اسان جا درد صوفي ھن! . . .
ان گفتگو جو تفصيل ۽ تت اھڙو ھو، جو ان بحث جي پڄاڻي ھن شاندار لفظن سان ڪئي ته ”منھنجي دل آھي شاعر واري“ حسن درس لاءِ ڪير ڪيئن به چوي ۽ ڇا به سوچي. پر ان حقيقت کان ڪير انڪار نٿو ڪري سگھي ته ھو ھڪ حساس ۽ حسناڪ دل رکندڙ شاعر ھو، جنھن ۾ شھري ماڻھن جا انداز به شامل ھئا ته ٻھڙاري جا ويليوز به منھنجي ئي اصرار تي صدر ۾ مسٽر واري جي چاٽ کائڻ وياسون ته ھن سامھون واري گاڏي ۾ ويٺل حسينائن جي ٽولي کي ڏسي ”حُسن به حياتي وڌائي ٿو ۽ دل کي ٽيڪ ڏيئي ٿو.“ حسن عام زندگي عام انداز ۾ ئي گذاريندو ھو. ھو شاعرن واري اجائي آڪڙ، وڏائي، حد کان وڌيڪ مصنوعي قسم واري نياز نوڙت کان آجو رھندو ھو. ڪڏھن ڪڏھن ته اھڙن نون دوستن سان ڪچھري ڪندو ھو، جيڪي کيس شاعر طور نه سڃاڻندا ھئا. انھن کي پنھنجي ادائن سان ڪڏھن راضي ته ڪڏھن ناراض ڪندو ھو، پر بعد ۾ جڏھن انھن کي ماڻھن کي خبر پوندي ھئي ته ھو حيران ٿي ويندا ھئا ته اھو شخص ”شاعر“ به آھي.
جڏھن سفر ۾ حسن سان گڏ ھوندا ھئاسين ته پاڻ کي ڪاليج ۾ نوان پھتل ڇوڪرا محسوس ڪندا ھئاسين. ائين اسان ڇوڪراڻيون حرڪندا ڪندا وڃي ھڪڙي شام ڪوٽڙيءَ جي ڪرسچن ڪالوني پھتاسين. پراسرار ۽ گمنام گھٽيون لتاڙي وڃي ھڪ قبرستان آڏو بيٺاسين، ھن فون ڪري وڌيڪ رستي بابت پڇيو، منھنجي بيزاري باوجود ھو سوڙھين ۽ اونداھين گھٽين مان ٿيندو ھڪ لوھي در اڳيان اچي بيٺو، حسن جو اھڙي گھر ۾ پھچڻ ڄڻ ڪنھن مرشد جو اچي وڃڻ ھو. ٿوري دير ۾ چانھه، بسڪيٽ اچي ويا، ھارمونيم اچي ويو، ۽ راڳ شروع ٿي ويو. ان محفل مان زبردستي واندا ٿي اٿياسين ته ڪوٽڙي ڄامشورو روڊ تي ھڪ وڏيري جي اوطاق ۾ موسيقيءَ جي محفل متل ھئي. سمورا سازندا، گلوڪار حسن جا ڄڻ ته مريد. ھارمونيم جي ڌن کان وٺي طلبي وڄڻ جي انداز تائين ھر آئيٽم ٻڌو ته صبح جا چار ٿي ويا. حسن جڳھه سوڙھي به ھوندي سمورن سازندن ۽ فنڪارن کي گاڏي ۾ کنيو، انھن سان انھن جي ئي مسئلن تي اڻ کٽ ڳالھين جو سلسلو جاري رکيو. ان رات آئون ته گلستان سجاد وٽان لھي ويس، پر ھو فنڪارن ۽ سازندن کي فنڪار ڪالوني ڇڏڻ لاءِ روانو ٿي ويو.
حسن جي محبت ۽ سڪ جو سڳو ڪڏھن به ڪچي تند نه رھيو. ھو پنھنجي پيار ۽ سڪ جي رشتي کي اھڙي ته ڳنڍي ڏيئي ٻڌي رکندو ھو، جو وقت جي وٿي ان ۾ وڇوٽي وارو وار جيترو به فرق نه وجھي سگھندي ھئي. ھو جڏھن انگريزيءَ جي ناول نگار محمد حنيف سان ملڻ ھليو ته مون کي اندازو نه ھو ھو ڏھن سالن کان پوءِ ملي رھيا آھن. محمد حنيف جي ڪلفٽن واري بنگلي جي لان تي اسان رات کي اڏاري ڏينھن ڪيو، پر ھنن جا قصا نه پئي کُٽا، جنھن ۾ کلڻ جو ايترو سامان ھو، جو کلي کلي کيرا ٿي پئي وياسين. پر ان محفل کي شاعري طرف حنيف موٽايو. حسن درس سنڌيءَ ۾ پنھنجي شاعري ٻڌائي رھيو ھو ۽ حنيف اردو ۾ ان جي تعريف ڪري رھيو ھو. محمد حنيف حسن جي شاعريءَ جو ايتري ته مداح آھي، جو ھاڻي سندس شاعري انگريزيءَ ۾ ترجمو ڪري رھيو آھي. حسن جي اھا عجيب ۽ خوبصورت طبيعت واري ادا ھئي، جو ھن ڪڏھن به ڪنھن کي پنھنجي شاعريءَ يا شخصيت تي لکڻ لاءِ سڌو يا اشاري ۾ اھو نه چيو ته منھنجي تعريف ڪريو. ھو پنھنجي تعريف کان پري ڀڄندو رھيو ۽ تعريف سندس ڪڍ پئي گھمندي رھي.
