ڪي رند ڪڙو کڙڪائين ٿا!
گھوٽڪيءَ جي ٽٽل پٽل روڊن ڀرسان گھاٽا نم جا وڻ اڃا به پنھنجي خوبصورتي سبب پاڻ ڏانھن ڇڪين ٿا. انھن وڻن کان پريان روڊ جي ڀرسان ئي پنجاب طرف ھڪ ٽرين تيز رفتاريءَ سان وڃي رھي ھئي. ان ٽرين کي ڏسي اسان جي ڳالھين جو رخ سنڌ جي ريلوي پٽڙين تي ٿيندڙ بم ڌماڪن طرف ھليو ويو. اچرج جي ڳالھه آھي ته ريلوي پٽڙين تي ٿيندڙ انھن بم ڌماڪن واري جاءِ تان اڃان به ساڳيو ”سنڌ لبريشن آرمي“ وارو فوٽو اسٽيٽ ٿيل پمفليٽ ملي ٿو، جيڪو پنج سال اڳ نوابشاھ ڀرسان مليو ھو، جنھن پمفليٽ موجب انھن بم ڌماڪن جي ذميواري سنڌ لبريشن آرمي جي ڪمانڊر غلام حسين چانڊيو قبول ڪئي ھئي. ان شخص جو ۽ ان جي آرمي جو سنڌ اندر وجود به آھي يا نه؟ اھو پتو ته پاڪستان جون ڳجھيون ايجنسيون لڳائي رھيون آھن، پرانھن بم ڌماڪن جي باھ جيئي سنڌ جي نعري ھيٺ ڪم ڪندڙ لڳ بڳ سڀني تنظيمن جي ڪارڪنن ۽ اڳواڻن کي پنھنجي لپيٽ ۾ آڻي ڇڏيو آھي. اھي بم ڌماڪا ايتري وڏي نوعيت جا به ناھن ۽ نه ئي ان آرميءَ کي سنڌ اندر ڪا ايتري عوامي حمايت حاصل آھي. جو ان جي ڀيٽ انگريزن خلاف ھليل گوريلا جنگ يا حر تحريڪ سان ڪجي، پر الاءِ ڇو اھو پمفليٽي ڪامريڊ غلام حسين چانڊيو ائين نقلي نالو لڳي ٿو، جيئن انگريز ڪاموري ايڇ ٽي لئمبرڪ جي ڪتاب ”وار“ موجن غلام چٻرو يا سائين رکيو ولد واليڏنو بھڻ جا نالا ان زماني ۾ نقلي عرفيت سان پنن ۽ محفلن ذريعي جيل اندر توڙي ٻاھر گردش ۾ ھئا. سنڌ جو تعارف ھونئن ته صوفين ۽ ولين جي سنڌڙي سونھاري وارو ڏنو وڃي ٿو، پر ان اداس واديءَ جي لڳ ڀڳ ھر نسل ۾ ڪي آڱرين تي ڳڻڻ جيترا ئي سھي، پر اھڙا باغي روح ضرور پيدا ٿيندا ۽ گردش ڪندا رھيا آھن، جن جا حوالا ٻڌي اياز جون اھي سٽون ياد اچي وڃن ٿيون:
ٿي ماڪ وسي مئخاني تي،
ڪي رند ڪڙو کڙڪائين ٿا!
