اوپرا اديب!
پنھنجو پاڻ کي چرچو ھڻي، ھو ٻارن وانگر کلندو ھو. سندس ڪا ادبي تنظيم نه ھئي، نه ئي ھو پنھنجي اديب يا دانشور ھجڻ کي برادري يا لڏي طور ھلائيندو ھو، تنھن ڪري ھو عمر ڀر سدائين اڪيلو رھيو. ڪيئن چئجي ته کيس خبر ڪونه ھئي ته سنڌي سماج اڃا ايندڙ تمام گھڻن سالن تائين ذات پات ۽ برادريءَ جي گھاٽي ڇانو ۾ ايترو ته آرامي ھوندو، جو کيس مئي پُڄاڻان ياد ڪرڻ وارو ڪير به نه ھوندو. پنھنجي ماڻھن ۽ پنھنجي سنڌي ٻولي جي بقا خاطر راتين جون راتيون جاڳي لکندڙ اھو اديب حليم بروھي ھو، جنھن کي عام پڙھندڙ صرف مزاح نگار طور سُڃاڻين ٿا، پر ھي جديد دور جي موبائيل ۽ سوشل ميڊيا تي جيڪو اسان توھان رومن سنڌي ۾ نياپا لکون ٿا، ان جو خالق پڻ ٻيو ڪير نه، پر اھو ساڳيو حليم بروھي ھو، جنھن جو ”آڙاھ“ ناول ھاڻي ادبي مارڪيٽ ۾ ڳولئي ڪونه ٿو لڀي. آگسٽ جي شروعات واري ھفتي ۾ يعني پجنين آگسٽ تي سندس سالگرھ ھئي، جيڪا نه تو ملھائي، نه مون ملھائي، ڇو ته ھو مروج سنڌي ادڀي ميڙاڪن ۽ گڏجاڻين جي طور طريقن جو نقاد ھو، جيڪو ڪتاب جي مھورت تي گلن جا ھار پائيندڙ اديبن مان چرچا ٺاھي، کين چوندو ھو ، ”يار انھن جو مڱڻو ٿيو آھي يا نڪاح، جو ھي گلن جا ھا پيا پائين.“ ھو چڱن ڀلن لٺ سردار اديبن ۽ دانشورن سان جواني ۾ ئي ائين چئي ٽڪر کائي ويٺو ته، ”انھن ترجمن کان سواءِ ٻيو ڪھڙو تخليقي ادبي ڪم ڪيو آھي، جو جتي ڏس، جنھن اسٽيج تي ڏس، اھي صدارتي ڪرسين کي چنبڙيا پيا آھن. انھن جا خطبا سرڪاري اسٽيجن تي ھڪڙا ته قومپرستن جي اسٽيجن تي ٻيا ھوندا آھن، پر ھي جيڪو ڪجھه ڪن پيا، سو ڪنھن به سماج ۾ اديب ۽ دانشور وارو ڪم ناھي.“
سندس اھڙي تکي ۽ تلخ تنقيد سبب ھو پنھنجي حياتي ۾ ئي اڪيلو ٿي پيو ھئو ۽ کيس ادبي برادري جھڙوڪر عاق ڪري چڏيو ھو. سندس اھا سزا ھاڻي سندس موت کان پوءِ به شايد ختم نه ٿي آھي، ڇو ته اسان سنڌي ڌارين سان پُڄي سگھون الائي نه، پر پنھنجن سان پلاند پراڻا ناھيون ڪندا، تنھنڪري حليم بروھي کي ڇھين