هُو چَوَنِئي تُون مَ چَؤُ واتان وَرائي يا مِٺڙا ٻول اُتم ٻول
اَڳ اَڳرائي جو ڪري، خَطا سو کائي،
پاندَ ۾ پائي، وَيو ڪِيني وارو ڪِينَ ڪِين.
(8- 17، يمن ڪلياڻ )
اخلاقيات ۾، وڏن اسان کي جيڪي سهڻا سبق سيکاريا آهن، انهن موجب ماٺ ۾ سلامتي آهي، بلڪه جيڪڏهن ڪير ڪاوڙ مان توهان کي ڪجهه چوي ته به ورندي نه ڏيڻ ئي فائديمند آهي. ماٺ پيغمبرن جو ورثو، نيڪن جي ڏات ۽ نيڪ گڻن جي بلنديءَ سان گڏ خدائي حڪم آهي.
بي بي مريم عليها السلام کي حضرت عيسيٰ عليه السلام جي پيدائش مهل حڪم ٿيو، ته “ٽي ڏينهن ماٺ ره” ۽ سندن بجاءِ رب پاڪ جي حڪم سان عيسيٰ عليه السلام پنهنجي قوم کي جواب ڏنو، عيسيٰ عليه السلام جو ڳالهائڻ هڪ معجزو هو، پر حضرت مريم جو ٽي ڏينهن نه ڳالهائڻ چپ جو روزو هو. حضرت زڪريا عليه السلام کي به يحيٰ عليه السلام جي پيدائش جي خوشخبريءَ سان گڏ ٽي ڏينهن خاموشيءَ جي روزي رکڻ جو حڪم مليو. آڳاٽي زماني ۾ چپ جو روزو هڪ احسن عمل ۽ خاص عبادت طور رکيو ويندو هو.
عام طور به اسين ڏسنداسين ته ماٺ ۾ وڏي برڪت ۽ خوبي آهي. چوڻي آهي ته “جيڪي منجهه ماٺ، سو ڪڇڻ مان ڪونه ٿئي” ڪجهه ماڻهو ڪاوڙيل، جذباتي طبيعت جا ۽ ننڍيءَ ننڍيءَ ڳالهه تي مشتعل ٿي ويندا آهن، ڪجهه جي زبانن ۾ ڌڻيءَ پاڪ، بي صبري، بي شڪري، طعني خوري ۽ غيبت جو عنصر رکيو هوندو آهي. اهڙن کي ورندي ڏيڻ يا ساڻن، بحث ۾ اچڻ ۾ پنهنجي عزت ۽ جان کي جوکو هوندو آهي. انهيءَ ڪري شاهه سائين صبر ۽ ماٺ جي تلقين ڪندي، خاص چون ٿا ته، “هو چونئي” پر: “تون م چئو”، اهو ئي صبر، سهپ ۽ برداشت جو درجو آهي. خدا پاڪ بصير، عليم ۽ خبير سڀ ڏسندڙ ۽ ڄاڻندڙ آهي. جيڪو اڳرائي ڪري ٿو انهيءَ کي ئي نقصان پهچائي سزا ڏئي ٿو. صبر واري جو صبر مٿس ضرور ڪري ٿو. بي صبر ۽ بي شڪر ماڻهو، ڪيني ۽ حَسدَ جهڙين برين لعنتن ۾ گهيريل هوندو آهي. حسد لاءِ حديث پاڪ آهي ته “حسد انسان کي ايئن کائيندو آهي، جيئن باهه ڪاٺين کي.” حاسد يا رقيب خود سڙي ٿو. کيس ڪيني جي ڪري ڪجهه به حاصل نه ٿو ٿئي، پر اها به حقيقت آهي ته حاسد جو نقصان محسود کي ضرور ٿئي ٿو. انهيءَ لاءِ ضروري آهي ته اهڙن شخصن کان پاسو ڪيو وڃي. بي صبر، وات هڻندڙ، طعنن جي تيرن سان ٻين جي دلين کي مجروح ڪندڙن جي هر قول و فعل تي انسانيت لڄي هوندي آهي. انهيءَ سبب کان دنيا جي سڀني مذهبن ۾ ماٺ کي سلامتي قرار ڏنو ويو آهي. سهڻي سنڌيءَ ۾ عام چوڻي آهي ته “ٿور کائڪ، ٿورو ڳالهائو، گهڻو ساڱائيندڙ، ڪڏهن به مصيبت ۾ نه پوندو.” ماٺ جو عمل سوچي سمجهي ٿو ڪيو وڃي جو تڪليف ده ۽ انساني ضبط جي قوت جو هڪ وڏو امتحان آهي. بعض اوقات اهڙيون حالتون به هونديون آهن جو اسين سؤ سيڪڙو حق بجانب هوندي به ڳالهائڻ کان احتراز ڪندا آهيون. صرف انهيءَ لاءِ ته جيئن جهڳڙو ٽري وڃي يا ڪٿي ڪٿي مجبوريءَ کان به چپ هجون ٿا، جو ڪو داد فرياد ڪرڻ وارو ڪو نه هوندو آهي. انهيءَ وقت جي خاموشي ايئن آهي جيئن “مِٺي به ماٺ، مُٺي به ماٺ” پر اها به ڪاميابي جي ضمانت ٿيندي آهي.
