آفريڪا بابت نراليون ڳالھيون
سوڊان ۽ نائيجيريا کان هندوستان ۽ هانگ ڪانگ تائين، برمودا بحرين کان جرالٽر سنگاپور تائين _ جتي به انگريزن جو واسطو رهيو، اتي هنن تعليم، انصاف، تار ٽپال، ائڊمنسٽريشن، رستا ريل، رسم رواج ۽ مذهب جي آزاديءَ تي ٻين مڙني يورپي قومن کان گهڻو ڌيان ڏنو. ان ۾ ڪو شڪ ناهي ته هنن غلطيون به ڪيون. پر تڏهن به هنن جو وهنوار پورچوگيزن، فرينچن، جرمنن، اٽلين وغيره کان بھتر هو. شايد اهو ئي سبب آهي جو آزاد ٿيڻ بعد نائيجيريا، ڪينيا، سيراليون، پاڪستان، هندستان وغيره جا ماڻھو انگريزن جي ايتري گلا نٿا ڪن جيتري موزمبق ۽ ائنگولا جا ماڻھو پورچوگالين جي ڪن ٿا. يا لبيا جا اٽلين جي، ٽيونيشيا ۽ سومالي لئنڊ جا فرينچن جي.
نائيجيريا ملڪ جو نالو نائيجر نديءَ تان پيو. جيئن سنڌ تي نالو سنڌو نديءَ تان پيو. “ناجر” جي معنيٰ آهي “ڪارو”. هيءَ ندي دنيا جي نائون نمبر ڊگهي ندي آهي ۽ آفريڪا ۾، نيل ندي ۽ ڪانگو نديءَ بعد ٽيون نمبر ڊگهي ندي آهي. ڪنھن زماني تائين، نائيجر نديءَ کي “نيگرو شيدين جي نيل” سڏيو ويندو هو ۽ اوائلي جاگرافرن اهو ئي سمجهيو ٿي ته نيل ۽ نائيجر نديون ٻئي هڪ هنڌان ڦٽن ٿيون. پر پوءِ خبر پئي ته نائيجر ندي صحارا رڻ پٽ وٽان شروع ٿي نائيجريا ملڪ جي وچ مان لنگهي، کيس ٻن اڌن ۾ ورهائي پوءِ سمنڊ ۾ وڃيو ڇوڙ ڪري.
ڪو عرصو اسان آفريڪا کي اونداهو کنڊ سڏيندا آياسين. ڪنھن عالم خوب چيو ته دراصل آفريڪا کنڊ اونداهو نه هو پر اسان جو اندر اونداهو هو_ آفريڪا جي ڄاڻ ۽ علم کان.
هڪ آمريڪي ليکڪ ۽ سياح چواڻي: يورپي ماڻھو جيترو گهڻو جاهل اوترو ئي کيس آفريڪي بيوقوف لڳندو.
آفريڪا بابت هڪ نظم جيڪو تمام گهڻو پسند اٿم:
Oh Africa, mysterious land!
Surrounded by a lot of sand
And full of grass and trees,
And elephants and Africanders
And politics and salamanders
And native rum in little kege
And savages called tuarege
And tons of diamonds, and lots of nasty, dirty Hottentots,
And coolies coming from the east,
And serpents, seven yards long at least,
And lions, that retain
Their vigour, appetites, and rage.
Intact to an extreme old age.
And never lose their name…
Vast continent! Whose cumbersome shape
Runs from Bizerta to Cape.
(The Moden Traveller).
شيدين کي گهڻا ماڻھو _ خاص ڪري يورپي، جانورن سان مشابھت ڏين ٿا. پر ڏٺو وڃي ته شيدين جو بدن ڀولڙي، شينھن يا ڪنھن ٻئي جانور وانگر وارن سان ڀريل نه پر لسو آهي:
ياد اٿم ته هڪ دفعي يورپ جي ڪنھن هوٽل ۾ هڪ يورپين چرچي چرچي ۾ آفريڪا جي ڪنھن شيديءَ کي چيو : You are an ape (تون ڀولڙو آهين).
شيديءَ ڪاوڙ ڪرڻ بدران پنھنجي روائتي کِل کلندي وراڻيس: ”چريا! آئون ڪيئن ڀولڙو ٿيس؟ ڏس تنھنجي ٻانھن تي وار آهن يا منھنجين تي؟“
”منھنجين تي“.يورپين چيو.
