سوڊان ۾ مھدي ۽ چرچل جي لڙائي
آفريڪا جا شيدي ڪو عرصو ته ايئن ٽڙيا پکڙيا رهيا. پوءِ ننڍن قبيلن ۾ گڏ ٿيا، جنھن تي ڪنھن هڪ ڏاڍي مڙس جو زور هليو ٿي. پوءِ آهستي آهستي ڪنھن قبيلي جي وڏي لٺ سردار ٻئي قبيلي جي ڪمزور سردار سان جهيڙو ڪري ان قبيلي تي به حڪم هلايو. اهڙيءَ طرح قبيلن مان ڦري وڏا راڄ ۽ راڄن مان حڪومتون ٿيون. پندرهين صديءَ ڌاري ڪيتريون ئي ننڍيون وڏيون بادشاهتون زامبيزي ۽ لمپوپو ندين جي وچ ۾ ٺھي پيون. گهانا ۽ مالي وغيره اولھه آفريڪا جي پھرين حڪومتن مان آهن جن تي چڱي طرح حاڪمن جا حڪم هليا ٿي.
مالي ملڪ تن ڏينھن ۾ سکيو ستابو هو. ڌارين جي ان سلسلي ۾ اک تڏهن پٽي، جڏهن 1324ع ۾ ماليءَ جو مسلمان بادشاهه مانسا موسيٰ خشڪيءَ ذريعي حج ڪرڻ لاءِ سنڀريو. هو جنھن شان سان اُٺن جي قافلي تي صحرا پار ڪري رهيو هو تنھن جو ذڪر ڪيترن ئي يورپي ڪتابن ۾ ملي ٿو...” هن جي اڳيان پنج سئو غلام هئا، جن مان هر هڪ جي هٿ ۾ سونو ڏنڊو هو ۽ پٺيان سئو اٺن جو قافلو. هر هڪ اٺ تي ٽي سئو پائونڊ (پوڻا چار مڻ کن) سون رکيل هو. هن تحفن ۽ خرچ پکي پٺيان ايڏو ته سون هلايو جو مصر جي بازارين ۾ سون جو اگهه ڪري پيو ۽ ٻارهن سالن تائين قاهري جا ماڻھو هن جو ذڪر ڪندا رهيا”. (” آفريڪا_ سائوٿ آف صحارا“ ؛ ليکڪ: جي. ڊبليو. ڪنگس. صفحو 16).
هتي سوڊان ۾ جيڪي خاص قبيلا رهن ٿا، اهي آهن: “ڊنڪا، گاليين، دارفر، بارگارا، گاواما ۽ ڪجهه عرب قبيلا (Dunlop Book of Facts_2، صفحو 215، ڇاپو ٻيو).
خارطوم شھر در اصل هڪ نه پر ٽي شھر آهن. هڪ اصلوڪو خارطوم، ٻيو اتر خارطوم ۽ ٽيون وري نيل نديءَ جي ٻئي ڪپر تي عم درمان آهي، جيڪو عربن جو شھر سڏجي ٿو ۽ ان وقت جي خليفي ٻڌايو. خارطوم مصرين 1823ع ۾ ٻڌايو ۽ 1899ع ۾ لارڊ ڪچنر کيس وڌايو ويجهايو.
اڄڪلھه سوڊان ۾ گهڻي ۾ گهڻي زبان عربي هلي ٿي. ان کان سواءِ نيلوٽڪ، دارفورين ۽ ٻيون آفريڪي زبانون ڳالھايون وڃن ٿيون. 1950ع تائين ته سرڪاري طرح رستن تي نالا وغيره ٽن زبانن: انگريزي، عربي ۽ يونانيءَ ۾ لکيا ويندا هئا.
پندرهين صديءَ ۾ سوڊان جي مختلف قبيلن مان هڪ حڪومت ٺاهي. 22_1820ع ۾ محمد احمد نالي جيڪو مھدي جي نالي سان مشھور ٿيو، شڪست ڏني. مھديءَ نالي چيو وڃي ٿو ته پڪو مذهبي ماڻھو هو ۽ درويشن جو لشڪر وٺي انگريزن ۽ مصرين خلاف جھاد ڪيائين. پاڻ جيتوڻيڪ 37 سالن جي ننڍي ڄمار ۾ قدرتي موت کان گذاري ويو پر پٺيان گهڻو سوڊان مصرين جي ظلم کان آجو ٿي ويو.
مزي جي ڳالھه اها ته مصرين انگريزن کان مدد ضرور گهري، جن جنرل چارلس جارج گورڊن کي خارطوم موڪليو. پر کيس خارطوم تي حملو ڪرڻ لاءِهرگز نه چيو ويو هو. هن سوڊان پھچي پنھنجي پاليسي ٺاهي. مھديءَ جي فوج سندس مقابلو ڪيو. ويڙهه ۾ هڪ درويش جو ڀالو گورڊن کي محلات جي ڏاڪن وٽ وڃي لڳو ۽ اتي ئي ڍيري ٿي پيو. اهو محلات اڄ ڪلهه گورنر جنرل جو سرڪاري گهر آهي.
