ايمانداري جي ندامت!
ڪراچي ويندي رستي ۾ اھو سوچيندو ويس ته ھو ڪھڙي ڪچھري ڪري سگھي ٿو. ھڪ تازو ريٽائر ٿيل ماڻھو جنھن جي خاندان جا اڪثر ڇوڪرا ۽ ڇوڪريون پڙھڻ ۽ نوڪريون ڪرڻ خاطر ملڪ کان ئي ٻاھر رھندا ھجن، جيڪو پاڻ به اھڙو مست ملنگ ھجي، جو وڏن وڏن سرڪاري عھدن تي رھندي به رشوت ۽ سفارش ڪلچر کان کان پري ھجي، يعني سولي سنڌي ۾ ”ڪنھن ڪم جو نه ھجي.“ ته اھڙي ماڻھوءَ کي ڪھڙو مسئلو درپيش اچي سگھي ٿو، جيڪو ڪنھن ڪنگلي ڪالم نگار سان ونڊ ڪري، سندس سادي زندگي ۾ ڪي عيش عشرت يا اھڙا ڪي ٻيا معاملا ته آھن ئي ڪونه، جيڪي اسان جي ڀوتارن ۽ ڪامورن جي نجي زندگين سان وابسته آھن. ھو شام جو ڪافي ۽ سگار تي گذارو ڪرڻ وارو، جنھن کي سنڌي طريقي سان پيئڻ پيئارڻ وارن ڪچھرين کان الرجي ھجي، سو ڀلا ڪھڙي رنگين زندگي گذاريندو ھوندو، جو ھن سان ڪو مسئلو ٿي پوي، ڪڏھن ڪڏھن ڪچھرين ۾ ھو سنڌ جي موچارن مھانڊن جا نالا کڻي ٻڌائيندو آھي ته ڪيئن نه اھي سندس پوسٽنگ دوران پنھنجن بنگلن تي اھڙيون دعوتون ڪندا ھئا، جن ۾ ڪي جڳاڙي لاھور کان گھرايل رقاصائن کي دبئي مان گھرايل رقاصا ڪري پيش ڪندا ھئا ۽ کيس آڇ ڪندا ھئا ته اھا ساڻس گڏ ھلي، پر ھو خاموشيءَ سان ماني جا ٻه گرھ کائي سرڪاري بنگلي تي واپس اچي ويندو ھو. جنھن ڪري سنڌي ڀوتارن جو ھڪڙو ٽولو کيس ٽوڪ مان ”گورو صاحب“ چوندو ھو. معاشري جا اھي طنز ۽ ٽوڪون پنھنجي سر تي کڻي به ھو پنھنجو ڪم ايمانداري سان ڪندو رھيو. کيس سرڪاري فرض نڀائڻ ۾ ڏکيائون به پيش آيون ته ڀوتارن جون ڪچيون گاريون به کيس کائڻيون پيون، پر ڪم اھو ڪندو رھيو، جنھن جي قانون ۾ اجازت ھئي.