”پوءِ تون ئي جانور ٿئين جو ڀولڙن کي به ٻانھن تي وار ٿين.آئون ته انسان آهيان. منھنجي ٻانھن تي ته ڪو هڪڙو به وار نظر اچئي ٿو؟“
ڪانگو (زائر) ۾ پنجيتاليهه هزار کن جيتن ۽ پکين جا قسم آهن ۽ آفريڪا ۾ سڀ کان سھڻيون پوسٽ جون ٽڪليون ڪانگو جون آهن.
آفريڪا جي اتراهن ملڪن: مصر، لبيا، ٽونيشيا، آلجيريا وغيره ۾ _جتي عربن جي تھذيب جو گهڻو اثر آهي، عرب ملڪن وانگر، ڳالهه ڳالهه تي ٻه لفظ عام استعمال ڪن: ”بقرا“ ۽ ”ماليش“. بقرا معنيٰ سڀاڻي ۽ ماليش معنيٰ پرواهه نه ڪر_ يا انگريزن واري ”نيور مائينڊ“ ٿي.
عرب دنيا ۾ ڪا مقرر تاريخ ڏيڻ بدران، آفيسن ۽ دڪانن وارا هميشه “بقرا” چئي جان ڇڏائين. پوءِ اهو ”سڀاڻو“ يعني بقرا، خبر ناهي ڪڏهن اچي. اهڙيءَ طرح ڳالهه ڳالهه تي چوندا ماليش_ نيور مائينڊ.
آفريڪا جي ملڪن ۾ سڀ کان وڏو ملڪ سوڊان آهي. سندس پکيڙ اڍائي ملين چورس ڪلوميٽر (ساڍا نو لک کن چورس ميل) ٿيندي. منجهس رڻ پٽ جبل، ميدان، ماٿريون، جهنگل ۽ دلدلي علائقا اچي وڃن ٿا. سوڊان ۾ پنج سئو کان به مٿي قبيلا رهن ٿا، جيڪي سئو کان به گهڻيون زبانون ڳالھائين. ڪيترن ماڻھن کي اها ڳالهه عجيب لڳندي ته هڪ ملڪ ۾ ايتريون ٻوليون ڪيئن ٿي سگهن ٿيون. پر رڳو اسان وٽ سنڌ صوبي ۾ ڏٺو وڃي ته سنڌيءَ کان سواءِ بروهڪي، سرائڪي، اردو، ميمڻ، گجراتي، ٻروچڪي، اوڏڪي، ٿري، ڍاٽڪي، ڀيلڪي ۽ ٻيون ڪيتريون ئي ننڍيون وڏيون ٻوليون ڳالھايون وڃن ٿيون.
جيئن اسان وٽ مختلف ڌنار، پنھنجي ڌڻ جي اُٺن يا گڏهن وغيره تي، مختلف ڏنڀن جا نشان ڪري ڇڏيندا آهن، اهڙي طرح هتي آفريڪا ۾ مختلف قبيلا سڃاڻپ لاءِ ننڍي هوندي ئي ٻارن کي منھن تي ڪپ سان وڍَ جو نشان ڪن. پوءِ ڪي قيبلا هڪ چيھڪ ڏين ڪي ٻه يا ٽي. ڪي نرڙ وٽ، ڪي ڳل تي ۽ ڪي کاڏيءَ وٽ. ۽ اهي نشان، پوءِ سڄي عمر، هنن جي منھن تي ائين رهن جيئن اسان وٽ چورن ڌاڙيلن جي جسم تي ڪھاڙين جا ڌڪ نمايان هوندا آهن.
سوڊان م ڊنڪا قبيلو ڍڳيون مينھون چارڻ کان مشھور آهي. انھن جون زالون توڙي مرد نه فقط منھن تي وڍ جا نشان ٺاهين پر نشانيءَ خاطر وارن ۾ ٺڪر، پٿر ۽ شيشن جا داڻا ۽ موتي پڻ لڙڪائين. سوڊان جي صدر نميريءَ جي منھن تي پڻ وڍن جا نشان نظر ايندا جي سندس قبيلي جي سڃاڻپ ٻڌائين ٿا.
