سنڌي ثقافت جو تحفظ ۽ ان جي بچاءُ جا حل
در حقيقت اسان جا قديم ماڳ تباهه ٿي رهيا آهن، موئن جي دڙي تي فخر ته ڪريون ٿا پر اسان جو هيءُ قديم ورثو جيڪڏهن ڪنهن يورپي ملڪ ۾ هجي ها ته ڇا ته ان جي حفاظت ٿئي ها! پر اڄ انهيءَ دڙي جي حالت جَري ٿي رهي آهي. ٻيا به ڪيترا قديم آثار جيئن ڪاهوءَ جو دڙو، آمريءَ جا آثار، رني ڪوٽ، عمرڪوٽ ۽ حيدرآباد جا قلعا، ڪوٽڏيجيءَ جو قلعو، شاهجهاني ۽ ٺٽي جون مسجدون، مڪليءَ جا قديم آثار، ٿر جو ڪارونجهر، مارئيءَ جو کوهه، سنڌ جي صوفي بزرگن جون درگاهون ۽ ٻيا ڪيترائي اهڙا هنڌ آهن جي اسان جي ثقافت جو اهڃاڻ آهن. ڇا انهن سڀني جي صحيح سنڀال ٿي رهي آهي؟ ثقافت، سياحت ۽ نوادرات جو کاتو انهيءَ کي ڪيتري قدر سنڀالي رهيو آهي؟ ڇا انهن هنڌن کي ان قابل بنايو ويو آهي جو غير ملڪي سياحن جي اچڻ جي قابل هجي. اتي ڪي ريسٽ هائوس ۽ سهوليتون رکيون ويون آهن؟ ته اسان کي جواب ملندو نه بلڪل نه! اسان ته فقط موئن جو دڙو تي هڪ ايئرپورٽ ٺاهيو جيڪو به تباهه حال ٿي رهيو آهي.ڪو وقت هو اسان وٽ ڪيترا نه وڏا وڏا انجنيئر ۽ ڪاريگر هئا جن صديون اڳ ڪيترا وڏا ۽ ڪشادا پڪا گهر ٺاهيا. اڄ موئن جي دڙي جي تهذيبي ورثي جي باري ۾ پڙهجي ٿو يا ڏسجي ٿو ته حيرت ٿي ٿئي.
موجوده وقت يعني پاڪستان ٺهڻ کان پوءِ اسان وٽ سنڌ ثقافت کاتو قائم ٿيو، انسٽيٽيوٽ آف سنڌالاجي، سنڌ ميوزم ۽ ٻيا ادارا قائم ٿيا آهن. جن ۾ قلمي ڪتاب، ناياب آثار قديمه جون شيون، سنڌ جي قديم ۽ جديد هنرن جا نمونا ۽ ٻيون آرٽ سان لاڳاپيل شيون جمع ڪيون وڃن ٿيون. سنڌ جي تاريخي ۽ ثقافتي اهڃاڻن، آثارن، ماڳن، مڪانن جا منظر فلم ۽ فوٽا، مشهور ساز، رڪارڊ جمع ڪري رکيا ويا آهن ته ڪيترن وڏن فنڪارن کي مڃتا ڏيڻ لاءِ سندن جي نالي تي ڪارنرس ۽ گئلريون قائم ڪيون ويون آهن ۽ ايترو ته سٺو بڻايو ويو آهي جو دشمنن جا تاڪ لڳي ويا ۽ دشمنيءَ ۾ ڪي سال اڳ هتي باهه لڳڻ جو واقعو پڻ رونما ٿيو جنهن تي اديبن، عالمن ۽ شاعرن وڏو احتجاج رڪارڊ ڪرايو.
ڊاڪٽر تنوير عباسيءَ پنهنجي شاعريءَ جي ڪتاب “سج تريءَ هيٺان”۾ ڇپيل ڪيڏارو داستان ٽيون ۾ سنڌالاجيءَ ۾ ڪتابن، ڪيٽلاگن ۽ قلمي نسخن جي سڙڻ تي ڏک جو اظهار ڪندي لکيو ته
رسالو سڙندو ڏسي، مُرڪيو ڀٽ جو گهوٽ،
سڙي نه سگهندي سنڌڙي، چڙهندي ويندي چوٽ،
ڳڀرو ڳاڙها گهوٽ، جنهن لاءِ سر صدقي ڪندا.
(تنوير عباسي)
ڊاڪٽر غلام علي الانا صاحب مقالي “انسان، زبان ۽ ثقافت” ۾ لکيو آهي ته، “سنڌي ثقافت جو مطالعو فقط آثار قديمه جو مطالعو نه آهي ۽ صرف تعميرات جو فن، ڪئليگرافي، اجرڪ سازي، ڇر، ڪاشي ۽ جنڊيءَ جي ڪم جو اڀياس نه آهي، پر سنڌي ثقافت جو مطالعو سنڌي زبان جو مطالعو آهي. سنڌي ثقافت سنڌي زبان جي مرهون منت آهي. سنڌي ثقافت جو مطالعو، شاهه لطيف، سچل، سامي، شاهه عنايت، سانگي، قليچ ۽ جديد ادب جو مطالعو آهي.”