مون کي سندس ڪراچي واري گھر تائين پھچندي پھچندي شام ٿي ويئي ۽ ھن رات جي ماني صلاح ڪئي. جيڪا مون يڪدم ان ڪري قبول ڪئي، جو ھو سدائين چوندو ھيو ته ادا شھرن ۾ مھمانن کي ھڪ دفعو صلاح ڪبي آھي، اگر نخرو ڏيکاريئي ته بک پاڻ مرندين.ماني کان پوءِ سفيد پردن واري پنھنجي ڪمري ۾ سبز چانھه جو آرڊر ڏئي ھو جيئن ويٺو، تيئن ٿڌو ساھ کڻي پڇيائين ته، ادا ايمانداري ڪو گناھ آھي ڇا؟ مون کي سندس اچانڪ چيل جملو پوري مفھوم سان گڏ سمجھه ۾ نه آيو، ته وري پڇيومانس ته سو ڪيئن سائين؟ ھن حسب معمول پنھنجي ادا واري تڪيه ڪلام سان ڳالھه شروع ڪئي ۽ ڇوڻ لڳو، ادا اوھان جا حڪمران قانون ته مٽائي سگھن ٿا پوءِ اھو قانون ڇو نٿا مٽائين ته ايمانداري گناھ آھي، جيڪو سرڪاري ملازم ايمانداري ڏيکاريندو ان کي سزا ڏني ويندي. ھن معاشري ۾ شريف ماڻھوءَ کي جيئڻ جو ڪو حق ناھي، اگر ڪو شرافت سان جيئڻ چاھيندو ته کيس سرِ بازار سنگسار ڪيو ويندو. سنڌ ۾ اھڙو قانون ڇو نٿو لاڳو ٿئي ادا؟ مون خاموشيءَ سان کيس ٻڌو ۽ صرف ايترو چيم ته، سائين خير ته آھي، ڪو مسئلو ٿيو آھي ڇا؟ ھن پوڙھپڻ وارو غصو ڏيکاريندي تلخ لھجي ۾ وراڻيو، ادا مسئلو مون سان نه توھان جي سماج سان ٿي پيو آھي. جتي ڏسندي ڏسندي ناڪاري روين وارا ماڻھو مک ۽ بااختيار جڳھين تي اچي ويا آھن ۽ انھن اچڻ سان سماجي رويا ۽ انھن جا مفھوم بدلائي ڇڏيا آھن. جنھن سماج ۾ڪرپٽ ڪامورو تڪڙي ترقي ۽ بااختيار ڪرسي تي ويٺل ھجي، جنھن معاشري ۾ بشني ڀوتار اسيمبلين ۾ ڪلھا گسائيندي وزير ٿي وڃن، جنھن معاشري جي ريت رسم ڪميشن ۽ رشوت جو پيسو ٿي وڃي، ان معاشري ۾ تو يا مون غريب جي ڪير ٻڌندو.
مون خاموشيءَ سان گرين ٽي جي سُرڪ ڀري سندس سالن جو تجربو رکندڙ اکين ڏانھن نھاريو، جن ۾ ڪاوڙ ۽ ڪروڌ ڀريل ھئي. مون به ان ڪاوڙ ۾ پنھنجي ڪروڌ جو حصو ڀريندي چيو ته، سائين معاف ڪجو، پر ان معاشري جوڙڻ ۾ توھان جھڙن ڪامورن جو به حصو پتي ضرور آھي، جن کي پوسٽنگ ھر حال ۾ کپي، پوءِ ڀلي ان لاءِ ڪجھه به ڪرڻو پوي. اوھان جي ڪلاس کي ايمانداري صرف تڏھن ياد ايندي آھي، جڏھن اوھان ريٽائر ٿيندا يا ريٽائرمينٽ کي ويجھو ھوندا آھيو. منھنجي جملن ڄڻ ته کيس تپائي باھ ڪري ڇڏيو ۽ ھن مون کي گھوريندي چيوته، مون سڄي عمر پنھنجي ٻارن کي شرافت ۽ ايمانداري جا درس ڏنا ۽ پنھنجو دامن بچائي ھليس، تڏھن به تو جھڙو ماڻھو مونکي انھن جملن سان پيو نوازي . . . مون وضاحت ڪندي کيس چيو، سائين ڳالھه اوھان جي ڪاموري ڪلاس جي اجتماعي ذھنيت جي آھي، ان کي ذاتي حيثيث ۾ نه نه وٺو . . . تڏھن به ھو تپي باھ ٿي ويو، ادا ذاتي حيثيث ۾ ڪيئن نه وٺان يار، مونکي منھنجو پٽ اچي چوي ٿو پپا اوھان اسان جي صحيح تربيت نه ڪئي. سڄي عمر شرافت ۽ ايمانداري جا درس ڏنا ۽ سرڪاري منصب کي قوم جي امانت سمجھي ايمانداري سان ھلائڻ جي نصيحت ڪئي پر اسان جي آفيسن ۾ ته روزانو ان جي ابتڙ تماشا پيا ٿين. ھن پنھنجي ان پٽ جو ذڪر ڪيو، جنھن تازو ڪميشن جو امتحان ڏئي اچي سنڌ ۾ سول سروس جوائن ڪئي آھي. ڳالھه ڪندي ڪندي ھن پنھنجي ان نياڻي جي به ڳالھه ڪئي، جنھن کي ھڪ جھوني سنڌي سيڪريٽري ماني لاءِ شام واري دعوت ڏئي گھرايو ۽ کيس ٻڌايو ته ايمانداري ۽ شرافت سان ھاڻوڪي ڪاموري ڪلاس ۾ ترقي ڪانه ٿيندي. جيڪڏھن کيس ايڊيشنل ڇارج وٺڻي آھي ته سندس آفر تي غور ڪري.
