محترم الاهي بخش سانگي
جيئن ته مٿي ذڪر ٿي چڪو آهي ته مرحوم حاجي عبدالمالڪ سانگي جي نرينه اولاد مان محترم الاهي بخش سانگي حال حيات آهي. هيءُ محترم سال 1923ع ۾ سانگي ڳوٺ ۾ پيدا ٿيو. هيءٌ فطري طور نهايت هوشيار ۽ ذهين هو.پر جيئن ته شروعات ۾ سانگي ڳوٺ ۾ اسڪولي تعليم جي سهولت موجود ڪونه هئي يعني ڪوبه پرائمري اسڪول قائم ڪونه هو. انهيءَ ڪري سندس والد ديني مدرسه ۾ ملا سومرو سانگي وٽ قرآن مجيد جي تعليم حاصل ڪرڻ لا3 کيس ويهاريو. ذهانت ۽ هوشياري سب هن تمام جلد قرآن مجيد پڙهي پورو ڪيو ۽ پوءِ فقہ جا وڌيڪ مسئلا سکڻ لڳو. ٿرتيچاڻي شهر جي لڏي اچڻ سبب سانگيءَ ۾ پرائمري اسڪول قائم ٿيو ۽ الاهي بخش ام داخلا ورتي. هوشيار ۽ محنتي هئڻ سبب پهرين ٽي درجه ۾ هن امتيازي پوزيشن حاصل ڪئي ۽ ساري اسڪول جا ستاد کيس ڀانئڻ لڳا ۽ کيس مانيٽر مقرر ڪيائون. انهيءَ دوران هن مڊل اسڪول اسڪالرشپ جو امتحان پاس ڪري. اسڪالرشپ حاصل ڪئي ان بعد سنڌي فائنل امتحان پاس ڪيائين جنهن ۾ سکر سينٽر ۾ ٽيون نمبر پوزيشن حاصل ڪيائين. ساڳي وقت هاءِ اسڪول اسڪالر شپ امتحان پاس ڪري اتان 12 روپيه اسڪالرشپ حاصل ڪيائين.
سيڪنڊري تعليم جي سانگي شهر ۾ سهولت نه هئڻ سبب محترم مزيد تعليم حاصل ڪرڻ لاءِ سکر شهر ۾منتقل ٿيو ۽ هاسٽل مدرسه الاسلام Paying Boarderجي حيثيت ۾ رهي پنهنجي تعليم کي جاري رکيائين ۽ نيو ماڊل هاءِ اسڪول ۾ داخل ٿيو ۽ ميٽرڪ جو امتحان تلڪ چاڙهي ها3 اسڪول مان پاس ڪيائين جنهن ۾ به امتيازي پوزيشن حاصل ڪيائين کيس فارسي زبان پڙهڻ جو ڪافي شوق هو. جنهن ڪري فارسي جي مختلف استدن کان فارسيءَجي تعليم حاصل ڪئي. فارسيزبان تي ڪافي عبور حاصل ڪيائين ۽ سال 1949ع ۾ مين اسڪول روهڙي ۾ ڪجهه وقت لاءِ پرائمري ٽيچر طورڪم ڪيائين ۽ وري جلد ميونسپل هاءِ اسڪول روهڙي ۾ انگلش ٽيچر ٿيو. ٿوري وقت کانپوءِ اها نوڪري ڇڏي سکر ميونسپل ۾ شاپ انسپيڪٽر جو عهدو ورتائين ۽ لا ڪاليج ۾ به داخلا ورتائين ليڪن پنهنجي والد جي ناراضگي سبب اهو عهدو ڇڏي وري تعليم کاتي۾ موٽي آيو. سانگي مڊل اسڪول ۾ انگلش ٽيچر مقرر ٿيو. ۽ اتان هاءِ اسڪول پنوعاقل ۾ ويو ۽ 1956ع ۾ گريجويشن ڪيائين ۽ سال 1961ع ۾ بي ٽي امتحان حيدرآباد مان پاس ڪيائين اتان واپس اچي ميونسپل هاءِ اسڪول پراڻو سکر ۾ انگلش ٽيچر مقرر ٿيو. ۽ جلد ايف اي ٿيو ۽ سال 1972ع ۾ هاءِ اسڪول پراونشلائزڊ ٿيو. سانگيصاحب محترم جو تبادلو هاءِ اسڪول پڊعيدن ٿيو 7 کيس ان جو هيد ماسٽر مقرر ڪيو ويو.
