ڪا جا روح رھاڻ!
اسان جي تعارف دوران جڏھن مسڪرائيندڙ مولوي کيس اسان جي حُجتي ھجڻ بابت ٻُڌايو ته ھن پڻ باقي ڪچھريءَ ۾ ڪو حجاب نه ڪيو، انھن ڏينھن ۾ ھرات ۽ قنڌار مان عورتن کي ڪارنھن جي الزام ھيٺ جيئرو قبر ۾ پورڻ ۽ سرعام گوليون ھڻڻ جھڙيون تڪراري خبرون آيل ھيون ۽ مون ساڻس ان موضوع تي پئي ڳالھايو. ھو ماني کائي ويٺا ھئا، صرف منھنجي لاءِ چانھه جو آرڊر ڏنو ھئائون. مون چانھه جو ڪوپ ھٿ ۾ کڻي، افغاني پٺاڻ کان نرميءَ سان پُڇي ورتو، ” توھان جا افغاني ايتريون بيرحم ڪاروايون ڪيئن ٿا ڪن؟ ۽ ايڏا پٿر دل ڇو آھن؟“ منھنجي سوال ڪرڻ مھل ھو وڏن شھپرن جي وچ مان رستو ٺاھي، ماچيس جي تيليءَ سان ڏند کوٽي رھيو ھو. ھن پنھنجو ھٿ چپن جي وچ ۾ رکي، عجيب طرح جو ٽھڪ ڏنو ۽ مون کان پُڇيائين، ”تو ڪڏھن ازبڪ ڏٺا آھن“ مون صرف ڪنڌ سان ”نه“ ڪئي ته ھن ٻيھر ٽھڪ ڏيندي چيو، ”تڏھن ته توکي افغاني بيرحم ٿا لڳن؟“ ازبڪ ته اسان افغاني توکان وسري وڃون. ائين سمجھه ازبڪن جو اسان ڪندي، ماٺ ڪرائي ته، ”ھي اخباري ماڻھو اٿئي، لکندو به آھي، تنھن ڪري وڌيڪ نه ڳالھاءِ.“ سنڌي مولوي جي ان دوستاڻي تنبيھه کان پوءِ اھو افغاني باقي ڪچھريءَ ۾ بلڪل لاتعلق بڻجي ويھي رھيو.
مسڪرائيندڙ مولويءَ سان منھنجي ملاقات 1990ع واري ڏھاڪي جي آخري سالن ۾ سکر ۾ ٿي ھئي، انھن ڏينھن ۾ ھو سکر جي نشاط سئنيما ڀرسان تير چوڪ تي پنھنجي جماعت جا اھي جلسا اٽينڊ ڪرڻ ايندو ھو، جيڪي ھو اسامه بن لادن جي تعريف ۾ ”اسامه زنده آباد ڪانفرنسون ڪندا ھئا، انھن ڪانفرنسن ۾ خيرپور ميرس مان اھو مولودائي به ايندو ھو، جيڪو پنھنجي سُريلي آواز ۾ انڊين گانن جي ڌُنن تي اسامه بن لادن لاءِ تعريف جا گل کڻي ايندو ھو. انھن ڪانفرنسن ۾ جيڪو سندس مُک مقرر ھوندو ھو، سو چانڊڪا ميڊيڪل ڪاليج لاڙڪاڻي جو گريجوئيٽ ھو، جنھن کي شاگرديءَ واري زماني ۾ قومپرست ڪارڪنن ڏاڍو تنگ ڪيو ھو ۽ انھن جو اثر مٿس اھڙو حاوي رھيو، جو مقررن ۾ خطيب ٿي ويو، پر قومپرست جو قومپرست رھيو. تنھن زماني ۾ اسامه بن لادن جو نالو وٺڻ يا اسامه زنده آباد ڪانفرنسون ڪرائڻ تي به پاپندي مڙھيل ڪونه ھوندي ھئي، تنھن ڪري جلسن ۾ شريڪ سمورا سنڌي اسامه اسامه ڪندا وتندا ھئا. انھن سالن ۾ آئون ڪاوش اخبار لاءِ سکر ۾ رپورٽر طور ڪم ڪندو ھئس ۽ پنھنجي ايڊيٽر سان صلاح مشورو ڪرڻ کان پوءِ اسان ھڪ انويسٽيگيٽو اسٽوري انھن سنڌين بابت ڪئي ھئي، جيڪي افغانستان تائين وڙھڻ ويا ۽ طالبان جي ڪابل ۾ حڪومت قائم ڪرائڻ ۾ مدد ڪري آيا ھئا.
