وٿي ۽ برف
اڃان گذريل ڏينھن ئي ترڪيءَ جي ھڪ ڪورٽ 330 حاضر سروس ۽ ريٽائرڊ اھڙن فوجين کي ارڙنھن کان ويھن سالن جون سزائون ڏيئي جيل موڪليو آھي، جن مٿان ترڪيءَ جي سويلين حڪمران طيب اردگان جي حڪومت جو تختو اونڌو ڪرڻ جا منصوبا جوڙڻ وارا الزام ھئا، جيئن اسان وٽ آڌي رات جي گدڙن واري سازش ظاھر ٿي ھئي، پر ڪنھن کي به سزا ڪانه ملي ھئي، تيئن ئي ترڪيءَ ۾ ۾ زورائتو ھٿوڙو ھڻڻ واري سازش بي نقاب ٿي آھي، جنھن موجب استنبول جي ھڪ مسجد ۾ بم ڌماڪو ڪري يونان سان ڦڏو ڪرائي فوجي مداخلت لاءِ رستو کوليو وڃي ھا پر سازش وقت کان اڳ پڌري ٿي پئي، ترڪيءَ ۾ اھا ڪا نئين ڳالھه نه ھجي ھا، ڇو ته 1960ع کان 1980ع تائين جي وچ واري عرصي ۾ ترڪي ۾ ٽي فوجون بغاوتون ٿي چڪيون آھن، جن جي نتيجي ۾ 1977ع ۾ پھريون ڀيرو اسلامي حڪومت قائم ٿي، پر ھاڻي ھڪ ڏھاڪي کان طيب اردگان ويٺل آھي ۽ پنھنجي جنرلن کي جيل ڀيڙو ڪيو اٿس.
اھا ڳالھه ارھان پامڪ به پنھنجي استنبول واري اپارٽمينٽ ۾ ويٺي مڃي ٿو ته ترڪيءَ ۾ گھڻو ڪجھه بدليو آھي . . . پر جي نه بدليو آھي ته سنڌ ۾ ڪجھه نه بدليو آھي. سنڌ اڃان به ارھان پامڪ جي ناول ”سِنو“ جي ڪردارن واري دور ۾ رھي ٿي ۽ اھا ئي ٻولي ڳالھائي ٿي. ناول ”سِنو“ جو ھيرو ۽ جلاوطن شاعر ”ڪا“ جڏھن وطن واپس اچي ٿو ته ترڪي شدت پسنديءَ جي ور چڙھيل آھي. ھو سياست ڪندو ھو پر وطن واپس اچڻ کان پوءِ ھن جي آڏو سياست جي معنى ئي بدلجي وڃي ٿي. ھو صحافت شروع ڪري ٿو ۽ اخبار کيس ”ڪرس“ جھڙي ڏورانھين برفاني علائقي ۾ انھن نوجوان ڇوڪرين جي خودڪشيءَ جا ڪارڻ معلوم ڪرڻ لاءِ موڪلي ٿي، جتي کيس ٻڌايو وڃي ٿو ته ڇوڪريون اسڪارف پائڻ ۽ نه پائڻ جھڙي مونجھاري سبب خودڪشي ڪن ٿيون. ھو لکي ٿو ته خودڪشي ڪندڙ ڇوڪرين کي ايتري به نويڪلائي نٿي ملي، جو ھو زھريلي دوا کائڻ کان پوءِ آرام سان اڪيلون سمھي موت طرف ھليون وڃن پر اھڙي ڪيفيت ۾ به ڪجھه ماڻھو سندس آسپاس رھن ٿا. پامڪ جي ناول ”سِنو“ جو ھيرو، ”ڪرس“ شھر جي بئڪري ۾ ٿيل قتل کان پوءِ ائين ڦاسي پوي ٿو، جيئن گذريل ڏينھن پريس ڪلبن ۾ صحافي گھيراءَ سبب ڦاسي پيا.
سنڌ ۾ ڀلي ته جلاوطن باغي (اھڙا ڪي روح اڃا به آھن ڇا؟) موٽي اچن، پر انھن کي اھا اسي واري سنڌ نه ملندي، جنھن ۾ سڄي سڄي رات ڪائنات، وجوديت ۽ ٻين انيڪ سياسي فلسفن تي بحثا بحثي ٿيندي ھئي، جنھن ۾ ”تنھنجو دين توسان، منھنجو دين مونسان“ جا عملي مظاھرا ھوندا ھئا ۽ اعلى سياسي آدرش اتم ھوندا ھئا سامراج ۽ مِني سامراج تي رات کٽندي ھئي. ھاڻي دور ڇا بدليو آھي، سنڌ جي سياسي ڪارڪن جي سوچ جو رخ ئي بدلجي ويو آھي. ”سِنو“ ناول جي ھيرو ”ڪا“ جي محبوبا جھڙا ڊائلاگ اسان کي سنڌ جي نوجوانن جي ڪچھرين ۾ ملن ٿا، جن ۾ ھوءَ چوي ٿي ته ”اسان جھڙي ظالم سماج / ملڪ ۾، جتي انساني زندگي اڳ ۾ ئي سستي ھجي، اتي پنھنجو پاڻ کي پنھنجن نظرين ۽ اعلى آدرشن لاءِ ختم يا تباھ ڪري ڇڏڻ وڏي بيوقوفي آھي.“ مون کي ته اھو معلوم ناھي ته سنڌ جي ڪيترن سياسي ڪارڪنن اھو ناول پڙھيو ھوندو پر اھو ڊائلاگ ڀلي ته ترڪي4 جو ھجي، ان جو پڙاڏو عملي شڪل ۾ مون کي اڄ جي سنڌ اندر ملي ٿو. منھنجي ڪالمن کي سالن کان پڙھندڙ ڪجھه مھربانن جو خيال آھي ته اھڙن ڪردارن جا نالا لکڻ کپن، جن جا آئون صرف حوالا ڏيندو آھيان پر منھنجي نظر ۾ اسان جو سماجي تاڃي پيٽو اڃا بلوغت ۽ برداشت جي ان سطح تي نه پھتو آھي، تنھن ڪري پردي رکڻ جي روايت برقرار رکندي ٻه مثال توھان کي ٻڌائي قصو ڪوتاھ ٿا ڪريون.