ان ڏينھن ھڪ اھڙي شخص سان سالن کان پوءِ ملاقات ٿئي، جيڪو قومپرست سياست ۾ پاڻ کي گوريلا ڪمانڊر سڏائيندي فخر محسوس ڪري ٿو. وچولي قد وارن اھڙن سنڌين کي فوج ۾ قد جي ڪمي سبب ڀرتي نه ڪيو ويندو آھي، پر ھن پاڻ ئي ھٿيارن جي تربيت حاصل ڪئي. ھو لڳ ڀڳ ٻارھن سال اڳ جڏھن مون سان مليو ھو، تڏھن به روپوش ھو ۽ اڃان به روپوش آھي. ھو سرڪار کي تڏھن به سنگين نوعيت جي ڪيسن ۾ گھربل ھو ۽ ھاڻي ته مٿس انعام اڪرام به رکيا ويا آھن. بارھن سال اڳ ان جي روپوش ھوندي به اسان شايد سواري نه ملڻ جي ڪري حيدرآباد کان ڄامشوري تائين پيرين پنڌ آيا ھئاسين ۽ واٽ تي وسندڙ برسات اسان کي سڄو پسائي ڇڏيو ھو. ڄامشوري پھڇڻ کان پوءِ ھو پنھنجي ٺڪاڻي طرف ھليو ويو ۽ آئون پنھنجي ھاسٽل جي دوستن طرف. پر ھاڻي جڏھن ھو مليو ته ھو بدليل بدليل ھو. ھن جي پروٽوڪول ۾ ھن جا ڪارڪن حاضر حاضر ھئا. ھن انٽرويو لاءِ پنھنجو فوٽو ڪڍائڻ کان اڳ ڪمري ۾ موجود پنھنجي ساٿين سان تڪڙي اجلاس ۾ صلاح ڪري ورتي ته کيس ڏاڙھي سان فوٽو ڪڍائڻ گھرجي يا شيو ڪرڻ کپي. فيصلو شيو ڪرڻ جي حق ۾ آيو ته تڪڙا ريزر اچي ويا ۽ ھن منٽن ۾ شيو ڪري فوٽو ڪڍرايا.
”ھي جيڪو سنڌ لبريشن آرمي وارو ڪمانڊر غلام حسين چانڊيو آھي، سي اصل ۾ توھان پاڻ ته ناھيو؟“ منھنجي ان سوال جي جواب ۾ ھن مرڪي صرف ايترو چيو ته سنڌ سان ڏاڍاين جي خلاف جيڪو به جنھن طريقي سان مزاحمت ڪري ٿو، اسان ان کي بھتر سمجھون ٿا. ان ۾ ڌماڪن جي حمايت ھئي نه مخالفت. سنڌ اندر ريلوي پٽڙين ۽ بجليءَ جي ٿنڀن ۾ جڏھن ھلڪي نوعيت جا بم ڌماڪا ٿيڻ شروع ٿيا ته سنڌ جي صحافتي لڏي ان کي ائين مذاق ڪري سمجھيو، جيئن ڏھ ٻارنھه سال اڳ ڪوئيٽا جا صحافي انھن راڪيٽ حملن تي لطيفا ٺاھي کلندا ھئا، جيڪي بلوچ لبريشن آرمي وارا ڪندا ۽ ذميواري قبوليندا ھئا. ”بلوچن جي اھا لبريشن آرمي ۽ ان جا گوريلا ايترو ته ھٿ جا سڌا آھن جو انھن جو ھڪ به راڪيٽ ڪڏھن به پنھنجي نشاني تي نه لڳو آھي ۽ نه ئي ڪو نقصان ٿيو آھي.“ ڪوئيٽا جي ھڪ پٺاڻ صحافي ان زماني ۾ کلندي ٻڌايو ھو ۽ ھاڻي اھو ساڳيو صحافي انھن گوريلا اڳواڻن جا انٽرويو ۽ انھن جي تربيت واري ويڊيو ٺاھي ٿو اچي. پر سندس ادارو عالمي ۽ غيرجانبدار ھوندي به سندس اھي وڊيوز نشر نٿو ڪري سگھي. سنڌ لبريشن آرمي حقيقت آھي يا افسانو؟ ان سوال جو جواب ڳوليندي ڳوليندي ڳجھين ايجنسين ڪيترائي نوجوان گم ڪري ڇڏيا آھن. اھي نوجوان سياسي ڪارڪن ھئا، پر ڳجھين ايجنسين جي رپورٽن آڌار پوليس عملدارن انھن کي غير ملڪي ايجنٽ قرار ڏنو ۽ ڪيس مڙھيا، جيڪي سالن جي عدالتي جنگ کان پوءِ ھو ڪيس کٽي ۽ سرڪاري بھتان غلط ثابت ڪري ٻاھر نڪتا. سنڌ جي قومپرست سياست ايتري ته محدود ۽ ھڪٻئي سان سلھاڙيل آھي، جو ان جي ننڍڙي ۾ ننڍڙي راز جي خبر به پل کن ۾ پکڙجي وڃي ٿي اھو آرمي جو راز ڳجھو ڪيئن ٿو رھي سگھي. اھا ڳالھه به قومپرست ڪارڪنن جي موبائيل فونن تي ايس ايم ايس ذريعي ھلي، جنھن ۾ ٻڌايو ويو ھو ته لبريشن آرمي جي آڙ ھڪ قومپرست تنظيم جي قيادت کي قتل ڪرڻ ۽ ڪچلڻ واري آپريشن جي مک ڪردار سنڌي پوليس عملدار تازو ھڪ ٻي قومپرست جماعت جي اڳواڻ جي گھر وڃي نه رڳو ماني کاڌي، پر ان کي مشورو ڏنو ته جيئي سنڌ جي سڀني ڌڙن کي گڏائي صرف مسلح جدوجھد کي پرچار ڪندڙ ھڪ ڌر کي ڌار ڪري اڪيلو ڪري بيھاريو. سياست جي ان پرخار رستن ۾ ڪھڙو سچ ۽ ڪھڙو ڪوڙ، اھا ته خبر ئي نٿي پوي.