تيرهن سالن بعد انگريزن ان جو بدلو ورتو. سن 1898ع ۾ جنرل ڪچنر_ جيڪو پوءِ “خارطوم جو لارڊ ڪچنر” مشھور ٿيو، وڏو لشڪر وٺي آيو. مصرين به سندس مدد ڪئي، هزارين درويش مارجي ويا. لارڊ ڪچنر جي سپاهين ۾ هڪ نوجوان انگريز سپاهي اهڙو به هو جيڪو پوءِ اڳتي هلي دنيا جي اهم شخصيت ٿيو. اهو هو سر ونسٽن چرچل. اڄ کان چوراسي سال اڳ ونسٽن جي هن مھم جو ذڪر پاڻ پنھنجي ڪتاب ۾ پيرائتو ڪيو اٿس. (A Roving Commission. _ ليکڪ ونسٽن چرچل، ص 182). لارڊ ڪچنر مھديءَ جي جاءِ تي هڪ ٻيو مذهبي رهنما عبدالله نالي خليفو ٿيو هو، جنھن کي لارڊ ڪچنر جي لشڪر 1899ع ۾ ڪورڊوفان ۾ ماريو. (2. Inside Africa_ ليکڪ جان گنٿر. ص 231.)
1899ع کان سوڊان تي انگريزن ۽ مصرين جي ٻٽي (Condominium) حڪومت قائم ٿي. جيتوڻيڪ لکت پڙهت ۾ ته ٻنھي جو هڪ جيترو مرتبو هو پر حقيقت ۾ انگريزن ئي حڪومت هلائي ٿي. ڪچنر سوڊان جو ڏهن سالن (99_1889ع) تائين ڪمانڊر_ ان_ چيف ۽ گورنر جنرل ٿي رهيو. ان بعد سر ريگالڊ ونگيٽ وڌيڪ سترهن سالن، 1916ع تائين رهيو. هونءَ ٻٽي حڪومت هلائڻ جي فيصلي موجب گورنر جنرل مصري ٿيڻ کپندو هو. پر انگريزن ڏنڊي جي زور تي اهو ڪي ڪجهه ڪيو جيڪو کين وڻيو ٿي ۽ مصري ان معاملي ۾ جڪ کائيندا رهيا. نيٺ 1951ع ۾ مصري وفدن يڪ راءِ ٿي اهو بحال ڪيو ته ٻٽي حڪومت نه هلندي ۽ مصر جو بادشاهه فاروق سوڊان جو بادشاهه به ٿي رهندو. قدرت کي ڪجهه ٻيو ئي منظور هو. کين ڪھڙي خبر ته اڳتي هلي سندن بادشاهه سندن ملڪ جو ئي نه رهندو. هوڏانھن ٻي وڏي جنگ چڱن خاصن ملڪن جا به ڌاڻا ڪڍي ڇڏيا هئا. انگلينڊ کڻي جرمني يا جپان وانگر هارايو نه پر صفا ڦڪڙ ٿي ويو هو_ پئسي ۽ دٻدٻي جي لحاظ کان. انھن ئي ڦيرن ۾ هندستان پاڪستان جھڙا ملڪ به سندن چنبي مان نڪري ويا. سوڊانين ۾ به تيستائين قوميت جو جذبو_ آواز توڙي طاقت ۾ وڌيو. 1956ع ۾ سوڊان کي به انگريزن طرفان خودمختياري/ آزادي ڏني وئي ۽ ان ئي سال گڏيل قومن United Nation جو ميمبر ٿيو. 17 نومبر 1957ع کان مٿس ملٽري راڄ آهي.
اڄ ان سوڊان جي سر زمين تي شام جي وقت واڪ ڪندي، سامھون سوڊاني شيدي مزورن کي بار ڍوئيندي ۽ انگريز فورمئن جي حڪم موجب جھاز تان سوڊان لاءِ آندل تيل کوٽڻ جي مشينريءَ جو نازڪ ڪارگو لاهيندو ڏسي سوڊان جي تواريخ جا پراڻا ورق اکين اڳيان ڦري ويا. جيڪي ڪنھن به صورت ۾ سونا روپا ورق نه آهن. چرچل، ڪچنر، گورڊن، مصري حاڪم، مھدي، عبدالله، غريب عوام، ڪارا شيدي، گورا انگريز_ ڪيترا ڪلور هن ڌرتيءَ سان به ٿيا. اڄ آزاد آهن. پر تعليم گهٽ آهي، ٽيڪنيڪل Know_How ناهي. انگريز (توڙي يورپي، آمريڪن) فورمئن کان سواءِ ڪارگو لھڻ مشڪل آهي. مصري واپارين جي اٽڪلن/ ٺڳين کان سواءِ هن ملڪ جو واپار وڙو ائين آهي جيئن ڪينيا ۽ يوگنڊا ۾ هندو واڻئي ۽ کوجي بوهري واپاريءَ بنا. چون ٿا ته سوڊان ۾ تيل جون نديون وهي رهيون آهن. هونديون. بلڪل هونديون. انگريز ۽ آمريڪن چڍين ۾ وڏن پگهارن تي ڪم ڪري رهيا آهن، ڪڏهن تيل نڪرندو؟ اڃان ڪيترا سال لڳندا؟اهو پئسو حڪومت ڪھڙي نموني استعمال ڪندي؟ سامھون قطار ۾ ٻني تي ويٺل بي شمار غريب بيروزگار سوڊاني شيدي ڪڏهن هٿ جي ڪمائيءَ جو ڳڀو کائي سگهندا؟_ مون جھڙو هڪ عام ۽ ڌاريو ماڻھو/ مسافر ڇا ٿو چئي سگهي!.
(پورٽ سوڊان_ 1981)