وطن ۾ بي وطن ھجڻ جو احساس ۽ بيحسي
اليڪشني سرگرمين ۾ ڏينھن رات مصروف بڻجي ويل ڀوتارن مان ڇا ڪنھن جي ايجندا تي سنڌ ۽ سنڌي به آھن يا صرف اقتدار؟ نگران ڪابينا ۾ سنڌي ڳالھائيندڙن وزيرن جي انگ ۽ سندن وزارتن جي قلمدانن کي ڏسي مون کي اسلام آباد جي اھا بيورو ڪريسيءَ ياد اچي ٿي،جنھن جي سوچ ۾ سنڌي نڪما، نا اھل ۽ پاڪستان جي اقتداري سيٽ اپ ۾ “مس فٽ“ ماڻھو آھن. ”يار ڪسي پنڊي ڪي بندي ڪو بھيجنا، پشاور اور لاھور ڪا بھي چل جائيگا، مگر پليز ڪسي ”سائين“ ڪو مت بھيجنا، معاملات خراب ھوجائينگي.“ ڪراچيءَ ۾ ھڪ وڏي سرڪار اداري جي چيف جا اھي لفظ مون کان ڪڏُھن به وسري نه سگھندا. جيڪي ھن پنھنجي اداري جي ھڪ سنڌي ڊائريڪٽر جي بدلي روڪرائڻ لاءِ اسلام آباد ۾ پنھنجي آفيس وارن کي چيا ھئا، اھا سوچ ئي آھي، جنھن صديون پراڻي ھن قوم کي اھڙو ته ديوار سان لڳائي ڇڏيو آھي، جو ملڪ جي اعلى ادارن جي اھم پوسٽن تي رھندڙ ڪمانڊو پرويز مشرف به ڪي ٽي اين نيوز تي انٽرويو ڏئي ديده دليريءَ سان للڪاري رھيو ھو ته ”آھي ڪو توھان ۾ اھڙو اھل ماڻھو، جنھن کي آءِ جي يا چيف سيڪريٽري لڳائجي؟“ جنھن وقت جنر مشرف اھا ڳالھه ڪري رھيو ھو، تڏھن ھو اھو وساري ويٺو ھو، ته ملڪ جي واحد وسيع اداري، جنھن جو ھوچيف ھو، ان ۾ به سنڌين کي سپاھي طور داخل ٿيڻ جي پنج انچ قد واري گھربل رعايت تڏھن ملي ھئي جڏھن ايم آر ڊي جھڙي خوني تحريڪ کان پوءِ جنرل اسلم بيگ اچي بينظير صاحبه سان اقتدار جي ڊيل ڪئي ھئي.
جڏھن اھم ادارن جي فيصله ڪن ماڻھن جي دماغ ۾ اھا سوچ گھر ڪري ويٺل ھجي ته پوءِ سٺ سالن ۾ سنڌي ڇوڪرو ڪيترا به ذھانت ۽ چٽا ڀيٽيءَ وارا امتحان پاس ڪري، اھو ڪرنل يا وڌ کان وڌ برگيڊيئر ٿيندو. فور اسٽار جنرل پرويز مشرف يا چيف آرمي اسٽاف جي عھدي تائين رسڻ ته سنڌين لاءِ ”دھلي دور است“ واري ڳالھه آھي. اھڙي مائينڊ سيٽ واري بيوروڪريسيءَ جي راڄ ۾ سنڌي نگران وزير کي ملندي به ته جھنگلي جيوت ۽ ماھيگيريءَ جي منسٽري ۽ شھري بابو کي ملندي صحت جي اھا وزارت، جيڪا سندس ”ڊيڊي“ مرڻ مھل ڇڏي ويو ھو. خبر ناھي اڃا ڪيئن واضع ڪري سنڌين کي حڪمران ٻڌائين ته توھان گھٽ ذات وارا شھري آھيو ۽ اسين اوچي ذات وارا. اھو فرق اڃان وڌندو ۽ سنڌي اقتداري ڀوتار اھا ھش ۾ خوش ٿي فيڊرل لاجز جي ڪمرن مان اڌ رات جو نيم بيھوشيءَ واري حالت ڳوٺ فون ڪري راڄن کي مڀارڪون ڏيندو ته ”ابا مبارڪون! نيٺ پاڻ به وزير ٿي وياسين! ھاڻي تو واري تڙ تي جھنگلي جيوت جو خير ناھي، اچي ٿا سنگت کي شڪار ڪرايون.“