ڪجھه قومپرست ڪارڪنن ۾ بلوچ قومپرست برزگ اڳواڻ نواب خير بخش مريءَ جي اھا گفتگو زير بحث ھلي ٿي، جنھن ۾ ھن جنرل مشرف جي دور ۾ ڪجھه سنڌي قومپرست اڳواڻن کي گھرائي مزاحمت بابت راءِ پڇي ھئي ته ” اسان بلوچ ته خودڪشي ڪرڻ وڃي رھيا آھيون، توھان سنڌي به ھلندا ڇا؟“ پوءِ ڪجھه وقت جي وٿيءَ کان پوءِ مريءَ پاڻ انڪار ڪندي چيو ھو”ٽين ڌر توھان سنڌين تي اعتبار نٿي ڪري“ ته سوچڻ جي ڳالھه اھا به آھي سنڌي قومپرستن تي عالمي برادريءَ ايترو به اعتبار ڇو نٿي ڪري، جيترو ھنن جو بلوچن تي آھي؟ شايد سنڌي قومپرست ڇڙوڇڙ ۽ غير منظم رھيا آھن، تڏھن ”اسان جڏھن ٽوڙھي ڦاٽڪ خلاف ھلچل ھلائي ته اھا مزاحمت تمام سگھاري ھئي، جنھن ڪري پاريسڙي ملڪ جي ھڪ وزيراعظم اسان سان رابطو ڪيو.“ سالن تائين جيلن ۽ روپوشيءَ وارا ڏکيا ڏينھن گذاريندڙ ھڪ انقلابي اڳواڻ ٻڌايو. ”اسان ڏکيا سکيا پنڌ ڪري پنھنجي ايجندا تيار ڪري ان سان ملڻ وياسين، پر ايئرپورٽ تي خبر پئي ته ان وزيراعظم کي ان جي محافظن گوليون ھڻي قتل ڪري ڇڏيو آھي، جنھن ڪري اسان جي اھا ملاقات نه ٿي سگھي.“
پراڻي سکر جي ريلوي ڪراسنگ ڀرسان جڏھن به گذرندو آھيان، مونکي اھو ننڍي عمر وارو باغي ھيمون ڪالاڻي ياد اچي ويندو آھي، جيڪو ننڍي عمر ۾ ئي ڦاھي چڙھي ويو، پر پنھنجي ڌرتيءَ تان ڌارين کي تڙي ڪڍڻ واري موقف تان پوئتي نه ھٽيو. سنڌي سماج ھڪ ماٺار ۽ جاگيرداري قدرن ۽ ريتن رسمن جي سنگھرن ۾ جڪڙيل ماڻھن جو سماج آھي، جنھن انگريزن لاءِ به ايڏو وڏو مسئلو پيدا نه ڪيو ھو، پر بغاوت تي لھي آيا ته پنھنجي مرشد سورھيه بادشاھ خاطر ئي اھڙو رڻ ٻاريائون جو حر تحريڪ ڪچلڻ لاءِ مقرر ڪيل انگريز عملدار ايڇ ٽي ليمبرڪ کي حرن جي بھادريءَ ۽ سچائي تي مڃتا ڏيئي پئي. ائين ئي سنڌي ماٺار ۾ ته رھيا، پر ضيائي مارشل لا جون ھنن ڌڄيون اڏائي ڇڏيون. سو ٿڌڙين راتين ۾ لوڪ سمھي مزي جون ننڊون ڪندو آھي، تڏھن باغي روح جاڳن ٿا ۽ اھي رند وڃي ڪنھن نه ڪنھن مئخاني جو دڙ کڙڪائين ٿا.