ڪاميابيءَ جي رکو ٿا آرزو
آرزو سان گڏ وڌايو جستجو،
جُستجو سان خاص قرباني ملي ٿي،
“لن تنالوُا البرَ حَتيٰ تُنِفقوا.”
(استاد بخاري)
هر انسان جي زندگيءَ جو ڪونه ڪو مقصد ضرور هوندو آهي ۽ انهيءَ جي لاءِ ئي هُو محنت ۽ جدوجهد ڪندو آهي. جڏهن ڪوبه فرد پنهنجي ذهني ۽ دِلي لاڙي مطابق پنهنجي زندگيءَ جو هڪ رستو چونڊي ٿو ته اڳيان هلي انهيءَ کي حاصل ڪرڻ جي خواهش سندس حياتيءَ جي اولين ترجيح هجي ٿي ۽ انهيءَ لاءِ ئي هو هر دم جستجو ڪندڙ ۽ ڪوشش ڪندڙ رهي ٿو ۽ چاهي ٿو ته کيس انهيءَ ۾ ڪاميابي ۽ ڪامراني نصيب ٿيئي. ۽ اها يقيناً تڏهن ملندي آهي جڏهن هُو پاڻ کي انهيءَ رستي ۾ وڇائي ڇڏيندو آهي. انساني حياتي هڪ امتحان طور آهي، جنهن ۾ محدود وقت ۾ لامحدود محنت ڪري پنهنجو نصب العين حاصل ڪرڻو آهي.
اڄ جو شاگرد مستقبل جو معمار آهي. هن مقابلي جي دور ۾ کيس وڏين تڪليفن مان گذرڻو پوي ٿو. انهيءَ ڪري کيس گهرجي ته هو پاڻ ۾ اڳواڻيءَ واريون صلاحيتون پيدا ڪري. منجهس علمي صلاحيتون ۽ قربانيءَ جو جذبو هئڻ تمام ضروري آهي. هڪٻئي جي مدد، قوميت جو جذبو، مثبت سوچ، استادن ۽ وڏن جي عزت ۽ فرمانبرداريءَ جي بدولت عام شاگرد پڻ اوج تي پهچندا آهن.
نيڪ نيتي، وقت جي پابندي، محنت ۽ دُعائن سان مشڪلون آسان ٿين ٿيون. منهنجو پنهنجي هن ڪتاب معرفت پڙهندڙ شاگردن کي اهو پيغام آهي ته هُو همٿ، حوصلي ۽ اميد سان اڳيان وڌن، ڪڏهن به اهو نه سوچين ته قسمت ئي خراب آهي يا ڪنهن مدد ئي ڪانه ڪئي وغيره وغيره. توهان تي ڪابه مشڪل اچي، امتحان ۾ مارڪون گهٽ اچن يا خدانخواسته فيل ٿيو، توهان کي همٿ ناهي هارڻي. بقول شاعر ته:
اي رات جا راهي، همت ڪر،
صبح جو تارو ڏسجي ٿو،
سفر مشڪل ڪٽجي وَيو!
منزل مقصود حاصل ٿي سگهي ٿو.
