ملڻ مھل سندس ڪلھا هلڪو جهول کائيندا هئا. ڏاڍي نوڙت سان ملي هو تڪڙو روانو ٿي ويندو هو، الاءِ ڇو ذاتي طور تي مون کي ائين بہ لڳندو هو تہ هو ”عام“ کان ڪترائي ٿو. هاءِ سندس سنگتي ساٿي ريڊيو جا آرٽسٽ جي گڏ هجنس. تہ واندڪائيءَ ۾ براڊ ڪاسٽنگ هائوس جي لان ۾ ڪچھري سندس محبوب مشغلو هوندي هئي.
شرناءِ اسان کان آهستي آهستي ناراض ٿيندي ٿي وڃي.... زوار بسنت کان پوءِ استاد امام بخش نالو ڪڍيو ۽ گذريل ڪجهہ عرصي کان استاد عبدﷲ خان ان هنر ۾ نامور رهيو آهي. اتي اهو بہ احساس ٿئي ٿو تہ استاد امام بخش جي وڇوڙي کان پوءِ اهو سڄو ٻار، هاڻي استاد عبدﷲ خان جي ڪلھن تي ئي اچي ويو آهي. لڳي ٿو اڳيان ان فن جا عاشق هاڻي پڙ ۾ پير ڌرڻ نٿا گهرن.... مولا پيو خير ڪري، پر ڇا اسين ايئن ئي هڪڙي وجود تي زور بار رکندا رهنداسين؟
هاڻي سندس وڃڻ کان پوءِ عذت خواهين جو سلسلو شروع ٿيندو. هر ڪو لفظي جي چونڊ ڪندو. استاد جي قبر تي گلن جي سڪڻ کان پوءِ وري ڪار جھان شروع ٿي ويندو. اهوئي هن جھان جو جڳ جو دستور آهي، جيڪي رخصت ٿي وڃن انھن کي وسارڻ ۾ ئي عافيت ڀانئبي آهي. هڪڙو جملو ٻہ ٽي دفعا ورجايو ويندو تہ ”اهو خال ڀرجڻ ناممڪن آهي.... استاد جھڙا فنڪار صدين ۾ پيدا ٿين ٿا....“ اهو ٿي بہ سگهي ٿو تہ اهو جملو هڪ اڌ مھربان ورهائي، ڇاڪاڻ تہ امام بخش خان جي ذاتي پبلڪ رليشنگ ڪا ايڏي چڱي ڪانہ هئي، جو ماڻھو سندس وڇوڙي تي ڪنھن شديد غم جو اظھار ڪن. هو ريڊيو پاڪستان جو هڪ ملازم هو ۽ اتي شرناءِ نواز هو، ۽ بس..... ان کان وڌيڪ نہ ڪنھن کيس پروجيڪٽ ڪيو هو ۽ نہ وري کيس ان جو ڪو شوق هو.
”پذيرائي ڇا جي سائين....؟“ ڪجهہ لمحن لاءِ انھن شربتي اکين ۾ ڄڻ ڪي عڪس تري آيا هئا. ”ٻچڙن جو پيٽ گذر ٿي وڃي ٿو. بس روزي ملي ٿي... مٿان وري سچي ڳالھہ هڪڙي ٻي بہ آهي.“ هن اک مچڪائي هئي ۽ زور سان کليو هو. ”پاڻ کي اهڙا ٽڪساٽ بہ ڪونہ ٿا اچن... وٽي تي نالو ئي ڄڻ ڪونھي لکيل...“
کانئس انٽرويو ڪيو هئم تہ هو ڄڻ کلي پيو هو. ڪجهہ لمحن لاءِ مون کي لڳو تہ ڄڻ ڪا ڪاڄر آهي جيڪا انھيءَ برف جي هيٺيان لڪل آهي ۽ آتش فشان اهو ٻرندڙ جبل ڄاڻ اوڳر ڪندو.... پر وري هن هڪدم پاڻ سنڀالي ورتو هو. ”نالو ناهي تہ خير آهي، ننگر پاڻي تہ ٿي ٿو وڃي نہ... صاحبن جي مھرباني آهي مڙئي ڪم هليو ٿو وڃي....“ منھنجي دل چيو هو تہ کيس وڌيڪ کوٽيان، پر سندس انداز اهڙو صطعي هو جو اهو سڀ مون لاءِ ممڪن نہ هو.
”سڀ نصيب جي ڳالھہ آهي سائين جيڪو منھنجي نصيب ۾ آهي، اهو ڪير ٿو بدلي سگهي...“
ناقدريءَ جي نگاهن کي هن پاسيرو ڪري ڇڏيو هو، هو ڪم سان ڪم رکڻ وارو ماڻھو هو ۽ يقينن ان ڪري بہ سندس نالو ان اوج کي ڇھي نہ سگهيو. جنھن جو هو حقدار هو. ”خير آهي سائين... سڀ گذر آهي...“ هن مرڪيو هو. اهائي مرڪ جيڪا اوهان سندس فوٽوءَ ۾ ڏسي سگهو ٿا. ۽ ”متو“ صاف ڪرڻ لڳو هو.
۽ هاڻي اهو ”سڀ گذر“ ٿي ويو. استاد امام بخش جا چپ هاڻي ان اداس مرڪ جي وکير ڪونہ ڪري سگهندا.... سندس نگاھہ، شڪايت، خوشي، رنج ۽ اداسيءَ جي ڪنھن بہ ڪيفيت جو اظھار ڪونہ ڪندي، مٽيءَ جي مڻن هيٺ لٿل وجود هاڻي ڪڏهن بہ شرناءِ کي چمي ڪونہ سگهندو. اسين تہ سڀ اداس آهيون ئي آهيون، ان شرناءِ جو الاءِ ڪھڙو حال آهي جنھن سان هو ايتري محبت ڪندو هو.
عزيزان من! جي اها شڪايت رهي ٿي تہ اسين ويلن جو ذڪر نٿا ڪيون، رخصت ٿيندڙن لاءِ تعزيت نامه پيش نٿا ڪيون، پر جي شڪايت ڪندي اهو غور ڪيو وڃي تہ ويندڙن جي لسٽ ڌڙا ڌڙ تيار ٿئي پئي. تہ لفظن جو هنر غائب رهي ٿو، اڃا اي آر بلوچ صاحب کي ڏهاڪو کن ڏينھن مس ٿيا آهن، تہ استاد امام بخش موڪلايو آهي. هاڻي ڪنھن لاءِ لکي ڪنھن لاءِ لکجي.
استاد امام بخش... اوهان کي ٽڪساٽ بہ نہ ايندا هئا، ۽ اوهان انھن جي آڌار تي ڪا عظيم الشان شھرت بہ نہ ماڻي، پر يقين ڄاڻجو جن کي فن جي ٿوري گهڻي خبر آهي. اهي اوهان جي جدائيءَ تي رنجيده آهن. انھن جي وجود جي وٽي تي اوهان جو نالو رهجي ويو آهي.
(ڇپيل: اڱارو 19 جولاءِ 2005ع)
(استاد امام بخش جي تصوير جي فراهميءَ لاءِ ’امرتا سٿ‘، ريڊيو پروڊيوسر ’جبران زيب‘ جو شڪرگذار آهي.)