اولهه ۽ اوڀر آفريڪا ۾ فرق
موراڪو، ماريطانيا، سينيگال، گئمبيا، گني بسائو، لائبيريا، گهانا، مالي، نائيجيريا، ڪئمرون، گئبان، ائنگولا وغيره اولهه آفريڪا جا ملڪ آهن. سوماليا، ڪينيا، تنزانيا، زنجبار، موزمبق وغيره اوڀر آفريڪا جا ملڪ آهن.
ملڪيت ۽ مال جي ڳولا ۾ يورپ جي ماڻھن پھرين اولهه_ آفريڪا اچڻ شروع ڪيو جيڪو کين ويجهو به هو. اوڀر طرف هو ٽن سالن بعد ئي آيا. ان جو هڪ وڏو سبب ڪيپ آف گڊ هوپ جو ڇرڪائيندڙ سمنڊ هو جنھن جو ان وقت جا جهيڻا جھاز مقابلو ڪري نٿي سگهيا. مثال طور نائيجيريا جي شھر بنين ۾ پورچوگالين جو پھريون جھاز 1472ع ۾ پھتو هو. (1. سرالان برنس جي لکيل ڪتاب History of Nigeria مطابق_ صفحو 659.) اهڙي طرح اولهه آفريڪا جي ٻين ملڪن ۾ سندن جھاز گهڻو اڳ پھچي ويا هئا. هو پھرين ڪناري وارن شھرن تي ديرو ڄمائيندا هئا ان بعد اندروني پٽن ڏي رخ رکندا هئا. نائيجيريا جا شاگرد_ خاص ڪري ”مولاتو“ ته 1700ع کان لنڊن ۾ پڙهڻ لاءِ وڃڻ لڳا هئا. پر اوڀر آفريڪا پاسي يورپين جو اثر اوڻيھين صديءَ ۾ ٿيو.
هڪ ڳالهه آهي ته الھندي آفريڪا ۾ جيڪي يورپين آيا سي هيٺاهين طبقي جا رولاڪ قسم جا هئا. پر اوڀر آفريڪا پاسي واپاري، سرڪاري عملدار ۽ تبيليغي جماعتن جا ماڻھو آيا.
آب هوا ۽ مڇرن جو خيال کان پڻ اوڀر وارو ڪنارو اولهه آفريڪا کان گهڻو بھتر آهي. ان ڪري جيتوڻيڪ اڀرندي ڪناري تي يورپي دير سان آيا پر هميشه لاءِ رهڻ لڳا. هوڏانھن الھندي ڪناري تي اچي رڳو ڦرلٽ ڪري موٽي ٿي يا. اهو ئي سبب آهي جو ڪينيا يا روڊيشيا وانگر الھندي ڪناري تي پراڻا يورپي سيٽلر نه ملندا. اوڀر ڪناري تي ٽِڪي پوڻ ڪري اتي جي مڪاني ماڻھن جي يورپين تي شروع کان ڪاوڙ رهي ٿي. ان ڪري انگريز توڙي يورپي ماڻھن کي تڙي ڪڍڻ لاءِ اوڀر پاسي ڪيتريون ئي تحريڪون عام ٿيون. جھڙوڪ ڪينيا پاسي خونريز مائو مائو. پر هوڏانھن اولهه آفريڪا ڏي هميشه ماٺ مٺوڙو رهيو.
انگريزن سان گڏ هندستان جا ماڻھو سڄي دنيا ۾ پکڙبارهيا، گجراتي ۽ سنڌي هندو واپار لاءِ ته پنجابي ۽ پٺاڻ فوج لاءِ. گورکا ۽ سک پوليس ۽ چوڪيداريءِ لاءِ ته تامل ۽ بنگالي پوک ۽ ٻني ٻاري لاءِ. يورپ ۽ آمريڪا وانگر آفريڪا ۾ به لکين هندستاني رهن ٿا. پر اهي پڻ انگريز ۽ يورپين وانگر آفريڪا جي اوڀر ڪناري تي جام نظر ايندا. اولهه ڪناري تي ان مقابلي ۾ نه برابر آهن. نائيجيريا ۽ ته آزاديءَ وقت ٻه هزار کن ايشين مس هئا، تن ۾ به گهڻا شامي ۽ لبناني هئا، جن سياست يا ملڪ جي انتظام ۾ حصو بلڪل نٿي ورتو. پر هوڏانھن ڪينيا جو مثال جي وٺجي، جيڪو نائيجيريا کان به تمام ننڍو ملڪ آهي، پر آزاديءَ وقت منجهس ڏيڍ لک ايشين هئا. ساڳي طرح يوگنڊا، ٽانگانيڪا ۾ پڻ. ڪمپالا ۽ دارالسلام شھرن جا ته ايتري قدر جو ميئر به هندستاني ٿي رهيا آهن. پر هوڏانھن آفريڪا جي شھرن: اڪرا ۽ لاگوس لاءِ ته ائين سوچي به نٿو سگهجي. اهڙي طرح اولهه آفريڪا ۾ فئڪٽريون ۽ ڪارخانا به يورپين جا گهٽ آهن. هندستانين جا ته بلڪل نه برابر_ سواءِ هڪ سنڌي هندو چيلارام جي وڏي ڪمپنيءَ جي، جنھن جون شاخون جتي ڪٿي پکڙيل آهن ۽ ان جي سئو سالن کان به پراڻي ڪمپني چئي وڃي ٿي ۽ اها ٽريڊنگ ڪمپني The House of Chellaram جي نالي سان مشھور آهي. يورپين جي گهٽ رهائش ۽ گهٽ دلچسپيءَ ڪري اولهه آفريڪا ايڏو Industrialized نه ٿي سگهيو. هو اڄ تائين فقط ڪچي مال جو مھيا ڪندڙ ئي آهي.