منهنجو سائين، منهنجو رهبر : غلام مصطفيٰ دَلُ

جنهن قلم سان اڄ هي ٿورو منتشر خيالات خراج عقيدت جي ڀيٽا لاءِ آغا ممتاز حسين درانيءَ جي نظر ڪري رهيو آهيان هي قلم هلائڻ انهيءَ ئي ته سيکاريو هو. هو منهنجو مهربان استاد هو زندگيءَ جي جنگ لڙڻ جو اعتماد حوصلي نه هارڻ جو جذبو ۽ الائي ڇا ڇا ان جي تربيت جو نتيجو آهن. ان جي اوچتي موت منهنجي خيالن کي ايڏو ته پريشان ڪيو جو ڪيترا سال لکان ڇا نه لکان جي ڪيفيت ۾ مبتلا رهيس. مونکي آغا ممتاز جو قول ياد آيو ڪنهن به ڪم جي صحيح تڪميل جي لاءِ ماڻهوءَ ۾ فقط شوق جو هجڻ ڪافي نه آهي. بلڪ لست هجڻ کپي. ڏاهي بڻجڻ لاءِ اهو ڪڏهن به ضروري نه آهي ته ان جي پٺيءَ تي گهڻا ڪتاب رکيل هجن يا سيني تي اعليٰ ترين سونا ٻلا لڳل هجن. ڏاها در حقيقت پيدائشِي هوندا آهن. اهي نصابي نه هوندا آهن ڏاهي جي غير معمولي ذهانت ئي ان کي اعليٰ بڻائيندي آهي. مان پالجتي کان پنهنجي ڀاءُ دلدار احمد دل سان گڏجي آغا ممتاز دراني جي بنگلي تي ايندا هئاسين. مون کي ياد نٿو اچي ته ڪڏهن ڪو هڪ ڏينهن سندس ڪچهريءَ ۾ نه ويٺو هوندس ۽ سندس طلسماتي سحر جي اثر کان سيراب نه ٿيو هوندس. هو جڏهن تاريخ تي ڳالهائيندو هو ته ائين لڳندو هو ته سوين ڪتاب پنهنجي مانَ مرتبي کي وڌائيڻ خاطر ان حسرت ۾ هوندا هئا. شل اسان کي ڇهيو وڃي. سندس لفظ ڪڏهن تاج محل ٺاهيندا هئا ته ڪڏهن پاڻي پٽ جي جنگ جي منظر ڪشي ڪندا هئا. مان دعويٰ سان چوان ٿو هندستان جي فلم نورجهان ۽ مغل اعظم گهڻو پوءِ ڏٺو هو. ان کان گهڻو اڳ آغا ممتاز دراني مغلن ۽ خصوصاَ اڪبر اعظم جي تاريخ جي اهڙي ته منظر ڪشي ڪئي ۽ جلا الدين محمد اڪبر ۽ شيخو بابا جي وچ ۾ ويڙهه مهل احساسن جذبن جي ته چترڪاري ڪئي هئي جو پرٿوي راج جي فلم مونکي ڪافي تشنه لڳي هئي. دراني صاحب جي علم ۽ ادراڪ تي ڳالهائڻ مون جهڙي گهٽ علم واري لاءِ ناممڪن بلڪ عمال بي ادبي آهي. مرحوم سان اسان جي خاندان جا روحاني ۽ جذباتي تعلقات هئا. منهنجي وڏي ڀاءُ جي موت کان پوءِ به سندس خدمت ۾ حاضريون ڀريندو رهيس. منهنجو والد مرحوم سکيا خان دل خان جن سان برادرانا رشتا هئا. آغا ممتاز خان جي بنگلي تي پاٽڙا پاڻيءَ ۽ اَن سان ڀريل نظر ايندا هئا. جنهن سبب بنگلي تي بيٺل ئي وڻن ۽ بنگلي سامهون بورچيخاني ۽ نلڪي جي ڪوٺي جي ڇتن تي پکين جا ميڙا ڪا ڏسندو هوس. آءٌ هڪ ڏينهن حيران ٿي ويس جو خان پنهنجي نوڪر عظيم ٻوهئي کي چيائين ته هو سامهون جيڪو ڪٻرين جو ٽولو ڏسين ٿو. ان ۾ چار ڪٻريون ڪومايل آهن شايد گرم ڏينهن سٽيو اٿن. ان وقت آءٌ حيران ٿيندو هوس ته آغا پکين جي صحت جو ڪيڏو خيال رکن ٿا. بنگلي جي ٻاهران جڏهن ٿلهي تي خان ويندو هو ته پوءِ رولو گڏهن ۽ ڪتن جو به خيال رکندو هو. هن بنگلي ٻاهران چوسول تي ٽائون ڪميٽي سان لک پڙهه ڪري نلڪو ۽ وڏو حوض ٺهرايو. جيئن