1956ع ۾ برٽش جي لڏڻ کان پوءِ ”اتر عرب_ سوڊان“ ۽ ”ڏکڻ آفريڪن_ سوڊان“ ۾ خونريز سِول لڙائي لڳي جيڪا سترهن سال هلي. ان لڙائيءَ ۾ پنج لک کن ماڻھو مري ويا ۽ ساڍا ست لک بي گهر ٿي ويا. لڳاتار لڙائيءَ ۾ مصر به دخل اندزي ڪئي. سوڊان روس سان وڃي مليو. 1969ع ۾ صدر غفار محمد نميريءَ، ملٽري انقلاب آڻي، حڪومت پنھنجي هٿ ۾ آندي. ٻن سالن بعد کاٻي هٿ جي ڌر انقلاب آڻڻ جي ڪوشش ڪئي پر ناڪامياب رهي. ان بعد سوڊان روس سان واسطو ڇني ڇڏيو. 1976ع کان وٺي سوڊان پنھنجا تعلقات آمريڪا ۽ يورپ سان بھتر ڪري رهيو آهي.
آفريڪا کنڊ جو ڪنارو سورهن هزار ميل کن آهي. يعني پاڻيءَ جو جھاز روزانو چار سئو ميل هلي، تڏهن به کيس چاليھه ڏينھن، سڄي ڦيري ڪرڻ ۾ لڳندا. آفريڪا کنڊ جي ڪناري تي ٿوري کوجنا فونيشين ڪئي ۽ ڪارٿيج شھر جو هانو نالي رهاڪوءَ، عيسوي سن کان به 560 سال اڳ سيراليون تائين اچي نڪتو. ان بعد بھادر يوناني آفريڪا جو ڪنارو ڪنارو وٺي هلڻ لڳا. ڪي ڪجهه اڳتي وڌي موٽي آيا. ڪن ڳولا ۾ پنھنجي عمر ڳاري ڇڏي. ماڊرن دور ۾، ان سلسلي ۾ پورچوگالين جونالو ڳڻي سگهجي ٿو. بارطولوميو ڊياز 1488ع ۾ ڪيپ آف گڊ هوپ اُڪريو هو ۽ هندستان پھچڻ کان اڳ چون ٿا ته رستي تي ڪينيا جي ڪناري وٽ ساهي به پٽي هئائين. پورچو گالي جھازن جا، آفريڪا جي ڪناري وارن شھرن ۾، جتي ڪٿي ڪجهه نه ڪجهه نشان ملندا. پورچوگالين کان پوءِ ٻيون يورپي قومون: ڊچ، ڊانش، اسپيني، فرينچ ۽ انگريز آفريڪا ڏي وڌيا.
آفريڪي دنيا ۾ ”يورو آفريڪن“ کي مولاتو (Mulattoe) سڏين. جيئن اسان وٽ يورو ايشين کي ڪرنٽو سڏين. يا وري بقول جان ماسٽرس (انگريز ناول نويس جي) آڌيلو يا اڌ انگريز سڏين. مولاتو اهي آهن جيڪي يورپي مردن ۽ آفريڪي عورتن جو اولاد آهن. آفريڪا جي ڪن يورپي ڪالونين ۾ مولاتو جو درجو گوري يورپي ۽ شيدي جي وچ تي آهي ۽ ڪن ملڪن ۾ انھن کي يورپين جيتري سھوليت ڏني وڃي ٿي. مثال طور پورچوگيز بيٺڪن ۾ مولاتو جو مان شان پورچوگالين برابر سمجهيو وڃي ٿو. ايتري قدر جو اهي لسبان (پورچوگال) اعليٰ تعليم لاءِ پڻ موڪليا وڃن ٿا. پورچوگالي مرد ۽ حبشي عورت مان پيدا ٿيندڙ مولاتو کي پورچوگيز پنھنجي زبان ۾ مستو يا مسترادو سڏين. بھرحال مولاتو جي موزمبق، ائنگولا ۽ پورچو گال جي ٻين بيٺڪن ۾ وڏي لئه آهي، بشرطيڪه سندس رنگ ماءُ جھڙو صفا ڪارو نه هجي. ٿورو مڙيئي فرق هجي، پوءِ ڪڏه ائين به ٿئي ٿو ته هڪ ئي حبشڻ ماءُ جي اولاد مان ڪارا ٻار ته شيدي سڏائين ۽ گهٽ درجي جو پورهيو ڪن ۽ ناس، چاڪليٽي، ڪڻڪ رنگا يا ٿورا اڇيرا ٻار يورپي سڏجن. اهي پڙهن، نوڪريون ڪن ۽ آفيسر ٿين.
