هڪ نه پر ٻه آفريڪائون آهن
صحارا رڻ پٽ کي واريءَ جو سمنڊ به سڏيو وڃي ٿو ۽ اهو واقعي سمنڊ مثل آهي، جنھن ماڻھوءَ جي اچ وڃ محدود ۽ مشڪل ڪري ڇڏي آهي. ڀونچ سمنڊ ٽپي يورپ کان اتر آمريڪا ۾ اچڻ آسان آهي پر اتر آفريڪا کان ڏکڻ آفريڪا پھچڻ لاءِ، صحارا جو رڻ پٽ لتاڙڻ، اڄ به ڏکيو ڪم آهي.
يورپي قومن مان فرينچن ته ڪڏهن به آفريڪا کنڊ کي يڪو هڪ نه سڏيو. هنن لاءِ آفريڪا صحارا جي ڏکڻ وارو حصو هو. صحارا جي اتر وارو حصو جيڪو ڀونچ سمنڊ جي ڪناري تي آهي، ان کي Afrique Norie (يعني اتراهون آفريڪا) سڏيو، جيڪو موسم ۽ ماحول ۾ ڪجهه ڪجهه يورپ جيان لڳي ٿو. صحارا جو ريگستان ٻن آفريڪائن کي پل جيان ڳنڍي به ٿو ته ساڳي وقت لوڙهي جو ڪم ڏيئي، کين هڪ ٻئي کان ڌار به ڪري ٿو.
هونءَ سڄي آفريڪا بابت ماڻھن جو اهو تاثر آهي ته آفريڪا هڪ اونداهو کنڊ آهي. ماڻھو وحشي ۽ جهنگلي آهن. گرمي گهڻي ٿئي ٿي، وغيره. پر ڏٺو وڃي ته اڄ کان پنج هزار سال اڳ_ يعني حضرت عيسيٰ کان به ٻه ٽي هزار سال اڳ، دنيا جا سڀ کان گهڻا تهذيب يافته ماڻھو هتي آفريڪا ۾ ئي رهندا هئا. اهي هئا مصري، جيڪي نيل نديءَ جي ڇوڙ کان وٺي اڄ جي اسوان ڊئم تائين پکڙيا پيا هئا. شھنشاهه خوفوءَ ۽ ٻين فرعونن جا اهرام اڄ به ان ڳالهه جو ثبوت آهن. اهي وڏي عيش عشرت جي زندگي گذاريندا هئا، ماڻھن کي لکڻ پڙهڻ ايندو هو۽ ان وقت جي آرٽسٽن، سونارن، ڪنڀارن ۽ واڍن جي هنرن جا اڄ به اهڃاڻ ملن ٿا. حساب ڪتاب ۾ هو انگي حساب جي ڏهائي (Decimal System) وارين جدولن کان به واقف هئا. ان کان سواءِ دوا درمل جي به ٿوري گهڻي ڄاڻ هين. ويندي سرنھن ۽ ڄانڀي جي تيل جي استعمال کان به واقف هئا.
مٿي اوڀر پاسي دجله (Tigris) ۽ فرات (Euphrates) ماٿرين جي تھذيب به ان سان ملندڙ جلندڙ هئي، ان دور کان وٺي، آفريڪا جي ان مٿين حصي ۾ ڪئين سپهه سالار، فاتح ڦُري ڀڄڻ وارا، اچي اڏڻ وارا ۽ رهي لڏڻ وارا پئي آيا ۽ ويا. اها اچ وڃ ترقيءَ جون راهون وڌيڪ هموار ڪندي ويئي. فونيشن اوائلي واپارين مان هئا، جيڪي ڀونڇ سمنڊ جي ڪنارن وارن شھرن: ٽائر ۽ سيڊان اڄ جي لبنان ۽ اسرائيل وارن علائقن) کان ايندا هئا۽ حضرت عيسيٰ کان به اٺ سئو سال کن اڳ اتر آفريڪا ۾ ڪارٿيج شھر ٻڌائون، جيڪو هينئر ٽيونيشيا ۽ ٽيونس وارو حصو آهي. اهي پاڻ سان انگور، انجير ۽ زيتون (Olives) کڻي آيا. جن جي آفريڪا ۾ پوک شروع ڪيائون. ان سان گڏ ڪيترن قسمن جا پالتو وهٽ پڻ آندائون.