جانور پاڻي پي سگهن. اهو آغا محمد شريف خان جي شهر جو ٽيون دفعو چيرمين ٽائون ڪاميٽي چونڊجڻ وارو دور هو. جيڪو ڳڙهي ياسين جي تاريخ ۾ هڪ رڪارڊ آهي. جيئن جانور پنهنجي اُڃ اجهائي سگهن. اڃان به مونکي حيرانگي ٿي جڏهن ڪجهه هيڻا جانور گهٽين سان گذرن پيا. آغا جانورن جو ڊاڪٽر 3 ڏينهن بنگلي ۾ ويهاري سندن جو علاج ڪرايائين. اڃان به شل نه ڪو شهر يا پاڙي وارو بيمار ٿئي ۽ خان کي خبر پئي هو هڪدم ڊاڪٽر گهرائيندو، پر ڊاڪٽرن سان پڻ ان سبب ڪري هميشه دوستي رکندو هيو. هن فقيرن منش جي مطالعي سبب ايلوپٿي ٿوڙي حڪمت منجهه وڏي هٿ پهچ هيس. هر روز ڪيترائي بيمار ايندا هئا. جيڪي دوا وٺڻ ايندا هئا.
مون جڏهن آغا جي بنگلي تي اينمري شل کي فقط آغا ممتاز خان سان ئي مخاطب ٿيندي ڏٺو هيو. جنهنجي ڀاءُ دلدار احمد دل اديب جا حسام الدين راشدي سان تعلقات هيا. ادا ٻڌايو هيو ته آغا ممتاز دراني جي طفيل ئي راشدي ڀائرن سان تعلق ٿيا هئا. دراني صاحب بلا جو ڏاتار هيو. تاريخ عالم، تاريخ اسلام، تاريخ سنڌ جي ڄڻ اٿارٽي رکندو هو. سندس لائبريري منجهه هر ڪتاب تي سندس جا فوٽ نوٽ ڏسي حيران ٿيندو هوس. سندس ڪتابن جي چونڊ مان ئي سندس جي علمي قد جي خبر پئجي سگهي ٿي. سندس سياسي بلاغات جي ڪٿا ڪرڻ ئي مشڪل آهي. واليٽر سان به واقفيت هيس ته سارتر مان به سرور وٺندو هو. برٽن رسل تي سندس تنقيدي تبصرن تي اي ڪي بروهي کي قائل ڪيو ته بروهي چئي ڏنو ته ممتاز تون صحيح آهين. اي ڪي بروهي ۽ بدر عالم سندس علم جا مداح هئا. علي احمد بروهي ٻڌائيندو هيو ته ادا وڏي يعني اي ڪي بروهي فقط ممتاز خان سان گڏجي ٽهڪ ڏيندو آهي. ورنه ادا کي ڪڏهن کلندي ته ڇا ڏند ٽيڙيندي به ڪونه ڏٺو هو. اسين علي احمد کي چيوسين ته پنهنجي ڀاءُ کان به ڪونه ٿو مڙين+ 1977ع جي 5 جولاءِ کان پوءِ جڏهن ضياء الحق ڀٽي صاحب جو تختو اونڌو ڪري ملڪ جي حاڪم بڻيو ۽ اسلام جي نالي ۾ ملڪ جي ڀينگ ڪري ويو. ڪلاشنڪوف، هيروئن جي ويا، ايم ڪيو ايم کي جوڙڻ ۽ سنڌ جي ميرن، پيرن ۽ ڀوتارن کي ٻيهر سگهارو ڪري سنڌي عوام کي هميشه لاءِ ڏچي ۾ وجهي ويو. ان وقت کان اي ڪي بروهي سان ممتاز خان ملڻ ۽ خطو ڪتابت جو سلسلو منقطع ٿيو ۽ پوءِ اهڙا جدا ٿيا جو اي ڪي بروهي جي جنازي ۾ آغا ممتاز دراني شامل ڪونه ٿيو هيو 40 تي علي احمد بروهي سان سندس جو عذر ڪيو هئائين. علي احمد بروهي کي آغا ممتاز دراني ئي اتساهيو جنهن کان پوءِ علي احمد بروهي ڀٽي صاحب تي هڪ علامتي ڪهاڻي ”واريءَ سندا ڪوٽ“ لکي هئي. ۽ پوءِ علي احمد بروهي اها لطيف ڊائجسٽ ۾ چپرائي جڏهن آغا ممتاز دراني جي بنگلي تي کڻي آيو هيو ته هو ان ڏينهن ڏاڍي زور دار طريقي سان ڀٽي صاحب جي شهادت تي رنو هيو ۽ پنهنجي ڀاءُ جي ڪردار کي ننديو هئائين ان رات ئي آغا ممتاز دراني ڀٽي صاحب تي مشهور نظم لکيو هيو.