آگسٽ واري سالگرھ جي ڏينھن ائين ڪنھن به ياد نه ڪيو، جيئن جولاءِ ۾ سندس ورسي واري ڏينھن ڪنھن به کيس ياد ڪرڻ جي تڪليف نه ڪئي. ٻيو ته ڇڏيو، انھن نون نوابن به پنھنجي ان دور جي انگريزي ٻولي جي استاد حليم بروھي کي ياد نه ڪيو، جن سُڃائي جي شاگرديءَ واري دور ۾ حليم بروھي جي گھر کي آستانو بڻائي ڇڏيو ھو ۽ سندس ڪٽليءَ مان چانھه جو چُسڪيون وٺندا ھئا. ھاڻي اھي ڪميشنون کائي توڙي جو ڪروڙ پتي ٿي ويا آھن، سندس شامن ۽ راتين جا ڪوڙا بل ئي لکن ۾ نڪرن ٿا، پر حليم کي ڪير ياد ڪري ته آخر ڇو؟ حليم بروھيءَ جا ڪيترا ڪتاب آھن، ڪھڙن موضوعن تي ۽ انھن مان ڪھڙا شايع ٿيڻ جھڙا آھن، سي موضوع اسان جي ادبي چڱن مڙسن جي مٿي جو سور ناھن، ڇو ته حليم پاڻ انتھائي شرارتي، غير سنجيده ۽ ادبي ادارن جو انڪاري ھو. ڀلي ته ھو سنڌي سماج ۾ ڄمڻ جي سزا اڃا پيو ڀوڳي. اھا سزا حليم بروھي ته مرتئي کان پوءِ به ڀوڳي رھيو آھي، پر ڪوٽڙي جي پُل ڀرسان حياتي جا غذاب جھڙا پل گذاريندڙ علي بابا جي اھا سزا سندس حياتيءَ ۾ ئي جاري آھي.
ڏسو اسان ڪيڏي نه ڊجيٽلائيز دور ۾ اچي ويا آھيون، جيڪا معلومات کپي، سا ھڪ ڪلڪ ۾ گوگل ڪري، اسڪرين تي سامھون آڻي ٿا سگھون، پر ھي بدنصيب ڌرتيءَ جا اھڙا لکاري آھن، جن کي ڪو گوگل به نه ٿو ڪري سگھي. علي بابا جي ڪھڙي سالگرھ ۽ ڪڏھن ھئي، تنھن سان اسان جو ڪھڙو واسطو؟ ڪوٽِڙيءَ جو علي محمد رند بلوچ، جيڪو شروع ۾ علي سنڌي ۽ يا علي دراوڙ جي نالي سان ڪھاڻيون لکڻ پيو چاھي، پر جنرل ايوب جي ون يونٽ سبب سندس آخري نالو يعني سنڌي ادبي ميگزين جي ڪنھن ايڊيٽر کيس علي بابا ڪري ڇڏيو ۽ نالي جي اثر سبب ھو باقي حياتيءَ ۾ ان سنڌيءَ کي ڳوليندو رھيو، جنھن مٿان پاڪ سرزمين تي پاپندي پيل ھئي، جيڪو علي کان ڄامشوري ۾ اھڙو وڇڙيو، جو وري کيس نه ملي سگھيو. علي بابا کي حليم بروھي وانگر اھا شڪايت ڪڏھن نه رھي ته ادبي اسٽيجن تي نج تخليقي ڪم ڪندڙ اديبن بدران مترجمن ۽ مرتبن يعني ڪتاب سھڙيندڙن جي ايتري