انھن کان پوءِ آفريڪا ۾ يوناني آيا، جن سائيرين ۽ (اڄ جي لبيا جي بن غازي شھر وارو علائقو) 631 ق. م ۾ اچي وسايو. يونانين جو آرٽ ۽ ادب اڄ به دنيا ۾ مڃيو وڃي ٿو. انھن جي اچڻ ڪري آفريڪا تي ڪيترين ئي يوناني شين جواثر پيو. سن 332 ق. م ۾ سڪندر اعظم پنھني يوناني حڪومت سان مصر کي ملايو ۽ السڪندريه 01_ (برٽرانڊ رسل پنھنجي ڪتاب wisdom of west ۾ لکيو آهي ته سڪندريه شھر جو بنياد سڪندر بادشاهه عيسوي سن کان 332 سال اڳ وڌو.) (Alexandria) جي تن ڏينھن جي لائبريري دنيا ۾ مشھور هئي، جنھن جو بنياد بطليموس رکيو ۽ ابتدائي ڪم ڊميٽرس پنھنجي هٿن ۾ کنيو. سڪندر بادشاهه يوناني حڪيم ۽ مفڪر ارسطو جو شاگرد هو. پاڻ هن لائبريريءَ جي سڄي اسٽاف کي پنھنجي کيسي مان پگهار ڏيندو هو. (2. ڪتاب وزڊم آف ويسٽ_ برٽراند رسل_ صفحو 95) افسوس جو اهو ڪتب خانو جيوليس سيزر جي حملي وقت ساڙيو ويو ۽ باقي رهيل حصو سن 389 ۾ هڪ ٻئي رومي بادشاهه ٿيوڊاسيس تباهه ڪرائي ڇڏيو. (3_ڪتاب Decline & Fall of Roman Empire ليکڪ: مشھور مورخ گبن(Gibbon.
السڪندريه جو شھر يوناني نموني سان اڏيو ويو هو ۽ پراڻي زماني جو وڏو شھر مڃيو وڃي ٿو. مارڪ ائنٽوني ۽ ڪلوپيٽرا سن 31 ق. م. ۾ ائڪٽم جي جنگ ۾ رومين هٿان شڪست کائڻ بعد، يونانين جي جيتوڻيڪ حڪومت ختم ٿي وئي پر اتر آفريڪا جي ترقي قائم رهي ۽ رومن سلطنت الجيريا ۽ موراڪو جي ڪنارن تي ٻڌايل سھڻن شھرن جي نگھباني ڪندي رهي. هي اهو دور هو جڏهن رومن سلطنت سڄي ڀونچ سمنڊ تي ڇانيل هئي ته حضرت عيسيٰ ڄائو ۽ پوءِ عيسائيت پکڙي. ٽين صديءَ جي آخر تائين اتر آفريڪا ۾ يھودين کان سواءِ عيسائي به چڱو زور وٺي ويا۽ ”سينٽ آرگسٽائن آف هپو“ جھڙا مشھور رهنما ان دور جي پيداوار آهن.
اتر آفريڪا ۾ رومن حاڪمن جو زور وري عربن ڀڳو. حضور ﷺ جن جي ولادت کانپوءِ اسلام جو اثر جتي ڪٿي ڇانئجڻ لڳو. عرب هڪ طاقتور قوم ٿي پيئي ۽ 630ع ڌاري عربن شام فتح ڪيو. سال کن کانپوءِ ميسوپوٽاميا 639ع ۾ مصر تي به سندن حڪومت ٿي ۽ پورن ٽن سالن بعد السڪندريه ۾ اچي نڪتا. 702ع ڌاري هو آفريڪا جو اتر وارو ڪنارو فتح ڪندا اچي اولهه پاسي کان نڪتا جتي اڄ ڪلهه الجيريا ۽ موراڪو آهي. اتان سمنڊ جي سوڙهي ڳچي پار ڪري اسپين جو ڳچ حصو پنھني هٿ هيٺ ڪري ويا.
ان کانپوءِ سورهين صديءَ ڌاري اتر آفريڪا_ خاص ڪري مصر، ترڪن جي هٿ هيٺ آيو. بھرحال شروع جي عربن کان وٺي ويندي اُوڻيھينءَ صديءَ ۾ فرينچن ۽ انگريزن جي اچڻ تائين اتر آفريڪا ۾ اسلام جو ئي اثر رهيو. بقول هڪ مشھور ليکڪ جان گنٿر جي ته ڏکڻ آفريڪا ۽ اتر آفريڪا جيتوڻيڪ الڳ الڳ آهن پر منجهن ڪي اهڙيون به هڪ جھڙيون شيون آهن، جي ٻنھي آفريڪائن ۾ ساڳيائيءَ جو اثر ڏين ٿيون. انھن مان سڀ کان وڏي ۾ وڏي شيءِ دين ”اسلام“ آهي جو نه فقط اتر آفريڪا ۾ پر صحارا کان هيٺ به ڇانيل آهي.