جيڪڏهن مٿئين جملن تي غور ڪجي ته اهو سؤ سيڪڙو صحيح لڳي ٿو. ڇو جو جيستائين اسان جيءَ قوم کي ۽ خاص طور قوم جي نوجوانن ۽ ننڍڙن کي اها آگاهي ڪونه هوندي ته اسان جي ٻوليءَ جا عالم اديب، شاعر ۽ سڄاڻ ڪير آهن؟ ۽ انهن ڪيئن هن ٻوليءَ کي جيئارڻ لاءِ پنهنجون حياتيون ڏنيون ۽ ڪهڙيءَ ريت سنڌي سماج کي پنهنجي قوم ۽ وطن سان، محبت جا ۽ پيار جا گيت ڏسيا؟ تيستائين ايندڙ نسل اهو هڪ اڌ ڏينهن يا هفتو بيشڪ ملهائيندو پيو پر انهيءَ پلان جي روح کان بي خبر هوندو. بيشڪ اهو هڪ عزم آهي، هڪ وچن آهي، پنهنجا درد ۽ غم وساري خوشين ۾ جهومڻ جو ڏينهن آهي. قومن جي زنده وجود جي وستار جو ڏينهن آهي. محبت ٻڌي ۽ اتفاق جي وچن جو ڏينهن آهي. جنهن جي اڄ جي دور ۾ وڏي ضرورت پڻ آهي، پر انهيءَ کي اهڙي روح سان ملهائجي جنهن ۾ خود نما ئي ۽ شوبازيءَ جي بدران تعصب ۽ نفرت کان مٿانهون ٿي وڏيءَ دل سان ويڇن کي وساري هڪ ٻئي جي سنڀال لهڻي آهي. اها به حقيقت آهي ته پاڪستان جي قائم ٿيڻ کانپوءِ ون يونٽ قائم ٿيڻ، سنڌ جي تعليمي ادارن ۾ شاگردن سان ٿيل عقوبتون، 4 مارچ جو واقعو، ٺوڙهي ڦاٽڪ ۽ ٻيا ڪيترائي اهڙا واقعا ٿيا آهن جن مان خبر پيئي آهي ته رياستي سطح تي سنڌ سان بي واجبيون ٿيون آهن جن جو اظهار اديبن، عالمن ۽ شاعرن پنهنجي تحريرن ۾ ته ڪيو آهي پر هڪ پليٽ فارم تي اچڻ لاءِ پڙهيلن ۽ اڻ پڙهيلن کي، ڳوٺاڻن ۽ شهرين کي ميڊيا معرفت هڪ ٿيڻ جي هن سڏ ۾ جيڪو محبت جو اظهار ٿيو آهي اهو مڃڻ مراد آهي. پر وري به ساڳي ڳالهه ورجائينديس ته انهيءَ کي محدود سوچ سان محدود نه ڪيو وڃي ۽ نه ئي مختلف اخبارن ۾ ۽ ٽي وي چئنلن کي انهيءَ ۾ مقابلي جي فضا پيدا ڪرڻ گهرجي. بلڪه اهو سوچڻ گهرجي ته اتفاق سان هڪ ڌارين ٻولي ڳالهائيندڙ اينڪر پرسن ڪامران خان جي اڳوڻي صدر آصف زرداريءَ جي سنڌي ٽوپيءَ پائڻ تان ڪيل چٿر سنڌي قوم کي متحد ٿيڻ جو هڪ نئون گس ڏنو جو سڄي سنڌ ٽوپيون ۽ اجرڪون پائي ميدان ۾ اچي ويئي. اها ڪنهن جي شخصي گهٽتائي نه هئي پر اها سنڌ جي پنج هزار سال پراڻي تهذيب جي بيعزتي شمار ٿي ۽ انهيءَ تي هڪ جذباتي انقلاب آيو آهي. هاڻي ضروري آهي ته پنهنجا ويڇا وساري تهذيب ۽ ثقافت جي اصل روح کان واقف ٿي سنڌ مان سماجي برائين جي پاڙ پٽڻ لاءِ گڏجي اڳيان اچون. صوفي ازم، ڀائيچاري ۽ امن کي وڌائي سنڌ کي مڪمل امن جي ڌرتي بنائي هڪ اعليٰ ۽ عظيم تهذيب جو وارث ثابت ڪيون. فقط لفظن جي جمع پونجي خرچ ڪرڻ بجاءِ، تحقيق هڪ ٿي، سنڌ جي ثقافت جا بنياد مضبوط ڪريون. پنهنجي ثقافتي لباسن کي اسڪولن، ڪاليجن ۽ يونيورسٽين ۾ مقرر ڪرايون. ٻوليءَ کي قومي حيثيت ڏيارائي سنڌ کي سڃاڻپ عطا ڪريون. اهو وچن ورجائڻ اسان سڀني جو فرض ۽ اسان تي قرض آهي.
سنڌ منهنجي امان، سونهن تنهنجي مٿان،
ڇا لکي ڇا لکان! ڇا لکي ڇا لکان!