آئو ڀڳت ڇو ٿي ڪئي وڃي، پر ھن کي اھا خبر نه پئجي سگھي ته سنڌيءَ ۾ ادب لکڻ جو معاوضو ڇو نٿو ملي. ھن آصف فرخي کي ھڪ ڀيري پاڙي جي گھر واري فون تان ٻُڌايو ته، ”ھاري زمين چند ڪلاڪ کيڙي ٿو، پر ھارپو سندس حق آھي، ائين ئي مزدور مل ۾ ڪجھه ڪلاڪ ڊيوٽي ڪري ته اجورو کيس ملي ٿو، پر اسان اديب چوويھه ڪلاڪ ڪم ڪريون، تڏھن به ڪو معاوضو نه ٿو ملي ، آخر ڇو؟“ علي بابا ھاڻي عمر جي ان حصي کي پھتو آھي، جتي ھو ٻيھر موھن جي دڙي جھڙو شاھڪار ناول نه ٿو لکي سگھي. ھاڻي ھو ته پنھنجن ڪھاڻين جي موضوعن جھڙو ٿيندو پيو وڃي. ڪڏھن پڃري جو پکي ته ڪڏھن گدوبندر جو چريو ته وري ڪڏھن ڪاوڙيل ماڻھو، پر وري به علي بابا کي اھا خبر ڏاڍي دير سان پوندي ته سنڌي سماج ۾ ڪاوڙيل ماڻھو کي عوامي پذيرائي ته ملي سگھي ٿي، پر کيس ادبي ڪرسي ڪونه ملندي، ڇو ته اھا ڪرسي سر سر چوندڙن کي ئي ملندي رھي آھي. وقتي خوشامد علي بابا جي رت ۾ شامل ناھي، تنھن ڪري ھو سن جي اسٽيجن تي اوھان کي نظر ايندو، پر اقتداري ڀوتارن، وزيرن ۽ مشيرن جي گلدستن ۽ جھرمٽ کان پري ھوندو. سندس ھڪ ديواني عاشق ھڪ ڏينھن تر جي ڀوتار جي بنگلي تي علي بابا کي وٺي وڃي ڀوتار جي ڀرسان ويھاريو، جنھن کيس سُڃاڻڻ کان انڪار ڪندي، ٻين سان ڳالھائڻ شروع ڪيو ته علي بابا پنھنجي دوست کي سڏي، پنھنجي نماڻي آواز ۾ ڀرڀور قوت سان کيس چيو، ”يار مون کي ھتي ھن جھنگلي جانور جي ڀرسان ڇو ويھاريو ٿئي.“ علي بابا کي خبر ئي نٿي پوي ته سنڌي سماج ھاڻ آدرشي ماڻھن جو آشرم بڻجڻ کان انڪاري آھي ۽ ھر فيلڊ ۾ ڀوتار اھڙي ته بُري طريقي سان ڪاھي پيا آھن، جو ڪتابن جون مھورتون به اڻ پڙھيل وزيرن کان وظيفن جي آسري ۾ ڪرايون پيون وڃن. اھري ماحول ۾ اسان علي بابا کي ياد ڪيون، سندس سالگرھ ملھايون ته آخر ڪيئن؟ علي بابا نه ڪنھن پراجيڪٽ ۾ ٿو فٽ اچي، نه وري ڪنھن پيڪيج ۾، سو ڀلو آھي ته علي بابا ادبي پروگرامن کان پري ھجي. اجايو ڀوتارن جي چاپلوسي ۽ جھرمٽ ۾ ڪا ڳڙٻڙ نه پيدا ڪري وجھي.
