![Title Cover of book Khwaa’b Nagar [Taziyatnama: The Obituary Columns]](https://books.sindhsalamat.com/assets/images/books/16052025_6826bcbcdcae4.jpg)
پدم بسم ﷲ خان (شرناءِ نواز: استاد بسم ﷲ خان)
سچي دنيا جي چئنلز تي خراج تحسين جاري آهي، انگريزي زبان ۾ ڪتب ايندڙ لفظ ”Maestro“ هر جاءِ تي لکجي ٿو اچي. ”شرناءِ جو ڏاهو“ ”گرو“ ”شرناءِ پان“ جا لفظ ڏسڻ ۽ ٻڌڻ لاءِ ملي رهيا آهن ۽ يقينن انھن ۾ ڪٿي بہ ڪابہ کوٽ ناهي. بـسم ﷲ خان جو ٻيو نالو شرناءِ ئي تہ هو.
قديم بنارس ۾ گنگار جي ڪناري آباد، ان خوبوصورت حاويليءَ ۾ جتي هن اٺ ڏهاڳا اڳ ۾ جنم ورتو هو، راڳداريءَ جو هڪ مڪمل جھان آباد هو. ٻين ڪلاسيڪل انگن سان گڏ، سازن جي سونھن بہ ان مڪان کي آباد رکندي هئي. بـسم ﷲ خان جو مامو، راجائن مھاراجائن جي درٻار ۾ شرنايو هو، گهر ۾ رياض ڪندو هو تہ ننڍڙي خان جي نگاھہ تہ سندس ساز تي اٽڪي پوندي هئي.
”تمام ننڍي ڄمار ۾ مون شرناءِ کنيئن هئي، هڪ واري هن بي بي سيءَ کي انٽرويو ڏيندي چيو هو ”مامو راجا جي درٻار ۾ وڄائيندو هو. مون جو شرناءِ کي ڦوڪ ڏني تہ سندس کي اها ڦوڪ وڻي وئي. چيائين، اهو ڪم ڏکيو آهي، جي هڪ ڀيرو هٿ وجهين تہ پوءِ مڙس ماڻھو ٿي وجهہ. ڇاڪاڻ تہ ساندھہ ساٿ نڀائڻ ڪو مذاق ڪونھي. بس پوءِ مون بہ سڄي عمر لاءِ ان ساٿ کي نڀائڻ جو فيصلوڪيو ۽ اڃا تائين تہ نڀايان پيو.“
قديم بنارس کان هاڻوڪي ورناسيءَ تائين، بـسم ﷲ خان ان شھر جو ڄڻ تہ ”لوگو“ (LOGO) رهيو آهي. وچ بازار مان ٽانگي يا رڪشا تي لنگهي ويندڙ اهو ڪراڙو، جنھن کي دنيا جي الائي ڪيترين يونيورسٽين اعزازي ڊاڪٽريٽ ڏني، بيحد سادو ۽ سٻاجهو وجود هوندو هو. ڪڏهن ڪڏهن تہ هو ٽانگي مان لھي، يارن دسوتن سان دوڪان جي ٿلھن تي ويھي ”لسي“ ۽ چانھہ پيئندو هو. بسڪوٽ چانھن ۾ ٻوڙي کائيندو هو ۽ کلندي کلندي پنھنجي تڙيءَ جي معرفت سرن جي اظھار جي فرمائش پوري ڪندو هو. انھن سماعتن ۾ کيس شرناءِ وڄائڻ هڪ گهٽ عمل لڳندي هئي، تنھنڪري هو ڳائي، ماڻھن لاءِ سرخوشيءَ جو بندوبست ڪندو هو. بنارس جي ماڻن لاءِ مھرم جي ڏهين تاريخ بہ الگ رنگ کڻي ايندي هئي جو ان ڏينھن مرڪزي جلوس جي قيادت ڪندڙ خان خاص طور تي اڇي پتل جي ٺاهيل شرناءِ کڻي، زارو قطار روئندي وڄائيندي سرواڻي ڪندو هو. مرڪزي امام بارگاھہ ۾ پھچي هو وڏي انڱڻ جي پھرين در تي ويھي رهندو هو ۽ سندس ڳوڙها ۽ سر هڪ ٿي ويندا هئا. مٿان وسندڙ سڪن جي بارش ۾ پتل جو ڪوبہ کڙڪو سندس ڌيان نہ ڇڪائيندو هو. بـسم ﷲ خان بس شرناءِ جي ڳوڙهن جي کڙڪن کي ڄاڻندو هو.