ماهر استاد انگلش ، هر دلعزيز، پر خلوص ۽ همدرد استاد هئڻ سبب سڀئي شاگرد ۽ توڙي سندن والدين محترم جي ڏاڍي عزت ۽ احترام ڪندا هئا ۽ سندن لاءِ منجهن ڪافي محبت رهي. خصوصًا پراڻو سکر هاءِ اسڪول ۾ گهڻو عرصو رهڻ سبب شهرين ۾ ڪافي عزت ۽ احترام سندس لاءِ هن وقت به موجود آهي. پراڻو سکر ۽ ان جي آس پاس جا سوين شاگرد سندس تعليمي فيض کان فيضياب ٿيا جو هن وقت اهي وڏن وڏن عهدن تي مسڪن آهن.
محترم سانگي صاهب جو طرز تعليم ۽ ليڪچر نهايت من موهيندڙ ۽ پر ڪشس رهيو. مخاطب ۽ شاگردن کي ذهن نشين ڪرائڻ لاءِ هر ڳالهه کي باربار دهرائيندو آهي. ۽ ڪنهن به موضوع تي مفصل بيان ڪرڻ ۽ دهرائڻ سندس عادت ۾ شمار آهي. قابليت ۽ ذهانت ۾ کيس اعليٰ مقام حاصل هو. سانگي ڳوٺ ۾ اعليٰ تعليم جي سهولت نه هجڻ سبب پنهنجي اولاد کي اعليٰ تعليم ڏيارڻ لا3 سال 1968ع ۾ پنهنجي اهل عيال سميت سکر شهر ۾ منتقل ٿيو. سندس رهائشگاهه جوا نتظام اڳ ئي پڻ موجود هو. پڊ عيدن ها3 اسڪول کان ٽرانسفر تي محترم سکر ۾ ڊسٽرڪٽ آفيسر ، ايڊمنسٽريٽر مقرر ٿيو ۽ سال 1983ع ۾ ايس ڊي او روهڙي جي عهدي تي فائز ٿيو ۽ آخر سال 1988ع ۾ رٽائر ٿيو.
محترم سانگي صاهب پنهنجي سروس دوران سمورو عرصو خودداري، نهايت ايمانداري ۽ اخلاص سان گذاريو ۽ خوسامد کان هميشه متنفر رهيو ۽ ناجائز ڪنهن کي به فائدو رسائڻ کان پاسي رهيو ۽ ڪنهن جي دٻاءَ ۾ اچي ڪو به ناجائز ڪم ڪونه ڪيائين ۽ جائز ڪم ۾ ڪنهن کي به تڪليف هرگز نهڏيندو هو ۽ حرام آمدني کان بلڪل پري رهندو هو ۽ پرهيز ڪندو رهيو. البته پنهنجي زندگيکي باوقار ۽ باعزت رکڻ لاءِ ۽ اولاد کي پڙهائڻ جي اخراجات کي پورو ڪرڻ لاءِ موصوف پنهنجي زمين ۾ سڌارو ۽ واڌارو آڻي۽ خاص توجه ڏيئي پنهنجي آمدني ۾ اضافو آندو ۽ پنهنجي والد جي مفيد مشورن سان نه رڳو زمين جي پيداوار ۾ اصافو آندائين بلڪه مزيد زمين جا ٽڪرا به خريد ڪيائين ۽ مقامي ماهرين زراعت جي تعاون سان جديد طريقا ۽ اپاءَ اختيار ڪري پيداوار ۾ ڪثير اضافو آندائين ۽ ان سان گڏباعات ڏانهن به خاص توجهه ڏيئي آمدني ۾ اصافو آندائين. اهڙي وڏي آمدني اچڻ سبب کيس ڪڏهن به معاسي مشڪلات