سنڌي ٻوليءَ جو بُڻ بڻياد
سنڌي ٻوليءَ جي بڻ بنياد لاءِ اسان اهو ئي چوندا آهيون ته سنڌي ٻولي قديم آهي ۽ موهن جي دڙي ۽ هڙپا جي کوٽائيءَ ۾ مليل مهرن ۽ ان مٿي اُڪريل لفظن مان ان جي قدامت ملي ٿي پر درحقيقت انهيءَ تي تمام گهڻي ڪم جي ضرورت آهي هيءَ ٻولي ڪيتري قديم آهي ۽ ڪهڙين ٻولين مان ڦٽي نڪتي؟ انهيءَ تي ڪم ٿيو پڻ آهي ۽ ٿي رهيو آهي هن ڏس ۾ جن محققن ۽ عالمن ڪوششون ورتيون آهن انهن ۾ خاص طور جيڪي نالا نشانبر آهن سي ڊاڪٽر ٽرمپ، ڪاڪو ڀيرو مل، ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ، سراج الحق ميمڻ، ڊاڪٽر غلام علي الانا، ڊاڪٽر فهميده حسين آهن.
ڊاڪٽر ٽرمپ جڏهن 1872ع ۾ The Grammar of Sindhi Language ڇپايو ان ۾ هن اهو نظريو ڏنو ته، سنڌي ٻولي سنسڪرت مان نڪتي آهي يعني سنڌي ٻولي سنسڪرت مان پالي، شوز سيني، اپڀرنش ۽ وراچڊ اپڀرنش جي معرفت يارهين صديءَ عيسويءَ ڌاري هاڻوڪي صورت ورتي ۽ اهو نظريو ڳچ عرصو هليو جنهن کي ڀيرو مل مهر چند آڏواڻي پڻ پنهنجي ڪتاب “سنڌي ٻوليءَ جي تاريخ” (1956ع) ۾ هٿي ڏني ۽ صفحي نمبر 8 تي لکيو ته، “سنسڪرت مان پالي ۽ ٻيون پراڪرت ٻوليون پيدا ٿيون، جي پوءِ ڦري سنڌي هندي ۽ گجراتي وغيره ٿيون” ۽ اهو به چيائين ته، “سنڌي سنڪرت جي لائق ڌيءَ آهي سنڌي ۽ سنسڪرت جي صوتي ۽ صرفي هڪ جهڙائي ثابت ٿي ڪري ته سنڌي سنسڪرت جي شاخ آهي”.
ڀيرومل صاحب جي انهيءَ بيان کان پوءِ 1959ع ۾ ڊاڪٽر نبي بخش بلوچ هڪ مقالي ۾ انهيءَ جي خلاف بيان ڏنو سندن مطابق ته، “سنڌي ٻولي بنيادي طور سڌو سنئون سنسڪرت مان نڪتل نه آهي بلڪه سنسڪرت کان اڳ واري دور جي سنڌو ماٿر جي قديم ٻولي آهي”. اهڙيءَ ريت وري هڪ نئين تحقيق لاءِ ميدان هموار ٿيو، ڊاڪٽر صاحب اهو به چيو ته، سنڌي اوائيلي آريه ٻوليءَ مان نڪتي آهي ان کان اڳ جا سنڌ ۾ ٻولي هئي ساشايد سامي صفت هئي، ڇو ته سنڌ جي پراڻي تمدن ۾ سمير ۽ بابل جي تمدن وارين ٻولين ۽ سامي صفت ٻولين جا ڪي اجزا پڻ شامل آهن.
ٽرمپ صاحب، ديوان ڀيرو مل ۽ ڊاڪٽر نبي بخش کان پوءِ سراج ميمڻ 1962ع ۾ پنهنجو نظريو سنڌي ٻوليءَ جي بڻ بنياد مطابق جيڪو ڏنو سو وڏي سوچ ويچار ۽ کوجنا کان پوءِ ڏنائين (اهو علمي بحث ٽماهي مهراڻ جي پرچن ۾ ڊاڪٽر نبي بخش ۽ سراج صاحب جي وچ ۾ هليو).
سراج صاحب جي خيال مطابق، “سنڌي ٻولي سنسڪرت جي ڄائي نه پر ان کان پهرين جي آهي ۽ سنسڪرت سنڌيءَ جي ڄائي آهي”.