سکر جي بچل شاھ مياڻي وارو اھو مولوي اڃان جيئرو آھي، الائي نه، جنھن سان منھنجون تير چوڪ تي تمام گھڻيون ڪچھريون ٿينديون ھيون، انھن ڏينھن ۾ ھو پنھنجي ڏاڙھيءَ کي ميندي ھڻندو ھو ۽ پنھنجي پاڙي واري مسجد جو پيش امام به ھوندو ھو. دستار بدران گھوٽڪي جي ڪچي مان سنڌي ٽوپي ٺھرائي پائيندو ھو. ان مينديءَ واري ڏاڙھي واري ھمراھ ٻُڌايو ته، ”ھو خيرپور، جيڪب آباد ۽ شڪارپور جي خانپور وارن علائقن مان بسون ڀري افغانستان ويا ھئا، انھن جي بئچ کي ڪوئيٽا جي ٻاھران ھڪ مدرسي ۾ ترسائڻ بعد ھڪ رات اوچتو افغانستان روانو ڪيو ويو ۽ ٻئي ڏينھن ھو قنڌار جي گورنر ھائوس ۾ ناشتو ڪري رھيا ھئا. ھو طالبان کي ڪابل فتح ڪرائڻ ۾ مدد ڪرڻ کان پوءِ خير سگالي جي دوري تي ويا ھئا. اڳوڻن ويڙھاڪن ۽ ھاڻوڪن حڪمرانن کان ھنن اھا شڪايت نه ڪئي ھئي ته کين کائڻ پيئڻ لاءِ ڪجھه نه ڏنو ويو ھو، ڇو ته ھو پنھنجي بسن تي خيرپور جي کارڪن جو ٻوريون ۽ ڀُڳڙا وڏي تعداد ۾ کڻي ويا ھئا. ان مولويءَ جو اھو تفصيلي انٽرويو ان وقت ڪاوش ايڊيشن ۾ سندس فوٽو سميت شايع ٿيو ھو، جنھن ۾ ھن اسامه بن لادن سان رات جي ماني گڏجي کائڻ جو به ذڪر ڪيو ھو. ان ذڪر دوران ھن وڏي فخر سان ٻُڌايو ھو ته اسامه بن لادن جي ذاتي محامظن ۾ سنڌي ڇوڪرا تمام گھڻا ھئا، ڇو ته ھو کين پسند ڪندو ھو. اسامه جو اولاد به مھمان نواز به اھڙو جو اسان کي پئي ھٿ ڌورايائون. افغانستان ۾ وڙھي واپس آيل سمورن ماڻھن کي سکر جي گھنٽا گھر تي ھڪ آجياڻو ڏنو ويو ھو، جنھن ۾ سکر جي ھڪ مذھبي اڳواڻ خطاب ڪندي چيو ته، ”اسان پاڙيسري ملڪ ۾ پنھنجي طرز جو نظام آڻڻ ۾ مدد ڪري آيا آھيون، حڪومت کي ڪو اعتراض ھجي ته ٻُڌائي“ پر ان وقت جي حڪومت کين ڪجھه نه نه چيو ۽ ھو آزاد گھُمندا رھيا.