پيشڪونه آيون. پنهنجي سروس واري دور ۾ محترم نهايت خوس اسلکوبي واري روش اختيار ڪئي. آفيسرن جو احترام ۽ پنهنجي ماتحت سان شفقت سان پيش اچڻ جي اصول تي ڪاربند رهڻ ڪري ڪڏهن به کيس ڪي انتظامي مشڪلات پيش ڪونه آيون. انهيءَ ڪري محڪمه ۾ سندس ڪافي عزت رهي. ايمانداري ۽ اخلاص سبب سندس بالا افيسر کاتي جا پيچيده مسئلن کي حل ڪرڻ لاءِ سانگي صاحب محترم جون خدمتون حاصل ڪندا هئا ۽ نهايت ايماندار هئڻ سبب محڪمه ۾ مثالي شخصيت مڃيو ٿي ويو. سندس والد صاحب پنهنجي عمر جي اخري عرصه ۾ گوشه نشيني اختيارڪئي ۽ زمين جا سمورا معاملا محترم سانگي جي حوالي ڪري ڇڏيا ۽ خود ياد الهي م مصروف ٿي ويو ۽ پنهنجي حياتي ۾ ئي کيس قوم جي سربراهي جي پڳ ٻڌايائين.
مردانگي:
سربراهي جي پڳ ٻڌڻ بعد محترم سانگي صاحب پنهنجي قوم جي اختلافات کي دور ڪرڻ لاءِ خاص ڪوششون ورتيون ۽ سندن فيصلا نبيري منجهن ٺهراءُ ڪرايو. ٻين ذاتين وارا ماڻهون به وٽن فيصلا نبيرڻ لاءِاچڻ لڳا جن کي به پنهنجي فراست سان نبيريندو رهيو. محترم جو مزاج بي خوف * نڊر آهي هو ڏاڍي ماڻهوکي حق چوندو رهيو. مظلوم جي مدد ڪرڻ ۽ طالم جي مخالفت ڪرڻ سندس سونهرو اصول آهي. اهڙين خاصيتن هئڻ سبب ڳوٺ ۾ سندس قوم جا چند شرير النفس عناصر ساڻس حسد ڪرڻ لڳا ۽ سندس خلاف طرحين طرحين جون سازشون ڪرڻ ۽ تڪليفون ڏيڻ لڳا. انهن جي اهرين حرڪتن کي مات ڪرڻ لاءِ ساڻن مردانگي سان مقابلو ڪندو رهيو. مشڪلات تڪاليف پيش اچڻ وقت محترم هميسه قران ڪريم جي هيءَ آيصت پڙهندو رهيو ۽ پنهنجي دل کي تقويت ڏيندو رهيو.
ترجمه: (اي مالڪ) جنهن لاءِ تون گهرين ان کي عزت بخشين ۽ جنهن لاءِ تون گهرين تون ان کي ذليل ڪرين ۽ تنهنجي ئي هٿ۾ (سڀ) ڀلائي اهي. ۽ بيشڪ تون سڀ ڪنهن شيءِ تي وس وارو آهين .
سياست:
محترم سانگي صاهب پنهنجي والد وانگرسياست ۾ دلچسپي هرگز نه رکندو هو. رٽائر ٿين کانپوءِ قابليت ۽ قوم ۾ بااثر هئڻ سبب چند مکيه سياسي پارٽين سندن پارٽيءَ ۾ اچڻ ۽ پڻ پارٽيءَ جي عهدي وٺڻ لاءِ ڪافي آڇ ڪئي. مگر موصوف بنهه انڪار ڪري ڇڏيو. البته اليڪشن ۾ انهيءَپارٽي جي مدد ڪندو رهيو. جنهن کي هو مناسب سمجهندو هو.