(اهڙي طرح سان سري لنڪا ۾ برگر ڊچ مردن ۽ سلوني عورتن جي اولاد کي سڏجي ٿو).
آفريڪا جي ڪيترن ملڪن ۾ ماڻھن جي درجابندي ٿيل آهي. هر مٿاهون درجو هيٺاهين کي گهٽ نظر سان ڏسي ٿو. جيئن ڏکڻ آفريڪا ۾ پھرين نمبر تي يورپي ۽ انگريز گورا، ٻئي نمبر تي ايشين (هندستاني پاڪستاني وغيره). ۽ ٽي نمبر تي آفريڪي شيدي آهن. اسڪول، اسپتالون ۽ پارڪ ته سڀني لاءِ ڌار ڌار آهن پر ويندي ڪاڪوس ۽ بس اسٽاپ تي وهڻ لاءِ بينچون پڻ يورپين لاءِ ڌار، ايشين لاءِ ڌار ۽ شيدين لاءِ ڌار _ يا بلڪل نه.
اهڙي طرح روڊيشيا ۾ پنج درجا ٿيل آهن. پھرين تي يورپي، ٻي تي ايشين_ جن ۾ گهڻا هندستاني آهن ۽ ٻيا ڪجهه پاڪستاني، مصري، شامي، بنگالي، وغيره، ٽئين نمبر تي رنگين (coloured) ماڻھو اچيو ٿا وڃن، يعني يورپي مردن ۽ آفريڪن عورتن جو اولاد. (يورو آفريڪن / مولاتو)، چوٿين نمبر تي آفريڪا جا ڪارا شيدي ۽ پنجين نمبر تي چيني ماڻھو_ جي هاڻ بلڪل نه برابر بچيا آهن.
اسان وٽ پاڪستان هندستان ۾ انگريزن جو ايترو اولاد نه ملندو جيترو سڄي آفريڪا مولاتو سان ڀري پيئي آهي. شروع واريون صديون يورپي ماڻھو، بنا زالن جي آفريڪا ايندا هئا. تن ڏينھن ۾ برٿ ڪنٽرول به ايترو عام نه هو، سو آفريڪا ۾ جتي ڪٿي انھن جو قانوني / غيرقانوني اولاد نظر ايندو. خاص ڪري جتي جتي پورچوگالي رهيا آهن، اتي ته ان قسم جا ماڻھو جام ملندا، جو هنن مولاتو کي يورپين جيترو درجو ڏنو ۽ حبشي عورتن سان قانوني شادي يا غيرقانوني هم بستريءَ کي خراب نه ٿي سمجهيو. پورچوگيزن جي ان آزادي ۽ حبشاڻين مان پيدا ٿيندڙ ٻارن کي ساڳيو درجو ملڻ واري ڳالهه انگريزن کي ڪڏهن به نه وڻي. آفريڪا جي دوري تي آيل هڪ مشھور آمريڪي ليکڪ ان سلسلي ۾ هڪ انگريز سفير جا رمارڪ لکي ٿو، جيڪو ان ڳالهه تي پورچوگالين تي خار کائي رهيو آهي ته ”پورچوگالين کي انتظام سنڀالڻ بلڪل نٿو اچي. اهي پاڻ به جاهل آهن ته راڄ سان برتاءُ به صحيح نٿا رکن. ذرا سوچيو جيڪي ڪجهه پورچو گالي ائنگولا ۾ پيا ڪن اهو جيڪر اسان گولڊ ڪوسٽ ۾ ڪيون ته ڇا ته ٿي پئي. پورچوگالين کي درجابندي (Colour Bar) جو خيال رکڻ کپي“. (1. ڪتاب Inside Africa : صفحو 578).
هڪ پورچوگالي آفيسر لاءِ ڳالهه مشھور آهي ته هو بدلي ٿي اوڀر آفريڪا جي هڪ ملڪ ۾ آيو ته هن کي ست ٻار هئا، جن جا رنگ هڪ ٻئي کان بلڪل الڳ ٿلڳ هئا. ڪو ڪوئلي جھڙو ڪارو، ڪو چاڪليٽي، ڪو ايبوني ڪاٺ جھڙو ته ڪو عاج جھڙو اڇو هو!