پاڪستاني فوج جي ترجمان ميجر جنرل عاصم باجوه جي ٻن ڏينھن پھرين واري بريفينگ ٻڌي، مون کي اھي 1990ع واري ڏھاڪي جا سمورا مولوي ياد اچي ويا. جنرل عاصم باجوه پشاور جي آرمي پبلڪ اسڪول تي حملو ڪندڙن جا تفصيل ٻڌايا ته”ھو ڪيئن ۽ ڪھڙي رستي سان آيا ۽ ڪھڙي مسجد جي پيش امام جي گھر ترسيل ھئا ۽ ڪھڙي طرح حملو ڪيائون.“ وقت ڪيڏو نه ظالماڻي انداز سان ھاڻ بدلجي ويو آھي، ڇاڪاڻ ته ھاڻي پيش امام فخر سان اھو چئي نٿو سگھي ته انھن حملي آورن جي ھنن مدد ڪئي ھئي. آرمي پبلڪ اسڪول پشاورو وارو حملو ته ڇڏيو، مون کي ته ايبٽ آباد آپريشن وقت به سکر جي بچل شاھ مياڻي وارو اھو مولوي ڏاڍو ياد آيو ھو، جنھن چاھيندي به پنھنجي محسن ۽ آئيڊيل اسامه بن لادن جو تڏو نه وڇايو ۽ نه ئي سرعام ان غم جو ائين ملھائي سگھيو، جيئن ھو سندس تعريف ۾ اسامه زنده باد ڪانفرنسون ڪرائيندا ھئا. شڪارپور حملي کان پوءِ جڏھن ھر طرف دانھون ٿيڻ لڳيون ته مون کي ايئن محسوس ٿيو ته سنڌ جي نمائندگيءَ جي دعوى ڪندڙ حراسجي ويا آھن. ھو اھا جنگ جيڪا اڃا شروع مس ٿي آھي، سا ھارائڻ جي خوف ۾ دانھون ڪري رھيا آھن پر مون کي الائي ڇو اھا ڪا نئين ڳالھه ڪونه ٿي لڳي، شايد ان ڪري جو ڏھاڪن کان اتر سنڌ ۾ ڦھلجندڙ يا ھٿ وٺي ڦھلائي ويندڙ انتھاپسنديءَ جو اکين ڏٺو گواھ آھيان. شڪارپور ۾ ائين ٿيڻو ھو، ڇو ته اتر سنڌ ۾ رڳو افغاني ۽ ازبڪ اچي ڪونه ٿا ترسن، پر اتر سنڌ جا ڪجھه ماڻھو افغانستان ياترا ڪري اچن ٿا، اھو سلسلو سالن کان ھلندڙ آھي ته ان جا ڪجھه ته اثر ڪٿي نه ڪٿي ۽ ڪڏھن نه ڪڏھن ته ظاھر ٿيندا. شڪارپور ۾ 1990ع واري ڏھاڪي ۾ ئي آئون ته خانپور جي انھن آرائين برادريءَ جي ماڻھن سان به ملي آيس، جن جا ٻچا افغانستان وڙھڻ لاءِ موڪليا ويا ۽ ھو وري ڪڏھن واپس نه ٿيا.
شڪارپور حملي کان پوءِ خوفزده ٿي ويل ھڪ دوست، جڏھن روئڻھارڪو ٿي پُڇيو ته، ھاڻي اسان جي سنڌ جو ڇا ٿيندو، ته کيس ٻڌايم ته ”ھي سالن ڏھاڪن کان انتھاپسنديءَ جي انويسٽمينٽ ڪندا پيا اچن، ان جا آثار ڪڏھن ته ظاھر ضرور ٿيندا، پر اڪثريتي ۽ اصلي سنڌي ان طرف ھرگز ڪونه ويندا، ڇو ته اھي استاد منظور علي خان جي آواز ۾ سچل سرمست جو ڪلام ٻُڌي وڏا ٿيا آھن ته ”عشق شرع ڪيا، لڳي او قاضيا، ڪھڙي مسئلي ڏسندين“ جنھن ۾ ھو دوزخ جي دڙڪن واري ھمراھ کي واضع ٿو ٻُڌائي ته ”برڪت يا نظر نه آوي اسان بن باھيون سڙ مودي“ سو سنڌيت جو روح موھن جو دڙو جي جنھن مٽيءَ مان ڳوھيل آھي، ان تي ڏھاڪن جي انتھاپسنداڻيءَ انويسٽمينٽ کان پوءِ به کين ڪو ھت سنڌي خودڪش بمبار نه ملي سگھيو، جيڪو پنھنجي ئي شيعا ڀائرن خلاف بم ڦاڙي ھا، انھن ازلي وحشي ازبڪن کي آندو. شايد اھڙن ئي ماڻھن لاءِ اسان جي قومي شاعر اھا سٽ چئي ھئي ته،
ڀاڙي ماڻھو ڀاڙي تي،
جلاد گھرايو بيٺا آھن.