انهيءَ کان پوءِ سراج ميمڻ جو ڪتاب “سنڌي ٻولي”، ڇپيو جنهن ۾ اهو نڪتو واضح ٿيو هو، ۽ هن گهڻن مثالن ۽ دليلن سان پنهنجو موقف بيان ڪيو آهي. هندستان مان ليليٰ رامچنداڻيءَ جو مقالو، “سنڌي ٻوليءَ جو اتهاس” شايع ٿيو جنهن ۾ پڻ انهيءَ موضوع تي ٽيڪا ٽپڻي ڪيل آهي پر ڪوبه حتمي نتيجو ڏنل ڪونهي، پر فيسر علي نواز حاجن جتوئي هن ڏس ۾ ڪتاب، “سنڌي صحيفو” 1962ع ۾ لکيو ۽ پوءِ سندس مقالو، “علم لسان ۽ سنڌي زبان” ڇپيو جيڪو پڻ هن ڏس ۾ اهم آهي پروفيسر پوپٽي هيراننداڻي پنهنجي ڪتاب A History of Sindhi literature ۾ پڻ سنڌي ٻوليءَ جي بڻ بنياد جي کوجنا بابت لکيو آهي.
ان کان سواءِ جيرام داس دولت رام، پروفيسر محبوب علي چنا، ڊاڪٽر غلام علي الانا ۽ ٻين هن ڏس ۾ ڪم ڪيو آهي، خاص طور الانا صاحب جو ڪتاب “سنڌي ٻوليءَ جو بڻ بنياد” هن سلسلي ۾ اهم ڪڙي آهي جيڪو 1974ع ۾ شايع ٿيو. پوپٽي هيرا ننداڻي “ڀاشا شاستر” نالي ڪتاب 1960ع ۾ لکيو ته، “سنڌي سنسڪرت مان نڪتل نه آهي پر سنڌي ۽ سنسڪرت ٻنهي جو بنياد ساڳيو آهي ٻنهي جو سر چشمو سنڌو ماٿر جي اصل آريائي ٻولي آهي”. (ص-265)
ڊاڪٽر الانا صاحب سنڌي ٻوليءَ جو بڻ بنياد ۾ انهيءَ نتيجي تي پهتل آهي ته، “سنڌي ٻولي ڪنهن به سامي صفت ٻوليءَ مان ڦُٽي نه نڪتي آهي، سنڌي ٻولي بنيادي طور غير آريائي زبان آهي، جنهن کي سئندو ٻولي يعني سنڌي ٻولي چئي سگهجي ٿو”.
فنس ۽ روسي ماهرن جي راءِ موجب دراوڙي ٻولين ۽ موهن جي دڙي جي قديم ٻوليءَ ۾ هڪجهڙائي آهي، تنهن ڪري ايئن چئبو ته دراوڙي ٻولين جي موهن جي دڙي جي ٻوليءَ سان ڪا نسبت آهي ۽ اهو به چيو اٿن ته سنڌي ٻولي آرين جي اچڻ کان اڳ موهن جي دڙي واري قديم تهذيب جي ٻولي هئي اها سنسڪرت جي شاخ نه آهي پر سنڌي سنسڪرت ۽ لهندا ٽنهي جو اصل بنياد قديم پراڪرت جي هڪ ئي لهجي يعني اڌيچيه لهجي جو هڪ محاورو وراچڊ اپڀرنش آهي.
مطلب ته الانا صاحب سنڌي ٻوليءَ کي غير آريائي زبان ۽ سئندو ٻولي يعني سنڌي ٻولي سڏيو آهي، جا بنيادي طور توراني خاندان جي ٻولين خاندان سان واسطو رکي ٿي. ساڳيءَ ريت ڊاڪٽر فهميده حسين پڻ 25 مارچ 2009ع تي هڪ ليڪچر ۾ سنڌ يونيورسٽي ۾ اها ساڳي ڳالهه ورجائي ته، “سئنڌوئي اها ٻولي آهي، جنهن مان سنڌو ماٿريءَ جون سڀ ٻوليون ڦٽي نڪتيون آهن، سنڌي به انهن مان هڪ آهي سئنڌوئي سنڌي ٻوليءَ جي ماءُ آهي”. موجوده دور ۾ ڏيهي ۽ پر ڏيهي عالم هن ڏس ۾ تحقيق ڪري رهيا آهن، اميد آهي ته اڃا به وڌيڪ ڪي نوان گس ظاهر ٿيندا.