شعر ۽ شاعري:
قدرتي طور تي شعر گوئي جو ملڪو منجهس موجود آهي. محترم ننڍي کان وٺي ئي شعر چوندو رهيو. اسڪول ۾ داخل ٿيڻ کان اڳ جڏهن اڃا ننڍرو ئي هو. اوڀرکان ڪڪر ڏسي هي شعر چوڻ لڳو
اوڀارڻ اڄ، اچي تون وس،مهر ڀريا سدائين مينهن
ٿئي سرسبز ساري سنڌ، ڏسي سانگي سڀاڳا ڏينهن
وڏي وسڪار ٿئي ٿر۾، ٿئي ساوڪ سڄي ٻرڙ ۾
مٺا مارون پوکن پوکون، ختم ٿين شل ڏڪر جا ڏينهن
وسي برسات ڪاپاري، گل ۾ گلزار ٿئي واري
ٿئي هٻڪار چوڌاري پاڙ ڇٽجي شل، لڳن ٿر بر ۾ ميلا محل
اگهي”سانگي“سندي دعا شل، وسن مندائتامينهن
محترم سانگي پنهنجي ساري زندگيءَ ۾ جڏهن به ڪنهن انوکي حالات ۽ مناظر جو مشاهدو ڪندو هو يا معاشري جي ستم ظريفيءَ تي نظر وجهندو هو ته مٿن عجيب ڪيفيت طاري ٿي ويندي هئي ۽ انهيءَ ڪيفيت ۾ ٺهه پهه مناسب ۽ وزنائتو شعر چئي وٺندو هو. جيڪو حالات جي مطابقت ڪندو هو ۽ انهيءَ ڪيفيت کي محترم ”فقير جو اچڻ“ نالو ڏيندو آهي. موصوف ڪافي ۽ طرحين طرحين اشعار چيا آهن. هن شعرن جي مجموعي کي ”گنجينه گوهر“ جو نالو ڏنو آهي. جنهن مجموعي مان چند اشعار بطور نمونه هن ڪتاب ۾ پيش ڪيا وڃن ٿا. مڪمل مجموعو تمام جلد طباعت هيٺ اچي ويندو.
مذهبي ميلان:
محترم ننڍپڻ ۾ پنمهنجي والد بزرگوار سان ديني مجلسن ۾ شريڪ ٿيندوهو. ازان سواءِ سندس والد صاحب جي پرهيزگاريءَ جو به مٿس ڪافي اثر رهيو. انهيءَ ڪري سندس لاڙو دين مذهب ڏانهن وڌيڪ ٿيو. فقيرن ۽ درويشن سان مجلسون ڪندو رهيو. سندس چوڻ آهي ته ”منهنجي دل ۾ دين جي چاهت ۽ جذبو تڏهن تمام وڌيڪ پيدا ٿيو. جڏهن منهنجي ٻي نمبر گهرواري زبيده خانم منهنجي عقد ۾ آئي.زبيده خانم ديني ماحول ۽ گهراڻي مان آئي. ڇو ته سندس پيءُ مرحوم محمد بچل سانگي هڪ نيڪ نمازي، پرهيزگار ۽ پڪو مسلمان هو. هن پنهنجي اولاد جي تربيت ديني ماحول سان ڪئي. زبيده خانم قرآن مجيد جي تعليم ۽ ديني مسائل جي ڄاڻ پنهنجي گهر ۾ ئي حاصل ڪئي. جنهن سبب نيڪيءَ جو اثر مٿس ڪافي مثبت پيو. محترمہ زبيده خانم به نهايت ديندار ۽ پرهيزگار ۽ عبادتگذار آهي. جنهن منهنجي ديني اصلاح ڪئي ۽ پنهنجي اولاد کي گهر ۾ ئي قرآن پاڪ جي تعليم ڏنائين ۽ کين ديني مسائل سيکاريائين. انهن جي ديني تربيت ۾ سندس ڪافي ڪردار آهي.“
صدمو:
محترم سانگي صاحب جي والد بزرگوار سال 1990ع ۾ وفات ڪئي. انهيءَ وفات جو کيس ڏاڍو رسيو. جنهنصدمي ۽ والد جي فراق کيس ڏاڍو نڍال ڪري ڇڏيو. جنهن جي ڪري هميشه آبديده رهندو هو ۽ چوندو رهيو ته،”منهنجي زندگيءَ جو سهارو هليو ويو ۽ رحمت ۽ برڪت به مون کان موڪلائي ويئي.“
پنهنجي والد مرحوم جي قبر شريف پنهنجي حويليءَ جي پٺئين احاطي ۾ ٺهرائي ائي ئي دفن ڪيائين. سندس فراق ۾ ڪيترائي شعر چيا اٿائين. صبح شام سندس قبر تي حاضري ڀريندو ۽ فاتحه خواني ڪندو رهندو آهي ۽ ڪيترو وقت سندس مزاج مائوف رهيو.“
پنهنجي والد جي وفات کانپوءِ محترم پنهنجي مالڪ حقيق ڏانهن وڌيڪ متوجه ٿيو ۽ الله تعاليٰ جي ياد ۾ گهڻو مستغرق رهيو. پنهنجي سيرت ۽ صورت کي پاڻ سڳورنﷺجن جي سنت مطابق بڻايائين. صوم و صلواة جي پوري پوري پابندي ڪرڻ لڳو. حقوق الله ۽ حقوق العباد جو خاص خيال رکڻ لڳو ۽ انهيءَ تي نهج تي ڪاربند رهندي سال 1992ع ۾ حج مبارڪ جي سعادت حاصل ڪيائين ۽ پنهنجي والده مرحومه جي حج بدل ڪرائڻ جي اراده سان راقم الحروف کي به ساڻ وٺي ويو ۽ حج بدل ڪرايائين.
دوران حج ڪعبة الله جي صحن ۾ پنهنجي والد مرحوم جي نعم البدل جي آس رکندي خالق اڪبر کان پنجين پُٽ عطا ڪرڻ جي دعا گهريائين جيڪا قبول ٿي ۽ خالق اڪبرکيس پنجون پُٽُ عطاڪيو. جنهن جو نالو پنهنجي والد ماجد تي ”عبدالمالڪ“ رکيائين. پوءِ جلد ئي مالڪ کانئس اهو موٽائي ورتو. اهو ننڍڙو چئن سالن جو ٿيو ته صدمه سندس زندگيءَ تي ڪافي منفي اثر وڌوجو هو هميشه رئندو ۽ گيت ڳائيندو رهيو ۽ وري ڪڏهن ڪڏهن خاموش رهندو هو ۽ اڪثر ائين چوندو هو ته:
”حياتي توڙي دنيا ٻئي فاني آهن ۽ انهن سان ناتولائڻ عبث آهي.“
۽ وري ڪڏهن ڪڏهن لوڪ کان لڙي
سڀ لاڳاپا لاهي، الله جي ذڪر ۽ فڪر “ مستغرق ٿي ويندو هو ۽ ڪنهن سان به ملاقات ڪونه ڪندو هو. البته روحاني رشتي هئڻ سبب راقم الحروف کي ملاقات جوموقعو ڏيندو هو. ديني خدمات جو به کيس خاص خيال ۽ اونو آهي. پنهنجي والد صاحب جي جوڙيل ڪچي مسجد جيڪا کنڊرات بڻجي ويئي هئي، ان کي ڊهرائي صافڪرائي ان جاءِ تي پڪي وسيع ۽ شاندار مسجدٺهرائي آهي ۽ مسجد جو نالوپنهنجي والد جي نالي جي نسبت سان”مسجد رئيسه حنفيه“ رکيو اٿائين ۽ سندس ارادو آهي ته ڇوڪرين لاءِ هڪ وڏي ديني درسگاهه يعني ”مدرسة البنات“قائم ڪري قرآن شريف ۽ حديث مبارڪ جي تعليم ڏني وڃي.