شڪارپور حملي کانپوءِ سمورا سنڌي پوءِ اھي سني ھجن يا شيعا، ھندو ھجن يا مسلمان سوڳ ۾ گڏ ٿي ويا، ھڪ ٿي ويا ۽ انتھاپسندي خلاف ھڪ ٿي بيھڻ جو عزم ڪيائون. حقيقت ۾ شڪارپور حملي کان وڌيڪ ان پيغام کي ڏسڻ جي ضرورت آھي، جيڪو سني توڙي شيعا، ھندو توڙي مسلمانن سنڌين شڪارپور جي لکي در چوڪ تي پھچي ڏنو ته، ”ھي غم اسان سڀني جو غم آھي ۽ اسان سڀ سوڳوار آھيون.“
ڌماڪي يا ڪنھن بُري خبر جو آواز ۽ پڙاڏو گھڻو گونجندو آھي، تنھن ڪري سڀ ڪنھن چوڻ شروع ڪيو ته، ”جو لوگ سنڌ ڪو صوفيانه مزاج ڪي سر زمين سمجھه تي ھين وھ احمقون ڪي جنت مين رھتي ھين“ اھڙيون ڳالھيون ڪندڙن جو ڏوھ ناھي، ڇو ته انھن کي شڪارپور جو صرف خودڪش حملو نظر ٿو اچي، اھو نظر نه ٿو اچي ته انھن سوڳوارن جي ڪفن دفن ۾ ڪنھن سني پاڙيسري به مدد ڪئي ھئي. انھن موقعي پرستن کي سنڌ ۾ رڳو ڀورو ڀيل ٿو ياد اچي، جنھن کي زمين جي تڪرار تان مذھبي رنگ ڏنو ويو ۽ سنڌ جي سھپ ۽ رواداري تي حرف آندو ويو، پر کين کپري روڊ سان تازو دفن ڪيل اسان جو بزرگ حاجي ڪاڪا نظر ئي نه ٿو اچي، جنھن کي ميگھواڙن ۽ مسلمانن جي گڏيل قبرستان ۾ سرحدي دنگ تي دفن ڪيو ويو ۽ ان جي قبر تي سندس پُٽن ممتاز ڪاڪا، اعجاز ڪاڪا ۽ ٻين نالي وارو ڪتبو ئي حافظ نظاماڻي جي ان شعر سان لڳرايو ته،
”ڪو آ رحمان جي پاسي، ڪو آ ڀڳوان جي پاسي،
منھنجو سجدو انھيءَ کي آ، جيڪو انسان جي پاسي.“
سنڌ ۾ انتھاپسندي جي انويسٽمينٽ سالن ڏھاڪن کان جاري آھي، اج جا ڪجھه نظار اوھان کي پنھنجن پنجنھن شھرن جي باءِ پاسن تي نظر ايندا رھندا ۽ اھي نظارا پنھنجو اثر اوھان جي شھرن ي ڇڏڻ چاھيندا، پر مون کي پڪ آھي ته حالتون جھڙيون ھجن، سنڌي واشنگٽن جي ان صوفي وانگر پنھنجي دل جي دنيا آباد رکيو ايندا، جيڪو واشنگٽن جي اوول ريسٽورنٽ مان نڪري، جڏھن گاڏيءَ ۾ ويٺو ته ڪو انگلش ميوزڪ نه لڳايائين، پر ڍول فقير جو سدا حيات آواز کوليائين، جنھن ۾ ھو انوکي انداز واري ھڪل ڪري چوي ٿو،
ڪا جا روح رھاڻ او جيڏيون ڙي،
ڪيئي مون پرين سان ويھي ويھي الا.