منھنجي سنڌ جي ھڪ سھڻي شھر ۾ اسان جو ھڪ روشن خيال، ترقي پسند لڏي جو اھم ڪردار رھندو ھو. ان کي وقت ۽ حالتن آڌار جيل، تڪليفون، روپوشيون ڏسڻيون پيون. آمريت ختم ٿي، جمھوريت آئي ته ڪامريڊ وڃي اسيمبليءَ پھتو پر ھن پنھنجي سوچ ۽ فڪري ڌارا جي ڦھلاءُ نه ته ڪو مظبوط يا ڪمزور بنياد رکيو، نه ئي ان سلسلي کي ڪنھن اداري جھڙو روپ ڏيئي سگھيو. پر شخصي ۽ ذاتي حيثيث ۾ ھن مختلف حڪومتن کان رعايتون وٺڻ کان نه ڪيٻايو. انھن ذاتي رعايتن جا تفصيل نٿا لکون، جو ڳالھه پڌري ٿي پوندي، نتيجي ۾ ھو عمر سان گڏ پنھنجي گھر جي ڪمري ۾ قيد ٿي پيو. پٽ، پوٽا، ڏوھٽا، ڏوھٽيون جيڪي ھاڻي يو ٽيوب ۽ فيس بُڪ جي دنيا ۾ اچي ويا، تن کيس گھر جو پراڻو فرنيچر سمجھي ڪنڊ ۾ ئي رکي ڇڏيو ۽ ھو اعلى آدرش، دانش، فھم، ادارڪ ۽ وسيلا ھوندي به روشن خيال دڳ لاءِ ڪو ادارو ٺاھڻ بنا لاڏاڻو ڪري ويو. ڪجھه وقت کان پوءِ ائين لڳو ڄڻ ڄائو ئي ڪونه ھو.
سونھاري سنڌ جي ھڪ ٻئي موچاري ضلعي جي ھڪ ڳوٺ ۾ سنڌ جي اڳوڻي وزيراعلى عيد جي موقعي تي تاريخن بابت ٿيل تڪرار کان پوءِ پنھنجي ڳوٺ ۾ مولويءَ کي سڏايو، کيس ”سڀاڻي“ تي عيد نماز پڙھڻ لاءِ چيائين. مولويءَ کيس ٻڌايو ته سڀاڻي سرڪاري عيد آھي، ان کان ٻئي ڏينھن عالمن جي اصل عيد آھي، سا ضرور پڙھائبي. وڏيرو معنى ڳوٺ جو مالڪ، مٿان وزيراعلى، تنھن کيس ڇنڊ پٽيندي چيو ته، ”ڪجھه خيال ڪر، رھين منھنجي ڳوٺ ۾ ٿو پر چوڻ منھنجو نٿو وٺين. نڪري وڃ سڀاڻي کان منھنجي ڳوٺ مان.“ مولوي کيس وراڻيو: ”وڏيرا الله وڏو آھي، چوويھه ڪلاڪ وڏو ٽائيم آھي نڪري ويندس.“ ان ڳوٺ مان نڪري مولوي ھڪ وڏي شھر جي ٻاھران اچي گھر، مسجد ۽ مدرسو اڏيو. وقت گذرندو رھيو، شھر جي آبادي وڌندي رھي، چندا ۽ زڪواتون به اينديون رھيون، سياسي ۽ سماجي حالتون به بدلجنديون رھيون . سڀني فيڪٽرز گڏجي سڏجي ان ڳوٺاڻي مولوي صاحب جي مدرسي کي ھڪ وڏي عاليشان اداري ۾ تبديل ڪري ڇڏيو، جيڪو ھاڻي وچ شھر ۾ اچي ويو آھي. ھاڻي ان مولوي صاحب جي پٽ جو ھڪ پنڌ قطر، ٻيو سعودي، ته ٽيون مصر آھي.
ڳالھه کي جي موٽايون ترڪيءَ واري ناول نگار ارھان پامڪ جي ”سِنو“ ناول طرف، ته سائين منھنجا، نتيجو اھو ئي نڪري ٿو ته وٿي ملندي ته سماج اندر برف ته ڄمندي.