صبر جو ڦل مٺو هوندي به دين ۾ ڪجهه حالتن ۾ ڳالهائڻ لاءِ حڪم ڏنل آهي ۽ خاص طور ظالم حاڪم اڳيان، سچ چوڻ جهاد آهي. ڪڏهن ڪڏهن خاموشيءَ جي ڪري ايئن به ٿيندو آهي، جو ماڻهو بي سبب دٻجي وڃي ٿو ۽ ڪجهه عجيب حالتون پيدا ٿي وينديون آهن ۽ ڪجهه حالتن ۾ گهڻي خاموشي ڪوڙ، منافقي ۽ بزدليءَ ۾ به هوندي آهي. انهيءَ نڪتي تي ضرور غور ڪرڻ گهرجي ته ماٺ جو معيار ڇا آهي؟ ۽ پوءِ ان کي ئي پنهنجو ڪرڻ کپي. ڪنهن ڪنهن وقت جيون ۾ اهڙو سمو به اچي ٿو، جو اسان کي پنهنجو پاڻ کي ثابت ڪرڻ ۽ پاڻ کي بچائڻ جي ضرورت پيش اچي ٿي، ته پوءِ اعتدال ۽ محبت ميٺ سان پنهنجو پاڻ جي بچاءُ ۾ ڪجهه نه ڪجهه تدبيرون اختيار ڪرڻ گهرجن.
ڏٺو وڃي ته زبان ئي آهي، جيڪا ماڻهو کي اعليٰ کان اعليٰ مقام ڏياري ٿي ۽ اهائي زبان آهي جيڪا کيس هيٺ کان هيٺ ڪرائي ٿي. ساڳي زبان اس ۾ ويهاري ساڳي زبان ڇانو ۾ ويهاري. اها ئي زبان کٽ تي ويهاري اها ئي زبان پٽ تي ويهاري. پوءِ جيڪڏهن زبان بادشاهي آهي ۽ زبان بي حيائي پڻ آهي ته پوءِ اسين ڇو نٿا غور ڪري سوچي سمجهي ڳالهايون؟ ڪنهن کي به پنهنجي قول ۽ فعل سان ايذاءَ ۽ اهنج نه رسايون. “زبان ننڍڙي پر وهه جي ڳنڍڙي” آهي. زهر به آهي ته امرت پڻ. انهيءَ جي استعمال تي سڄو دارومدار آهي. اهو به ماڻهوءَ جي وس آهي. صرف عقل، سمجهه، سهپ ۽ صبر سان دنيا ۾ هلڻ کپي. دليون رنجائڻ واري طعني خور، غصه ور، جهڳڙالو، منافق ۽ گلاخور کان هرڪو پاسو ڪري ٿو. انهيءَ ڪري جو اهڙي قسم جي ماڻهن جي زبان ضابطي ۾ نٿي هجي. “جيترو قاعدو تيترو فائدو” وانگر هر هڪ قول ۽ فعل ۾ اعتدال تمام لازمي امر آهي. تلوار جو گهاءُ ته ڀرجي سگهي ٿو، پر زبان جو زخم ڪڏهن به ڀرجي نٿو سگهي. سنگت ۾ يا آس پاس واري ڪنهن به شخص کي زبان تي قابو نه هجي يا سندس مزاج برهم هجي ته ان کان پاسو ڪرڻ بهتر آهي. ڀٽ ڌڻي فرمائي ٿو.
ويٺي جَنين وٽ ڏکندو ڏاڍو ٿِئي،
سا مجلس ئي مَٽِ، جي حاصلُ هوءِ هزار جو.
(8- 25، يمن ڪلياڻ)
اهڙا گهڻ ڳالهائو (وندرائيندڙ) دوست ئي گهوريا جن مان ڪو مقصد حاصل نه ٿئي گهڻي ڳالهائڻ سان دل سخت ٿي وڃي ٿو، جيڪو مؤمن جي لاءِ وڏو نقصان ۽ سانحو آهي. دلين جو سخت ٿيڻ ئي رب کان دوري آهي. گهڻو ڳالهائڻ، دل آزاري ۽ جهيڙي جو باعث به هوندو آهي. اسان وٽ گهڻن کي نه وقت جي قدر ۽ نه ئي کين نفس جي محاسبي جو فڪر آهي. جيڪڏهن اسين دنيا ۾ قلب جو اطمينان چاهيون ٿا ته خاموشي اختيار ڪريون، جيڪا آخرت جو به ڇوٽڪارو آهي.