اسان کي نه ڪوئي درزي مليو،
نه ڪي ماپ من جي، نه ڪا ڪور ٿي
حسن جيڪو يارن جو يار، دوستن جو دوست رھيو، تنھن جي زندگيءَ ۾ ڪي لمحا ڄڻ ته بيھجي ويل ھئا. ھونئن ته ڪا خبر نه پوندي ھئي پر جڏھن اسان اک ڪڪڙي ڪري اچي ڊفينس واري مرچي تي بيھندا ھئاسين ته ھو مينو ٻڌڻ کان اڳ ئي ئي چوندو ھو، ”منھنجي لاءِ بھاري ٻوٽي چئوس“ ان بھاري ٻوٽي کائڻ سان ھو حياتيءَ جي انھن ھرک جھڙن لمحن ۾ واپس ھليو ويندو ھو، جيڪي بقول حسن جي ته ھن ڪراچي ڊفينس واري کڏا مارڪيٽ ۾ گذاريا ھئا. ائين ئي جڏھن فليٽ تي اڪيلا ويٺا يو ٽيوب تان سانگس ٻڌندا ھئاسين ته ھو نصرت فتح علي خان جو ھڪ مخصوص ڪلام ھلائڻ لاءِ چوندو ھو. اھو ڪلام ٻڌڻ سان ھو ذھني طرح ڪراچي جي ان فليٽ ۾ ھليو ويندو ھو، جتي ھن ھڪ ھفتو پنھنجي ان وقت جي عشق سان گڏ گذاريو ھو.
ننگا ٻڌا سڻاسين آواز عورتن جا
دلڪش بدن، سمندر انداز عورتن جا
مرد کي مصيبت آھي ڇھڻ جي عادت
۽ ڇوڪرين ڇتين کي آھي ڪھڻ جي عادت
انھن ئي ڇھڻ ۽ ڪھڻ جي عادتن واري ذڪر ۾ ھڪ ڏينھن جڏھن آئون اداس ويٺو ھئس ته حسن مامري کي ڀانڀي ويو ۽ ھن ٻڌائڻ شروع ڪيو ته، ”ائين ٿيندو آھي چاليھه سالن ۾، عشق نه ڪنھن کي ٻڌائڻ جھڙو، نه ڪنھن کان لڪائڻ جھڙو.“ حسن جي ڳالھه ڪرڻ وارو انداز اھڙو ته دلڪش ۽ من موھيندڙ ھوندو ھو، جو گھٽ ۾ گھٽ مون کان ته کل روڪيو نه رڪندي ھئي. سنڌين تي، سنڌي اديبن دانشورن تي سنڌي ڇوڪرين تي، راڳين تي اھڙا اھڙا ته لطيفن جھڙا گفتا پيو ٻڌائيندو ھو، جو کلي کلي کيرو ٿي پوندو ھئس. حسن جو سارون ساريندي سندس ئي سٽن طرف ڌيان وڃي ٿو ته
وس ۾ ناھين جو وساري ڇڏين
رات ناھين جو گذاري ڇڏيان
درد آھن ته دل ڏکائين ٿا
پکي ھجن ته اڏاري ڇڏيان
حسن جي سدا ملوڪ جوان جماڻ شخصيت ۽ سندس ايندڙ نسلن تائين زنده رھندڙ شاعري کان گھڻا ماڻھو متاثر، ته ڪجھه ماڻھو ساڙ به کائيندا ھئا/آھن. سڀ اديب سريلي ۽ سيبتي نصير مرزا جھڙا حقيقت پسند ناھن، جيڪي کلي دل سان اعترافي بيان لکن ته ”ٿي نه سگھيس شاعر.“ ڪجھه ماڻھن آخري سالن ۽ مھينن ۾حسن جي دل ڏاڍي ڏکائي. کيس اجايو پريشان ڪرڻ، تڪليفن ڏيڻ جو سلسلو جاري رکيو، پر ھن ڪڏھن به ڪا شڪايت نه ڪئي، صرف ايترو چيو ته،
”اسان جا درد صوفي ھن،
اوھان جا قھر ڪوفي ھن!