سنڌي پنھنجي ئي ڌرتيءَ جنھن ۾ سياسي ۽ نسلي جبر ھيٺ حياتيون گذارين پيا، ان گھٽ ۽ ٻوسٽ جي دور ۾ ڪو نيلسن منڊيلا يا ڪو گانڌي ته پيدا ٿي ڪونه ٿو سگھي، جنھن کي وڪالت جو ڪوٽ ۽ اعلى تعليم جي ڊگري ھوندي به گورن انگريزن ريل جي فرسٽ ڪلاس دٻي مان ٽڪيٽ ھجڻ باوجود اھو چئي لاھي ڇڏيو ھو ته ”انڊين ٿرد ڪلاس ۾ سفر ڪن، ھو فرسٽ ڪلاس ۾ نٿا چڙھي سگھن.“ ان ريلوي اسٽيشن تي اھا سرد رات ۽ اھا قومي تذليل گانڌيءَ جي حياتيءَ جو مقصد ھميشه بدلائڻ لئه ڪافي ھئي. ھن اھا ٽڪيٽ ۽ اھو پاسپورٽ اتي ئي دکندڙ سگريءَ ۾ ساڙي ڇڏيو ۽ پنھنجو پاڻ سان واعدو ڪيو ته ھو اھا نسل پرستي ختم ٿيڻ تائين، ڪڏھن به ريل جي فرسٽ ڪلاس دٻي ۾ نه چڙھندو.
پر ھيءَ ته سنڌ آھي، جتي صلاحڪاري ۽ وزارت جي آسري گورنر ھائوس ۽ وزيراعلى ھائوس جون ڏاڪڻيون، ڀوتار ۽ باغي فرد گڏ گڏ چڙھن ٿا. مون کي خبر ناھي ته ان ڳوٺ جي اھا سڙڪ اڃا تعمير ٿي آھي الائي نه؟ جنھن تي ان دور جي باغياڻي ۽ قيدياڻي ھڪ طويل آزاد نظم لکيو ھو ته، ”اسان جو اقتداري ڀوتار 5 سال پورا ڪري وري اليڪشن ۾ بيٺو آھي، پر اسان جي ڳوٺ جي سڙڪ اڃا به ڪچي آھي.“ وزارتون صلاحڪاريون ۽ عھدا ماڻڻ ھر فرد جي پنھنجي ترجيح ۽ پسند آھي، پر ڪنھن باغيءَ کي وزارت جو قسم کڻندو ڏسي اھو نسل ڪھڙي ڪنڊ ۾ پنھنجو منھن مٿو پٽي، جيڪو ”جلاوطن“ ۽ ”ڪربلا“ جھڙا ڪتاب پڙھي وڏو ٿيو ۽ ان جو ڪروڌ ”سروم دکم دکم“ سان ڀريل ھجي. جڏھن ھو ڌرتيءَ کي پنھنجي پيرن ھيٺان کسڪندو ڏسي، جڏھن ھو ساحلي اجگر شھر ۾ رھي ته سھي، پر ڪڏھن پاڻ کي ڪرد سمجھي ته ڪڏھن غزا جي پٽيءَ ۾ ڦاٿل فلسطيني نسل سمجھي ۽ ڪڏھن ريڊ انڊين سمجھي رڙيون ڪري ۽ محبوبائن کي ميسيج ڪري ته ”وطن ۾ بي وطن معشوق ۽ عاشق جو ملڻ ڪھڙو؟“ ھي ان نسل جو الميو آھي جنھن پنھنجي محبتن جو محور دنيا جي نظرن ۾ محدود، پر پنھنجي دل ۾ ڪشادو سمجھي سنڌ ۽ سنڌيت کي رکيو آھي، جيڪو ھوچي منھه جا ترجما ڪيل اھي ڪتاب پڙھي وڏو ٿيو ھجي، جن ۾ لکيل ھو ته ”تنھنجو علم تنھنجي قوم جي امانت آھي.“ ھو پنھنجي پيرن ھيٺان کسڪندڙ زمين ۽ سنڌيت جي وجود جو سوال ڪري ٿو ته کيس مافيائن جو ڊپ ڏيئي، ڪبوتر جيان خطري مھل اکيون ٻوٽي ڇڏڻ جي ھدايت ڪئي وڃي ٿي.