هن ڪمال ”شرنائي“ جي فن جي تعريف ڇا ڪجي؟ جيڪي سرن جي گرفت سمجهن ٿا. جن کي اندازو آهي تہ آواز جون ڪنڊون پاسا ڇا ٿيندا آهن. اهي ئي سمجهي سگهن ٿا تہ خان صاحب ڪھڙي حساب سان شرناءِ جي پورن مان آواز جي اڇل ڪندو هو. هن الاءِ ڪيتريون جدتون ان ساز ۾ آنديون. الائي ڪيترا لھجہ روشناس ڪرايا. اهو احسان هاڻي شرناءِ ڪٿان لاهي سگهندي. اڄ جي دور جديد ۾ ان قديم ساز جي ڪا حيثيت آهي تہ يقينن ان ۾ بـسم ﷲ خان جي هڪ وڏي شراڪت آهي. ”هو ڪمال فنڪار آهي.“ ٽائيم رسالي لکيو ”هن جي لئہ ڪاري ڏاڍي پختي آهي. مشرقي سرن کي جنھن صفائيءَ سان بـسم ﷲ خان ڇھي ٿو، اهو سندس ئي ڪمال آهي.“ مٿان وري ٽائمز آف انڊيا لکيو ”هو بي انتھا سادو فنڪار آهي. هن دور ۾ جتي سندس همعصر جيٽ پلينز ۽ ڪانڪارڊ کان سواءِ ڪو جھاز پسند نٿا ڪن. هو محفلن ۾ سائيڪل رڪشا تي پھچيو وڃي....“
پنھنجي حياتيءَ جو وڏو حصو هن پنھنجي خاندان جي خدمتن لاءِ وقف ڪيو هو. ”اسين 46 ڀاتي آهيون.... منھنجا پٽ آهين... پوٽا آهن... هاڻي تہ انھن جو بہ اولاد آهي.“ پنھنجي ڏائي ڪن ۾ پيل ”ڪيوٽيءَ“ کي مھٽيندي هن هڪ هنڌ انٽرويو رڪارڊ ڪرايو هو. ”انھن سڀني جو خيال تہ کڻو آهي، منھنجا پٽ هن ميدان ۾ مون ساڻ آهن....سنگت ۾ آهن منھنجو پوٽو مون سان طبلي تي جڳل بندي ڪري ٿو.... پر هنن کي اڃا وقت گهرجي... مان سڀني ۾ وڏو آهيان.... سڀني جو وڏو آهيان. لازمن مون کي ئي هنن جو خيال رکڻو آهي.“
سندس رهائش بہ بلڪل سادي هوندي هئي. ”وڏا وڏا ڪمرا، گهڻو فرنيچر نٿا رکون. نماز واري ڪمري ۾ بلاڪ جو فرش پيل آهي. جنھن تي مصلو ٺھيل آهي ۽ بس هڪڙو رياض ڪرڻ جو هال آهي ۽ بس... مون کي ان کان وڌيڪ ڪجهہ گهرجي بہ ڇا.... عام زندگي گهروارن جي ڀلي ٿي پئي ۽ بس.... سڄي دنيا ۾ شرناءِ جي حوالي سان، پرفارم ڪندڙ هن جڳ مشھور فنڪار کي رڳو گهر جو فڪر هوندو هو. ان لاءِ پيو جفا ڪشيون ڪندو هو. الاءِ ڪيترن ماڻھن جو اهو خيال بہ هو تہ ”بـسم ﷲ خان جي شرناءِ ۾ درد سندس ذات جو درد آهي.“