شهادت رات حضرت قائد عوام هو تنها
چڙهي سوري تي هن پيتو اجل جو جام هو تنها
هيا حسين سان گڏ ٻاهتر ساٿي قتل گاهه ۾
مگر هن ڪربلا ۾ وقت جو امام هو تنها
گهٽايو ڪونه مودوي، بروهي، پير ۽ اصغر
انهي سازش جو ڄاڻ انڪل سام هو تنها

جڏهن علي احمد بروهي صاحب کي ٻڌايا پئي ته بروهي چيو ته تاريخ بي رحم آهي ۽ جڏهن انصاف ڪندي آهي ته پوءِ ڪوبه گنگهار بچي ڪونه سگهندو آهي.
آغا ممتاز دراني رجعت پسنداني ۽ ڪڏهن رسمن جي خلاف هڪ شهڪار نظم لکيو هيو.
چٽائن خاڪ مرقد جي چرين کي ڇو ته سياڻا ٿين
صريحا آه ناداني اي فاضل شاهه جيلاني
بتن وانگر قبر تنهنجي ٿا پوڄن حيف ڪلمي گو
ڏسو اسان جي مسلماني، اي فاضل شاهه جيلاني
نه اٿندا سوز اسرافيل کان اڳ ۾ قبر وارا
اهو آ امر رباني اي فاضل شاهه جيلاني
آمريڪي اشاري تي ملن ۽ ملٽري ملي ڪري نَوَ جماعتن جو اتحاد 9 ستارا ٺاهيو. جمهوريت خلاف ڪامياب سازش ڪئي. پوءِ ايشيا جو انتهائي گندو آمر جنهن اردن ۾ هزارين هٿين خالي بيگناه فلسطيني ماريا هئا. ضياءُ الحق اقتدار جي مسند تي ويٺو ته ممتاز دراني آمريت خلاف هڪ زبردست گيت لکيو.
بے رحم سياستداں قصيده خواں
خليل کے مخالف نمرودکے نگهباں
فرعون کے مصاحب موسیٰکے دشمن جاں
يزيديت کے حامي حسينيت سے نالاں
اس دورکے هو مرواں بے رحم سياستداں
آغاممتاز دراني اهو روشن دماغ انسان هيو جنهن جو عقل ۽ خرد جي جوت جو جرڪاءُ، جهالت جي اونداهه ۾ روشنيءَ جو ڪم ڏيندو هيو.
آخر ۾ سندس غزل جي بند سان پنهنجو مضمون بند ٿو ڪريان.
تذڪرو بلبل ۽ گل جو باغبان اڄ ا فضول
باغ جو گهُر خير، جيڪو ٿي رهيو نيلام آ

***

شاعري

ميراث