آگسٽ جو مھينو ايندئي مون کي لڱ ساڙيندر سکر جون اھي شامون به ياد اينديون آھن، جڏھن اسان سج لھڻ شرط گھنٽا گھر جو رُخ ڪندا ھئاسين. سکر جي گھنٽا گھر جو پراڻو ماحول ھالي ووڊ جي ڪنھن قديم فلم جھڙو ھوندو ھو، جتي ھڪ طرف ڪَنن مان گند صاف ڪرڻ وارا ھمراھ ويٺل ھوندا ھئا ته ٻيا ڏندن جا نقلي ڊاڪٽر، پر انھن جي ڀرسان ئي روڊ تي (ڇو ته فوٽ پاٿ سکر جي ان روڊ تي ھوندو ئي ناھي) ان ڪري روڊ ڪناري چاٽ رکي ويٺل ھمراھ ھوندو ھو، پر اسان کي اھو يگانو جھونو مڙس پٿر جون مُنڍيون کپائيندڙ فوٽ پاٿي مُنڊي گرن وٽ ملندو ھو. جتي ھو ايترو سنجيده موڊ ۾ ھوندو ھو، ڄڻ ته ڪا نئين راڳ جي ڌُن پيو ترتيب ڏئي. انھن مُنڊين جي سليڪشن واري مرحلي مان واندو ٿي، جڏھن اٿندو ھو ته ڪنھن يار دوست کي سُڃاڻڻ جھڙو ٿيندو ھو. سندس ڳچيءَ ۾ فقيراڻا ڳانا ۽ مٿي ۾ سدائين تيل پيل ھوندو ھو. سکر جي ان گھنٽا گھر تي ئي ھڪ پراڻو ھوٽل ڪيفي الفريد جي نالي سان ھوندو ھو، جنھن کي ھو پنھنجي شام جي چانھه ۽ ڪچھري جو عارضي آستانو ٺاھي ويھندو ھو. ان ئي ڪيفي تي اگر اسان جھڙو ڪو اوپرو عاشق کيس فرمائش ڪري ويھندو ھو ته ھو ڌيمي سُر ۾ بنا سازن جي جھونگاري وٺندو ھو، ”ڪڏھن تُنھنجي وارن سندي رات ٿيندي“ يا وري ”دامن لڳيان مولا مين ته تيڏي ھان . . .“ خُماريل آواز واري ان سُريلي گائڪ سينگار علي سليم جي ورسي به آگسٽ ۾ ھوندي آھي، پر اسان ملھائي نه سگھندا آھيون. سينگار علي سليم جي ذاتي زندگي ته ڇڏيو، فني سفر تي ئي ھڪ الڳ ڪتاب لکي سگھجي ٿو، پر ھو ڪنھن ثقافتي ڪاموري جو ڪرو کڻندڙ نه ٿي سگھيو، نه ئي کيس پنھنجي محنت جا مليل چيڪ ٻين بُکين عملدارن کي ڏيڻ جي عادت ھئي ۽ کيس گائڪي جي گھمنڊ ۾ ان وقت خبر نه پئي ته کيس اھي ڪوتاھ قد اھڙو ڪاپاري ڌڪ ھڻندا ، جو سندس ڌنون ٻين گلوڪارن ۽ گلوڪارن کي ڏيئي ڇڏيندا. سينگار علي سليم سنڌ جو ھڪ يگانو آواز ھو، جنھن جي حليم بروھي يا علي بابا وانگر ثقافتي حلقن ۾ ڪا گروب بندي نه ھئي، نه ئي سندن پي آر چڱي ھئي، تنھن ڪري سينگار علي سليم جھڙو راڳي چند ڌُنن کان وڌيڪ ڪي ڪلام ڏئي نه سگھيو ۽ پٿر جي شھر ۾ بي موت مري ويو. ھر سال سينگار جي ورسي ملھائڻ تي منھنجي دل چوندي آھي ۽ ڪجھه مخير حضرات سان رابطو به ڪندو آھيان، پر چڱن موچارن ماڻھن لاءِ به سينگار ڄڻ اوپرو راڳي آھي ۽ اوپرن ماڻھن کي ياد ڪرڻ لاءِ چند ھزار پنھنجي کيسي مان ڏيڻ ڏاڍا ڏکيا آھن. سينگار علي سليم جي ورسي ان ڪري به ملھائڻ ڏاڍي ڏکي آھي، جو ھو چوڏھين آگسٽ تي وفات ڪري ويو ھو، ان ڪري اسان جا اڪثر سرڪاري اديب ان ڏينھن قومي پرچم جي سائي تلي ھڪ ھوندا آھن ۽ حليم بروھي، سينگار علي سليم ۽ علي بابا يا علي دراوڙ جھڙا ڪردار انھن اسٽيجن کان پري ۽ اوپرا بيٺل ھوندا آھن.