هاڻي توهان کي هن ڪتاب جو تفصيل ڄاڻائڻ کان اڳ اهو ٻڌائڻ ضروري ٿي سمجهان ته مون پنهنجي ادبي سفر جي 27 سالن ۾ جيڪو ڪم شاگردن لاءِ ڪيو آهي. انهيءَ مون کي خوشي به گهڻي ڏني آهي ته مون کي پنهنجي شاگردن کان موٽ به سٺي ملي آهي. 1980ع کان وٺي ادبي ميدان ۾ ڪهاڻيون ۽ ڪجهه مضمون لکيم جي ڪجهه اخبارن ۽ رسالن ۾ شايع ٿيا پر مون کي اهو ڪڏهن به خيال نه آيو ته انهن کي سهيڙي مڪمل ڪتاب شايع ڪرايان. باقاعدي جيڪو منهنجو پهريون ڪتاب ڇپيو، سو روشني پبليڪيشن 2004ع ۾ ڇپايو ۽ اهو ڪتاب مون ٻن رجسٽرن جي صورت ۾ پنهنجي ڀاءُ راشد موسيٰ جي لاءِ PCS جي امتحان لاءِ لکيو هو ۽ هن امتحان پاس به ڪيو پر ڪئناڊا اميگريشن ٿيڻ سبب اوڏي هليو ويو ۽ مون کي خاص چيائين ته”آپا” انهيءَ کي ڪتابي صورت ۾ ضرور آڻجو. اهو ڪتاب “سنڌي ادب جو ادبي جائزو ۽ لطيفيات” جي عنوان سان مشهور ٿيو ۽ ٻارهن سالن تائين اهو ڪتاب مارڪيٽ ۾ موجود هو. انهيءَ ڪتاب کي ڊاڪٽر الانا صاحب گهڻو واکاڻيو ۽ خاص طور مون کي ٽيليفون تي مبارڪباد ڏنائين ۽ منهنجي ٻئي ڪتاب “سنڌي نثر جي صنفن جو اڀياس” جي مهاڳ ۾ لکيائين ته:
“پروين صاحبه جو پهريون ڪتاب “سنڌي ادب جو ادبي جائزو” معلوماتي ڪتاب آهي، جو سنڌي ادب جي اُستادن، شاگردن ۽ عام پڙهندڙن کان سواءِ سنڌ پبلڪ سروس ڪميشن ۽ فيڊرل پبلڪ سروس ڪميشن جي طرفان ٿيندڙ چٽا ڀيٽيءَ وارن امتحانن لاءِ هڪ بهترين ڪتاب طور پسند ڪيو ويو آهي.”
اتفاق سان انهيءَ ڪتاب جي ڪمپوزنگ محفوظ رهي نه سگهي ۽ ٻيو ڇاپو شايع ڪونه ٿيو. هاڻي وري انهيءَ کي وڌائي ۽ سنواري ٻيهر ڪمپوز ڪرائي آڻبو، بهرحال مون کي ڪاليج ۾ پڻ نين ايندڙ ليڪچررس کان خبر پوندي هئي ته اُهي منهنجو اِهُو ڪتاب پڙهي ڪميشن ۾ appear ٿيون ۽ سنڌيءَ جو ليڪچررشپ جو exam: پاس ڪيائون. سيد سهيل اڪبر شاهه سيڪريٽري ايجوڪيشن اينڊ لٽريسي ڊپارٽمينٽ مون کي خط ۾ لکيو ته “توهان جي ڪتاب جي موجوده وقت گهڻي ضرورت هئي ۽ انهيءَ جو ڇپجڻ هڪ وقتائتو قدم آهي. توهان شاگردن جي ڀلائيءَ لاءِ اهم قدم کنيو آهي.”
اهڙين ٻين ڪيترين ٽيليفونس ۽ خطن مون ۾ لکڻ جواُتساهه وڌايو۽ مون ٻه ڪتاب “سنڌي نثر جي صنفن جو اڀياس” ۽ “وکر سو وهاءِ” (مضمون نويسي) لکيا جيڪي هائر ايجوڪيشن ڪميشن اسلام آباد، مونو گراف اينڊ ٽيڪسٽ بُڪ رائيٽنگ طور منظور ڪري HEC پاران 2008ع ۽ 2011ع ۾ شايع ڪيا. پر تحقيق اهي ڪتاب شاگردن تائين نه پهتا جو اهي هيڪ جي پاليسيءَ مطابق محدود مقدار ۾ ڇپيا ۽ ملڪ جي چند يونيورسٽين ۽ لائبريرين ۾ ويا پر مارڪيٽائيز نه ٿيا، پوءِ مون HEC کان تحريري اجازت نامو حاصل ڪري “سنڌي نثر جي صنفن جو اڀياس” روشني پبليڪيشن کان2015ع ۾ شايع ڪرايو آهي. انهيءَ ڪتاب ۾ نثر جي صنفن ۽ اهم ادبي ۽ علمي ڪتابن جو تفصيلي تحقيقي ۽تنقيدي جائزو ڏنل آهي.