روحانيت:
روحانيت ۾ موصوف صوفي مسلڪ جو آهي، مگر عام صوفين وانگر ڪين آهي. سندس چوڻ آهي ته صوفيلفظ”صفا“ مان نڪتل آهي ۽ صوفي اهو آهي جنهنپنهنجي دل کي ڌوئي صاف ڪيو هجي ۽ پنهنجي مالڪ، خالق اڪبر سان سان صاف دل هجي.
راقم الحروف سان سندس گهرو تعلق ۽ روحاني رشتو پڻ آهي. انهيءَ ڪري ساڻس ڪافي مجلسون ٿينديون رهنديون آهن. سکر کان جڏهن به پنهنجي ڳوٺ سانگيءَ ۾ سندس اچڻ ٿيندو آهي ته ٽيليفون ڪري پنهنجي گاڏي موڪلي پنهنجي بنگلي تي گهرائي وٺندو آهي. دنيا جي عام ڳالهين کان پوءِ جڏهن روحاني ڳالهيون شروع ڪندو آهي ته ويٺي ويٺي مٿس هڪ ڪيفيت طاري ٿي ويندي آهي ۽ عشق جا اشعار چوندي وجد ۾ اچي ويندو آهي ۽ موج ۾ سازُ به کڻي وڄائيندو ۽ ”حق حق“ نعرو هڻندي پارسيءَ ۾ هي شعر چوندو آهي ۽ نچڻ لڳندو آهي:
اشعار
جہاں عشق است دیگر رزق سازی
ہمہ بازی است الا عشق بازی
(هيءُ عشق جو جهان آهي، باقي سڀ پيٽ پوڄا آهي،عشق جي کيل کان سواءِ باقي سڀ راند روند آهي.)
غلام عشق شو کاندیشہ این است
ہمہ صاحب دلان را پیشہ این است
(اهو ئي هڪ دل ۾ ذڪر رک ۽ عشق جو غلام ٿيءُ. سڀني اهل دل جو اهوئي پيشو رهيو آهي)
اگر بے عشق بودی جان عالم
کہ بودی زندہ در دوران عالم
(جيڪڏهن هيءُ جهان بنا عشق جي هلي ها ته جيڪر ڪوبه ڪونه بچي ها.)
بندبگسل باش آزاد اے پسر
چند باشی بندہ سیم وبند زر
اي ٻچڙا عشق جي راهه ۾ سڀ رنڊڪون هٽاءِ. ڪيترا ڏينهن سون ۽ چانديءَ جي زنجيرن ۾ ٻڌلرهندين؟)
ڳچ دير کانپوءِ جڏهن سندس اها ڪيفيت ختم ٿي وينديآهي ته خاموش ٿي ويهي رهندو آهي. هن وقت دنيا کان اڪثر لاڳاپا لاهي ياد الاهيءَ ۾ مشغول رهي ٿو. سندس چوڻ آهي ته: پنهنجي آخرت جي سفرجو سامان جوڙي رهيو آهيان.“
ازواج ۽ اولاد
موصوف ٻه شاديون ڪيونجن جا نالا”سدره“ ۽ ”زبيده خانم“ آهن. ٻئي سندس عزيزن مان آهن. سدره وفات ڪري چڪي آهي. ننڍي گهرواري زبيده خانم حال حيات آهي. وڏي گهرواريءَ سدره مان کيس چار نياڻيون ۽ هڪ فرزند عبدالحميدپيدا ٿيو. جو هن وقت ڪراچيءَ۾ ايڊيشنل ڪمشنر انڪم ٽيڪس آهي،جنهن جو مفصل ذڪر آئنده صفحن ۾ ايندو. ننڍي گهرواريءَ زبيده خانم مان کيس چارنياڻيون ۽ ٽي پٽ عبدالمجيد،عبدالرشيد ۽ عبدالصمد آهن جن جوبه ذڪر به ايندڙ صفحن ۾ ايندو.