”شروع ۾ سوچيو هئم تہ جيڪڏهن هي فن ڪو سمونڊ آهي تہ مان ضرور ان جو ٻيو ڪنارو هٿ ڪندس. پر اڄ اهو احساس ٿو ٿئي تہ هن رڻ جي سفر ۾ بس ڪجهہ ئي وکون کڄيون آهن. ٻئي ڪناري تي پھچڻ تہ ٺھيو، اڃا تہ ڄڻ چيچ بہ نہ ٻڏي آهي.“ اداسيءَ سان هن پي ٽي وي تي ڳالھايون پئي، جڏهن هو شايد پھريون ۽ آخري ڀيرو پاڪستان آيو هو. ”سڄي عمر ڏني آهي، ڪابہ شڪايت ناهي.... بس هي گوڏا الاءِ ڇو نابري وارين ٿا. هاڻي وڌيڪ دير ويھجي تہ سور ڪرڻ ٿا لڳن....“ درد جي اظھار ڪندڙ جهوني کي وري بہ ڪلاڪن جا ڪلاڪ ان فن ۾ لڳي ئي ويندا هئا. گوڏا درد ڪندا هئا تہ خير هو، دل جو درد تہ شرناءِ ڪڍندي رهندي هئي.
راجندر ڪمار جي فلم ”گونج اٺي شھنائي“ ۾ هن پھريون ڀيرو فلمي موسيقي تربيت ڏني هئي ۽ سندس ڪمپوز ڪيل گيت ”تيري سر اور ميري گيت“ ميوزڪ چارٽس ۾ الاءِ ڪيترو عرصو ٽاب ليول ماڻيندو رهيو. پر ان کان پوءِ هن فلمي موسيقيءَ تان ڌيان هٽائي ڇڏيو. پاڻ گانن لاءِ وڄائيندو هو پر ڪمپوز نہ ڪندو هو.
بھرحال هاڻي اڄوڪي تاريخ کان پوءِ بـسم ﷲ خان ”قصہ پاريز“ بڻجي ويندو. انسان ازل کان ابد تائين ويسارو آهي. ڪجهہ عرصي ۾ اهو شايد ياد بہ نہ رهي تہ ايئن ڪي آواز جون لھرون، دل جي لھرن ۾ گهڙي وينديون هيون. ائين ڪو با ڪمال پرفارم روح کي نپوڙيندو هو ۽ ائين ڪا ڪوڪ، سماعتن کي اشڪ بار ڪندي هئي. اهو سڀ ائين ئي ٿيندو پر اها شرناءِ جنھن کي سندس هٿن جو ڇھاءُ چپن جي گرمي، ساھہ جو هڙڪو محسوس ٿيو هوندو. سا، ڪڏهن بہ کيس فراموش نٿي ڪري سگهي. هاڻي جيڪڏهن ڪير منجهس پنھنجو ساھہ اوتي، ڪنھن سر جي پالوٽ جي ڪوشش بہ ڪندو نہ..... تہ اها اهو درد نہ آڇيندي، جيڪو کيس بـسم ﷲ خان جي جهڪيل ڪنڌ واري خوبصورت مک کي آڇيندي ٿيندو هو.
شرناءِ ماٺ آهي، بـسم ﷲ خان وڃي چڪو آهي. ايترن ڏهاڪن جي ڦوڪ هاڻي ڪنھن کي نصيب ٿي سگهي ٿي. اهو اعزاز بہ دنيا جي ٻين وڏن اعزازن وانگر اهو ڪراڙو پاڻ سان ئي کڻي آسودہ خاڪ ٿي چڪو آهي.
ڇپيل: اڱارو 22 اگسٽ 2006ع