انهيءَ سان گڏ 2012ع ۾ سنڌ يونيورسٽيءَ مان پي ايڇ ڊي (سنڌي) ۾ ڊگري حاصل ڪيم، انهيءَ دوران پڻ منهنجا سنڌي ٻولي ۽ ادب جي حوالي سان پنج ڪتاب تيار ٿيا جي 2007ع، 2009ع جي عرصي ۾ شايع ٿيا.
2015ع ۾ سي ايس ايس جو نصاب تبديل ٿيو ۽ ائڊورٽائيز ڊان اخبار ۾ پڙهيم جا ائڊوانسڊ پبلشرز لاهور وارن طرفان هئي، کين سنڌيءَ جي 2015ع جي نئين نصاب مطابق ڪتاب گهربو هو، مون ساڻن ڳالهايو ۽ کين پنهنجا ڇپيل ڪتاب موڪليا جي کين گهڻو پسند آيا ۽ مون کي بار بار چيائون، ته توهان اسان کي ڪتاب لکي ڏيو، اسين جلدي شايع ڪنداسين جوامتحان ويجهو آهي. مون به همٿ ڪري کين ٻن ٽن مهينن ۾ ڪتاب لکي ڪمپوز ڪرائي Email ڪيو جو انهن واقعي جلدي شايع ڪيو. اهو ڪتاب، “سنڌي ادب تحقيقي ۽ تنقيدي مطالعو” جي عنوان سان آهي ۽ آئون سمجهان ٿي ته سنڌ ۾ موجوده وقت ڪو به اهڙو ڪتاب موجود ڪونهي جنهن ۾ ايڏو مواد هڪ اهم امتحان لاءِ هڪ هنڌ ڏنو ويو هجي. آئون پاڻ CSS Comex اڪيڊمي حيدرآباد ۾ سنڌي سبجيڪٽ پڙهائيندي آهيان ته اولڊ ڪيمپس ۾ پڻ يونيورسٽيءَ طرفان ٿيندڙ ڪلاسن ۾ معلوم ڪيم ته شاگردن وٽ اڄ ڪلهه منهنجو ڪتاب ئي پڙهايو وڃي پيو ۽ کين تمام سولائيءَ سان نصاب سمجهه ۾ اچي پيو. انهيءَ ڪتاب جو نئون ڇاپو اڃان به بهتر آڻبو ڪجهه ليکڪ ۽ ڪتاب ذڪر کان رهجي ويا هئا، جن تي به هاڻي ڪم مڪمل ڪيو آهي. اهڙن ليکڪن ۾ ڊاڪٽر ڪمال ڄامڙو، ڊاڪٽر عابده گهانگهرو، انور ڪاڪا، نصير سومرو، ڊاڪٽر ميمڻ عبدالمجيد، ڊاڪٽر جبار جوڻيجو، شمشير الحيدري، ڊاڪٽر ادل سومرو، ف.م. لاشاري، منگهارام ملڪاڻي، ڊاڪٽر گربخشاڻي، ڊاڪٽر نواز علي شوق ۽ ٻيا آهن، جن جو احوال مون پنهنجي 2016ع ۾ ڇپيل ڪتاب “پلئه پايو سچ” ۾ به ڏنو آهي، پر انشاء الله “سنڌي ادب تحقيقي ۽ تنقيدي مطالعو” جو ٻيو ڇاپو وڌيڪ اضافن سان هوندو.