چوڻي آهي ته، “عادت عضوو آهي.” ۽ ماڻهوءَ ۾ ننڍپڻ کان پيل عادتون ڪڏهن به نه نڪرنديون آهن جنهن به شخص جي عادت ٻين کي ايذائڻ، منافقت ڪرڻ، طنزن جا تير وسائڻ جي هوندي. اهو ڪڏهن به ڪو نه سڌرندو جيستائين امر الاهيءَ سان سندس ڪا رهنمائي نه ٿئي، اهڙا شخص سڀنن جا ناپسنديده رهندا آهن. سندن سڄڻ گهٽ ۽ دشمن گهڻا هوندا آهن. اهڙيءَ ريت گهڻو ڳالهائڻ به هڪ عادت آهي. انهيءَ ڪري سياڻن چيو آهي ته “ڄڀ جي ترڪڻ کان پيرن سان ترڪڻ چڱو آهي.” معنيٰ ته گهٽ ڳالهائڻ ئي نعمت آهي.
ٿورو ۽ احسن ڳالهائيندڙ انسان، برداشت، صبر، ۽ سمجهه جي مڻيا سان واڳيل هوندو آهي. هو هڪ اهڙي گهڙي وانگر هوندو آهي جيڪو پاڻ کي خود ئي ڇانو ۾ رکائيندو آهي. هر طرف سندس نيڪي پکڙجي ٿي ۽ هن دنيا مان وڃڻ کانپوءِ به هن جا ڳُڻ پيا ڳائبا آهن. اهڙا شخص نه فقط گناهن کان بچن ٿا، پر مخلوق جي دل آزاريءَ کان به بچيل هوندا آهن.
سنڌي ٻوليءَ ۾ هڪ اهم ۽ قديم چوڻي آهي ته “جيترا وات ايتريون ڳالهيون” انهيءَ تي غور ڪرڻ گهرجي ته سياڻن جي اها چوڻي ڪيئن وجود ۾ آئي؟ جڏهن هڪڙي ئي ڳالهه مختلف ماڻهو مختلف ڍنگ ۽ رنگ سان اهڙيءَ ريت بيان ڪندا آهن، جو ڳالهه مان ڳالهوڙو ٿي وڃي. تڏهن اها چوڻي صحيح ثابت ٿئي ٿي ته “جيترا وات اوتريون ڳالهيون.” ڇو جو هر ڪنهن جي زبان پنهنجي آهي. ڪجهه الله جا نيڪ بندا ڪا به ڳالهه ٻڌندا آهن ته انهيءَ کي وڌائڻ جي بجاءِ بيان ڪرڻ کان به لنوائيندا آهن ته متان سندن زبان گلا و غيبت جو موجب ٿئي ۽ ڪجهه اها ڳالهه مختصر بيان ڪندا آهن ته جيئن ڊيگهه نه ٿئي ۽ قصو نه وڌي. پر ڪي اهڙا شاهينگ، مرچ مصالحن جا شوقين، فتني ۽ فساد جا اڳواڻ انهيءَ ئي بيان کي ايترو ته وڌائي ۽ ڦٽائي ڦهلائيندا آهن جو هڪ معمولي ڳالهه قطعي نئون رخ اختيار ڪري فتني جو موجب ٿي ويندي آهي. رسول صه جن فرمايو آهي ته “ماڻهوءَ جي ڪوڙي هئڻ لاءِ ايتروئي ڪافي آهي ته هو ٻڌل ٻڌايل ڳالهه کي بيان ڪري.” اهڙين حرڪتن سان ئي نفاق پوي ٿو. مسلمان پنهنجي مسلمان ڀاءُ جو دشمن ٿئي ٿو.
بد زبانيون قتلن جو موجب ٿين ٿيون. بدزبانين سبب گهر برباد ٿي، طلاقون ٿي وينديون آهن. جهيڙن سان سڄي زندگيءَ لاءِ ويڇا قائم ٿي، ماڻهو هڪٻئي سا قطع تعلق ڪري ڇڏيندا آهن. انهيءَ ڪري گرميءَ ۽ جهيڙن مهل جواب يا ورندي ڏيڻ سان هيڪاري جهيڙو وڌي ويندو آهي. شاهه سائين موجب ته،
سُڻي ويڻَ ڪَنن سين، ورائجِ مَ وَرِي،
هاديءَ جي هِدايتَ جي، آهي اِيءَ ڳَـري،
تنِ سچي سَاهه سَري، جَن ماريو مَنُ مَاٺ سين.
بي سمجهن ۽ بددماغن جي بد زبانيءَ تي ورندي ڏيڻ ۽ واتئون ورائڻ سان نه صرف فتنو ۽ فساد وڌي ٿو بلڪه وڏي بدامني ٿئي ٿي. انهيءَ ڪري ماٺ ئي بهترين حل آهي. ماٺ، بندگي، روحاني راهه ۽ انسان جي اندر جو جلوو ۽ جمال آهي. ماٺ آتما کي اوڏو ٿي آڻي، لفظ ڳالهائڻ ويڇو آهن ۽ جڏهن دليون نه مليل هجن ته لفظ وڌيڪ وڏي دوري آهن. شاهه سائين بلڪل بجا فرمايو آهي ته:
“هُو چَوَنِئي تُون مَ چَؤُ واتان ورائي”.