آغا ممتاز حسين درانيءَ جي شاعري ۽ شخصيت : منظور سولنگي
ستن پيڙهين جي سفر کان پوءِ ڳڙهي ياسين جي جوءِ ۾ جڏهن آغا ممتاز دراني جنم ورتو ته سندس شاعري ترڪيءَ جي عظيم شاعر ناظم حڪمت جي ان شاعري جهڙي لڳي مو مونکي ناظم حڪمت جهڙو لڳو.
”جيتوڻيڪ سندس ذات ۽ شجري ۾ دراني لکيل هو پر سندس موهه، مزاج ۽ سڀاءُ سڀ ڪجهه سنڌي بڻجي چڪو هو“.
سنڌ ۾ علم، ادب ۽ تخليق جي فن ۽ فنڪارين جا جيڪي مرڪز (نرسريون) رهيون آهن انهن ۾ ڳڙهي ياسين به هڪ آهي، هن مرڪز ۾ علي محمد شاهه راشدي، حسام الدين شاهه راشدي، دين محمد وفائي، تاج محمد امروٽي، اي ڪي بروهي، علي نواز وفائي، علي احمد بروهي، نثار بزمي جهڙا داناءَ، دانشور، سياستدان ۽ سمجهدار ماڻهو پيدا ٿيا ۽ آغا ممتاز دراني به ان سلسلي جي ڪڙي آهي.
آغا ممتاز دراني جي شاعري تي جيتوڻيڪ پنهنجي دؤ جي ڳوڙهي ڇاپ ۽ اثر آهي جنهن ۾ موضوع جي لحاظ کان اخلاقيات ۽ ٻولي جي لحاظ کان فارسيءَ جو اثر نهايت نمايان آهي پر پوءِ به سندس شاعريءَ جا عنوان ۽ انهن ۾ پيش ڪيل خيال نت نوان ۽ نڪورا آهن ۽ اهائي ڳالهه سندس شعر کي ممتاز بنائي ٿي. جهڙوڪ:
آدام اڏيل هر هڪ آفيس ۾ رشوت جو
ننڍو ۽ وڏو افسر صياد نظر آيو
مشغول رهيا عالم، تحرير فتاوا ۾
هر روز نئون تن جو، ارشاد نظر آيو
جنهن کي ٿا چون مرشد ۽ رهنما و رهبر
اخلاق بگاڙڻ جو بنياد نظر آيو.
ٻئي هنڌ وري چوي ٿو:
هئي اميد ٿيندو پاڪ ۾ انصاف پر ويتر
غريبن جي مٿان پادر، اهوئي آهه اڳ جهڙو
ذوالفقار علي ڀٽي جي شهادت جي شان ۾ به هڪ سٺو خيا پيش ڪيو اٿس.
هزارين خون جي پياسن جي وچ ۾ سر بلنديءَ سان
سرِ مقتل وڌايو تيز تر هن گام هو تنها
ڀٽ ڌڻي ماڻهوءَ جي مزاج جي ڪيڏي نه سهڻي تصوير ڪشي ڪئي آهي ته ”جاءِ نه سڄو ڏينهن هينئر وا وٺي وڳ جيئن.“
بلڪل ائين شاعر به مختلف ڪيفتين مان گذري ٿو پر اهو ڪمال ڪنهن ڪنهن شاعر وٽ هوندو آهي ته تنهنجو پنهنجي سمورن خيالن ۽ احساسن کي سهڻن لفظن جي قطار به سنواري بيهاري آغا ممتاز دراني پنهنجي شاعريءَ ۾ اهي سڀ روپ، سروپ ڪري پيش ڪيا آهن هو جڏهن مجموعي سان پنهنجي وفا ۾ ڪيس لڙي ٿو تڏهن دليل ڏئي ٿو ته:
پنهنجي جنهن وقت خطا ياد آئي
تنهنجي دلچسپ سزا ياد آئي
تو زماني جو چلن آ ڏٺو
توکي منهنجي ڪا وفا ياد آئي؟
ٻئي هنڌ لکي ٿو:
خدا جو سنهن اگر تو بيوفائي ڪئي ته پاڻهيئي
سسئي ۽ سهڻي وارا ڀي افسانا مري ويندا.
هڪ وري هر شڪايت ڪندو لکي ٿو:
چاره گر واقف مزاج نه آ
منهنجي غم جو ڪٿي علاج نه آ
بيزارگي جو عالم به انساني فطرت جي هڪ اڻ ٽر ڪيفيت آهي. ماڻهوءَ کي ڪڏهن ڪڏهن پاڻ مان به بيزاري ۽ حقارت ٿو پوي. آغا ممتاز پنهنجي ان ڪيفيت کي به سهڻي نموني پيش ڪيو آهي.
ڇاٿا پڇو اي دوستو هن بزم جو چلن
پهرن جا پهر غم ۾ پريشان به رهيا سون
اهڙو سمو به بارها آيو اي ممتاز
پاڇي کان پنهنجي پاڻ گريزان به رهيا سون.
آغا ممتاز دراني پنهنجي شاعريءَ ۾ جيتوڻيڪ علامه اقبال جهڙو تفصيلي شڪوو نه لکيو آهي پر هن جي هڪڙي سٽ ڄڻ ” جامع سڀ جهان“جهڙي آهي.
آهه ويڪا ۾ منهنجي عمر عزيز گذري
يارو ڏسي ڇڏيو آ. مون شان ڪبريا جو
شيخ اياز انسان جي عظمت کي ڪمال جي طريقي سان بيان ڪيو آهي.
”جا خدا کان نه ٿي جا نه امڪان ڪلهه کان سان ڳالهه آهي. انسان ۾“
پر آغا ممتاز به انسان جي وڌائي کي نهايت سهڻي انداز ۾ بيان ڪيو آهي.
نقاشِ ازال جي شهڪار آدمي آ
ساري زمين جو سچ پچ سينگار آدمي آ
سجدو ڪري ان انهي کي ثابت ڪيو فرشتن
ڪل ڪائنات ۾ آ اشرف مقام هنجو
مخلوق ڪل ۾ فعل المختار آدمي آ
فطرت شناس ازلي فنڪار آدمي آ
آغا ممتاز دراني پنهنجي شاعري ۾ وطن جي حُب، بهادري، قرباني ۽ اورچائي کي به بيتن منجهه سهڻي نموني سموهيو آهي. پر مونکي سندس شاعري جو واقعياتي داستان گوئي وارو پهلو ان ڪري وڌيڪ سٺو ٿو لڳي جو ورهاڱي کانپوءِ ڄڻ ته اهڙي قسم جي شاعري جو پهلو آهي، جنهن کي سنڌ جو نئون نسل ڄاڻ هوندي به ڄڻ ڳولي پيو.
آغا ممتاز درانيءَ جي ” ميراث“ نالي شعري تخليق جي مجموعي کي جهڙي طرح سندس فرزند آغا وقار دراني سانڍيو سنڀاليو ۽ ڇپرايو آهي. ان لاءِ ائين چوڻ ڪافي آهي ته آغا ممتاز دراني جي ” ميراث“ محفوظ ۽ لائق وارث جي هٿن ۾ آهي.
***