گذريل آڪٽوبر ۾ لنڊن ۾ ڀارت سنڌيءَ سان ٿيل ملاقات مون کان شايد ڪڏھن به نه وسري، مناما کان ھيٿرو ايئرپورٽ تائين ٿڪائيندڙ فلائيٽ ۽ ايئرپورٽ تي سيڪورٽي پڇاڳاڇا کان پوءِ، جڏھن آئون اچي ڪمري ۾ ڪريس ته دروازي تي ٺڪ ٺڪ ٿي ٿڪل آواز ۾ پڇيم، ”ڪير . . .؟“ ته پريان سنڌيءَ ۾ ھمراھ ڳالھايو، ”سائين ھتي ڪو سنڌ کان ڀائي مھمان ٿي آيو آھي ڇا؟“ لنڊن ۾ اوچتو اوپري ماڻھوءَ واتان سنڌي ٻڌي، ٽپ ڏئي اٿيس. دروازو کولي کيس ويھاريم، ڀارت سنڌيءَ ٻڌايو ته سندس والد ڪراچيءَ جو وڏو تاجر ھو. ورھاڱي کان اڳ سندن نجي پارو ھائوس شھر کي بجلي سپلاءِ ڪندو ھو. ورھاڱي وارن فسادن کان پوءِ سندس والد خاندان سميت آفريڪي ملڪ گھانا ھليو ويو، ڪاروبار ڪيائين، پر جڏھن آفريڪي ماڻھن ايشيائي ماڻھن خلاف واپار تي قبضي جي الزام ھيٺ تحريڪ ھلائي، ته ھو اتان ڀڄي اچي لنڊن پھتا، جتي ھو ننڍا وڏا ڪاروبار ڪن ٿا. 45سالن جي ڀارت سنڌيءڀڳل ٽٽل پر سٺي سنڌيءَ پئي ڳالھائي، ھن ڪڏھن سنڌ نه ڏٺي آھي، سنڌي اسڪول ۾ نه پڙھيو آھي، پر پنھنجي ماءُ جي واتان سنڌي ٻڌي سکيو آھي، کيس تڙپ ڏاڍي آھي، پنھنجي وطن جا وڻ ڏسڻ جي، پر ھو اچي نٿو سگھي ڇو ته ھڪ نسل کان پوءِ سندس پاڙون ڪٽيل آھن.
خدا نه ڪري، جو اسان جي ايندڙ نسل جي گھڻائيءَ جو مستقبل ڀارت سنڌيءَ جھڙو بڻجي، پر اھا ھڪ حقيقت آھي ته سنڌ اندر ئي سنڌيت جو وجود خطري ۾ آھي. 25 لک پناھگيرن جي ڪراچيءَ ۾ موجودگي ته سرڪار پاڻ مڃي ٿي، سو سنڌين جيڪڏھن اک نه پٽي ۽ ڪبوتر واري ڪار جاري رکي ته اسان سنڌين جون به وڏن شھرن ۾ اقليتي برادريءَ واريون ايئن بسون ھلنديون، جيئن پارسين، ڪڇي ميمڻن ۽ خواجه جماعت جون گاڏيون ھلنديون رھن ٿيون.