غلامن جو واپار
ڪئپٽن محسن کي وار ٺھرائڻا هئا، سو اسان هن انگريز کان موڪلائي سڌا اچي هڪ هوٽل ۾ حجام جي دڪان تي چڙهياسين. حجام ڪو گهڻو پڙهيل ڳڙهيل ته نه هو پر باشعور ضرور هو. هوٽل ۾ رهندڙ فارينر سندس گراهڪ هجڻ ڪري هو سٺي انگريزي ڳالھائي سگهيو ٿي. هونءَ به سوڊان تي انگريزن جو راڄ هجڻ ڪري هتي جا ماڻھو مادري زبان کان سواءِ ٻي زبان فرينچ يا پورتگالي نه پر انگريزي ڳالھائين ٿا. حجام جنھن جو نالو بن احمد هو، اصل ڏکڻ سوڊان جي ”جوبا“ نالي ڪنھن شھر جو رهاڪو هو، جتي سندس ٻار ٻچا اڃا رهن ٿا ۽ هي ڪجهه سالن کان هتي ڪمائيءَ لاءِ آيل آهي.
پورٽ سوڊان جي آس پاس وارو علائقو به جيتوڻيڪ نوريبان رڻ پٽ ڪري ويران آهي پر بندرگاهه ڪري ڪجهه ڪمائيءَ جا آثار اٿس. سوڊان جي گاديءَ جو هنڌ خارطوم به چڱو ويجهو آهي. پر کيس سڀ کان گهڻي اها خوشي هئي ته هو اتر سوڊان ۾ آهي، جيڪو ڏاکڻي سوڊان کان وڌيڪ اتاهون ۽ سڌريل سمجهيو وڃي ٿو. غلاميءَ جي زماني کان وٺي سوڊان جي ڏاکڻي حصي جا ماڻھو اتر سوڊانين جي هٿ هيٺ رهيا آهن ۽ ڏکڻ سوڊان غلامن جو حوض سمجهيو ويو ٿي، جتان ضرورت موجب شيدين کي ڦاسائي نه فقط سوڊان، مصر، عربستان ۾ پورهئي لاءِ جوٽيو ويو ٿي پر يورپ ۽ آمريڪا ڏي وڪري لاءِ پڻ موڪليو ويو ٿي.
اسان جي ملڪ جي ماڻھن جو سوڊانين سان واسطو سالن کان حج جي ڏينھن ۾ جدي ۽ مڪي مديني ۾ پوندو رهي ٿو. بيمار ۽ پوڙهن کي کڻي طواف ڪرائڻ يا ٻين سخت پورهين لاءِ، سوڊاني نظر ايندا. اڄ ڪلهه گلف جي ملڪن ۾ نوڪريءَ دوران ڪيترائي سوڊاني شيدي، آفيس توڙي رستن جاين تي پاڪستاني پٺاڻن، ٻروچن ۽ ٻين محنتي قومن سان گڏ پورهيو مزدوري ڪندي نظر ايندا. اسان وٽ سنڌ ۾ جيڪي شيدي آهن، انھن جو گهڻو ڀاڱو، انگريزن سوڊان ۽ زنجبار (Zanzibar) کان آندو.
غلامن وڪڻڻ جو مرض آفريڪا ۾ اڍائي سئو سال_1562ع کان 1800ع تائين وڏي زور شور سان هليو. آمريڪا ۾ اڄ به ڏهه سيڪڙو شيدي ملندا جن جا وڏا ڪنھن زماني ۾ غلامن جي حيثيت ۾ پنھنجي اباڻي وطن: ڪئمرون، لئانڊا، ائنگولا_ يا ڪنھن ٻئي آفريڪي ملڪ کان ڍورن ڍڳن کان به خراب حالتن ۾، جھازن ۾ سٿجي، آمريڪا پھتا هئا. غلام وڪڻڻ ۽ خريد ڪرڻ جو ڌنڌو اهڙو دلپسند ۽ ڪمائيءَ وارو ٿي پيو هو جھڙو اڄڪلهه عرب ملڪن ۾ نوڪري حاصل ڪرڻ لاءِ ويزا جو آهي. اها خريد و فروخت آفريڪا جي ٻنھي پاسي زور شور سان هلي. اولھه واري ڪناري ڏي_ يعني سينيگال، گيني، گهانا، ڪئمرون، گئبان، ڪانگو، زائر۽ ائنگولا پاسي يورپين وٺ وٺان لاهي ڏني ۽ جانٺا شيدي ڦاسائي، يا خريد ڪري آمريڪا ۽ ويسٽ انڊيز ڏي موڪلڻ لڳا ته هوڏانهن ساڄي اوڀر پاسي_ يعني ڪينيا، تنزانيا، موزمبق پاسي ٿورو يا گهڻو اهو ڌنڌو عرب ڪرڻ لڳا ۽ اهو مال ترڪي، هند سنڌ ۽ وچ اوڀر ڏي موڪلڻ لڳا. ان ڪار گذاريءَ ۾ خود آفريڪا جا اصلي باشندا به شامل هئا، جيڪي وچ آفريڪا جي ڏکين ۽ اندروني حصن مان پنهنجا شيدي ڦاسائي ايندا هئا. ڪيترا شيدي قبيلن جا سردار يورپي واپارين کان لوڻ، بندوقون ۽ ڪپڙو حاصل ڪري مٿاهون مرتبو ماڻڻ لاءِ پنھنجن قبيلن جا ڏوهن ۾ گرفتار شيدي هنن حوالي ڪري ڇڏيندا هئا.جن جو يورپي ۽ آمريڪي منڊين ۾واڪ هلندو ۽ سودو ٿيندو هو. ان جو ڏک ڀريو ذڪر آمريڪا جي مشھور انعام يافته ٽي وي سيريز (Roots) ۾ ڏنو ويو آهي.
تاريخ شاهد آهي ته آمريڪا ويندي ويندي، اهي انسان جانورن واري نموني سان جڏهن بکون، اڃون، سخت طوفان ۽ سمنڊ جون سعوبتون سھي دنيا جي ٻئي ڪناري تي پھچندا هئا ته سندسن حالت لاشن جھڙي هوندي هئي. ڪيترا رستي ۾ مري ويندا هئا. جيڪي رستي تي اڇليا ويندا هئا يا سندن گوشت باقي بچيلن کي کارايو ويندو هو.
غلامن جي واپار تي پوءِ جيتوڻيڪ بندش وڌي ويئي ته به لڪ چوريءَ ۾ 1913ع تائين ٿورو گهڻو هلندو رهيو، جنھن جو ذڪر ڊاڪٽر البرٽ سويٽزر فرينچ آمريڪا ۾ تڏهن اچڻ تي ڪيو آهي.