هاڻي توهان کي موجوده ڪتاب جي باري ۾ ڄاڻ ڏيان ٿي. مان بنيادي طور مضمون نگار آهيان ۽ مضمون لکڻ پسند اٿم. انهيءَ ڪري هن ڪتاب کي گهڻي شوق سان تيار ڪيو اٿم. هن ڪتاب ۾ 60 کن مضمون آهن جن مان گهڻا اهي آهن جيڪي پي سي ايس ۽ ايم اي، جي امتحانن ۾ آيا آهن پر جيئن ته سنڌي زبان ۾ مضمون نويسيءَ تي ڪتابن جي اڻاٺ سبب شاگرد اڪثر مضمونن ۾ گهٽ مارڪون کڻن ٿا، خاص طور پي سي ايس ۾ ته 50 مارڪن جو هڪ مڪمل پيپر ئي مضمون متعلق آهي ته باقي جنرل سنڌي جي 100 مارڪن جي پيپر ۾ پڻ 20 مارڪن جو مضمون آهي. تنهن ڪري هن ڪتاب ۾ خاص طور پي سي ايس جي مضمونن جي موضوعن جو خيال ڪيو اٿم. ساڳيءَ ريت ايم اي سنڌيءَ جي فائينل ايئر ۾ هڪ پيپر سئو مارڪن جو فقط مضمون متعلق آهي. مضمون نويسي (creative writing) ڏکيو پر دلچسپ مشغلو آهي. جيڪڏهن شاگرد انهيءَ تي ٿوري توجهه ڏين ۽ شوق رکن ته اهو کين بلڪل مشڪل نه لڳندو. سڀ کان پهرين انهيءَ موضوع تي مڪمل معلومات هجڻ گهرجي. ۽ پوءِ ئي لکڻ شروع ڪجي. هن ڪتاب ۾ خاص طور 20 مضمون لطيف شناسيءَ جي باري ۾ آهن لطيف شناسيءَ جي ويهن مضمونن کان سواءِ ٻين مضمونن جا موضوع علمي، ادبي، سماجي، اخلاقي ۽ اصلاحي آهن. ڪي مضمون پهاڪن ۽ چوڻين جي حوالي سان به ڏنا اٿم، جيئن “سچ ته بيٺو نچ” “اهو سون ئي گهوريو جو ڪن ڇني” ۽ ٻيا ملڪ جون معاشي حالتون، سنڌ جا ڪي اهم مسئلا، سنڌ جي تهذيب تمدن هنر ۽ ثقافت جي اُپٽار، سان گڏ علم جي موضوع تي پڻ خاص طور قلم کنيو اٿم جو اهو ئي سنڌ جو توڙي پاڪستان جو اهم مسئلو آهي. اسان جي ملڪ ۾ ٻٽي تعليمي معيار سبب شاگرد طبقو جنهن پريشانيءَ کي منهن ٿو ڏئي اهو فقط ۽ فقط اُهو پاڻ ٿو ڄاڻي ۽ سندس والدين ۽ ڪي دِل گهريا استاد پڻ سندن اهو درد دِل سان محسوس ڪن ٿا. جنهن ۾ آئون پڻ شامل آهيان. هن ڪتاب جا مضمون خاص طور امتحاني پيپرن جي حوالي سان آهن جن ۾ ڪيترن ئي سوالن جا جواب پڻ آهن، انهيءَ ڪري هيءُ ڪتاب هر پڙهندڙ جي لاءِ لاڀائتو ٿيندو.
منهنجو هن ڪتاب لکڻ جو خاص مقصد آهي ته پنهنجي شاگردن کي مضمون لکڻ جو ڏانءُ سيکاريان ۽ سندن لاءِ هيءُ ڪتاب ڪارائتو ٿئي. هُو پنهنجي امتحاني مرحلن ۾ بي حساب ڪاميابي ماڻين، منهنجون انهي لاءِ دِلي دعائون آهن ۽ خدا پاڪ منهنجي اها محنت ضرور صاب وجهندو. (آمين)
جا سنهو نه سِکِي، سا مَر رنڍائي روڙي،
سُٽ تنين جو سڦرو، وياترازيءَ توري،
ٿلهي ۽ ٿوري، ويچاريءَ سان وڙُ ٿيو.
(سر ڪاپائتي 26-1)
ڊاڪٽر پروين موسيٰ ميمڻ
A-03 ڏيپلائي ڪالوني، فيز II حيدرآباد
03332766564