ھن پنھنجو چشمو صاف ڪندي ڳوڙھن کي لڪائيندي چيو، ادا سڄي عمر ايمانداري سان سرڪاري ملازمت قوم جي امانت سمجھي ھلايم ۽ ھاڻي ھي نتيجو . . . مونکي پنھنجي اولاد جي اڳيان شرمندو ٿيڻو پوي ٿو جڏھن ھو فخر سان ٻڌائين ٿا ته، فلاڻي سيڪريٽريءَ جو نيب ۾ ارب روپين وارو اسڪيندل پيو ھلي يا فلاڻي سيڪريٽريءَ ھيترا ڪروڙ واپس ڪري نيب مان جند آجي ڪرائي آھي . . . سندس اھڙي لاچار واري گفتگو ٻڌي مون کانئس سوال ڪيو ته، ڪرپشن ھنن ڪئي، نيب ۾ ڪيس ھنن جا پيا ھلن، پر توھان شرمسار ڇو پيا ٿيو . . . .؟ ھن کلي وراڻيو ته يار صفا ڪو زور آور آھين . . . ادا منھنجا ٻار به ته ڪميشن پاس آھن اھي آفيسريون پيا ھلائين . . . تو وانگر سدائين صحافي ته نه رھيا آھن . سندس اھي خبرون چارون مان نٿو سمجھان ڇا ته ٻين سيڪريٽرين ھيترا ارب ڪروڙ ڪمايا، يعني تو اسان لاءِ ڇا ڪيو؟ تو ڪرپشن ڇو نه ڪئي . . . ؟ منھنجو ننڍو پٽ ته صفا چڙي پوندو آھي ۽ انگريزي ۾ مخاطب ٿي انگريزن وانگر چوندو آھي ته پپا اگر سنڌ ۾ سرڪاري ملازمت جا اصل معيار بي ايماني، رشوت خوري، اڻپڙھيل وڏيرن جي چمچاگيري ھئي ته اوھان اسان سان ڪوڙ ڇو ڳالھايو؟ اسان کي مس گائيڊ ڇو ڪيو ته سچائي ۽ ايمانداري سان ھلڻ سان ڪاميابي اوھان جا قدم چمندي. اسان کي ته وڏي ذھني عذاب ۾وجھي ڇڏيو آھي تنھنجي تربيت . .. . ائين چئي ھو جھونو مڙس پنھنجي آرام ڪرسي تي آھلجي پيو. چشمو لاھي ھڪ ھٿ ۾ ڪيائين ۽ ٻئي ھٿ سان پنھنجي اکين کي پوري ڇڏيائين. ڄڻ ته پنھنجي ايمانداري تي ندامت کي پوريندو ھجي. . . سندس سفيد پردن کي ڪراچي سمنڊ واري ھوا چيريندي اندر آئي پر ان به ڪو نئون نياپو اھڙو ڪونه آندو ته سنڌ مان اقربا پروري ۽ ڀوتارن جو راڄ ھاڻي ختم ٿيندو.