قبر جنھان دي جيوي ھو!! . . .
چڙھ چنان تي ڪرن روشنائي، ذڪر ڪريندي تاري ھو
گليان دي وچ ڦرن نماڻي لعلان دي ونجھاري ھو،
شالا مسافر ڪوئي نه ٿيوي ڪک جنھان ٿو ڀاري ھو،
تاڙي مار اڏارنه باھو، اسان آپي اڏن ھاري ھو !!
جڏھن لاھور کان آيل پنجابي شاعره عائشه اسلم پنھنجي مقالي ۾ سلطان باھو جو اھو شعر پڙھيو ته ٻڌندڙ سنڌين ڀرڀور تاڙيون وڄائي کيس داد ڏنو. ائين پئي لڳو، ڄڻ ته ڪک کان ھلڪي مسافر واري تشبيھه يا پاڻ ئي اڏري وڃڻ واري تشبيھه ھنن جي ھن رياست اندر اجتماعي اڪيلائيءَ جو اظھار ھجي ٿي. نشستون حاضرين لاءِ آزمائش جون گھڙيون ھونديون آھن، ڇو ته اسان جا محقق دوست تمام محنت سان ڊگھا ڊگھا مقالا لکي ايندا آھن، جيڪي وقت جي ڪمي سبب کين مختصر ڪرڻا پئجي ويندا آھن. حيدرآباد واري صوفي ڪانفرنس ۾ جيڪڏھن چئجي ته لاھور کان آيل پنجابي شاعره جي تقرير لڳي ته غلط نه ٿيندو، ڇو ته ھن اچڻ سان ڏاڍي نماڻائيءَ ۽ نفاست سان سنڌين جي حساس رڳ شاھ ڀٽائيءَ تي ھٿ رکيو. ھن ڀٽائيءَ کي مخاطب ڪيل پنھنجو اھو نظم ٻڌايو، جنھن ۾ ٻيو ته گھڻو ڪجھه لکيل آھي، پر اھو به چيل آھي ته،
”اي منھنجا شاھ ڀٽائي،
ھڪ پنجابڻ پيرين اگھاڙي
ميلن جو طويل سفر ڪري تنھنجي آڳنڌ ۾ آئي“
ھاڻي سائين سنڌي اڳي ئي ”تخت لاھور“ جا ستايل، انھن کي تخت لاھور جي پنجابي حڪمرانن کان سالن جون شڪايتون پنھنجي جاءِ تي، پر جڏھن ھڪ پنجاپڻ پيرين اگھاڙي ھنن جي مرشد وٽ اچي وڃي ته پوءِ سنڌي داد نه ڏين ته آخر ڇا ڪن. مقالن جي طويل نشست ۾ ڊاڪٽر تھمينه پنھنجو ئي لکيل مقالو پڙھڻ مھل بار بار خبر ناھي ڇو منجھندي رھي، جڏھن ته ڊاڪٽر عبدالجبار جوڻيجي به چڱيون ڳالھيون ڪيون، ائين جيئن صدارتي خطاب ڪندڙ ڊاڪٽر سلطان الطاف علي ڪجھه چڱيون ڳالھيون ڪيون. ھن اردوءَ ۾ خطاب ڪيو، پر ان ڪانفرنس جي عجب اسرار واري ڳالھه اھا به ھئي ته ڪنھن اردوءَ ۾ خطاب ته ڪنھن سنڌي ۽ پنجابيءَ ۾، پر اگھاميا اھي، جن ڳالھه عشق جي سليقي سان ڪئي.
جس منزل نون عشق پھنجا پوي
ايمان ڪنون خبر نه ھو!
حيدرآباد ۾ ھي ميڙاڪو انھن ڏينھن ۾ ٿي رھيو آھي، جڏھن راولپنڊيءَ ۾ انتھاپسندي عروج تي آھي، جتي وڪيلن جي ضلعي بار گڏجي ھڪ قتل جو اعتراف ڪندڙ کي گلن جا ھار پارائي ٿي ۽ گھٽين ۾ غازين جا سرٽيفيڪٽ ورھايا وڃن ٿا، پر سنڌين جي حيدرآباد ۾ حق جا نعرا لڳن ٿا ۽ پنجابي شاعر کي مئي پڄاڻان به ساراھيو وڃي ٿو، جنھن انتھاپسنديءَ کي للڪاريو، جنھن جي پيغام سبب سندس قبر اڃان به چئي پئي ته
تي نام فقير دان باھو قبر،
جنھان دي جيوي ھو!
انتھاپسنديءَ جي خوف مان نڪري تاج جويي پنھنجي تقرير ۾ پنجاب جي مقتول گورنر سلمان تاثير جي قتل جي مذمت ڪئي. ان قتل کي سھپ ۽ روداريءَ تي ائين ھڪ وار قرار ڏنو ويو، جيئن ڪجھه ڏينھن اڳ حيدرآباد جي سول سوسائٽي سلمان تاثير جي تصوير آڏو ميڻ بتيون ٻاري کيس خراج تحسين پيش ڪيو ھو. صوفي دانشورن جي ڊگھن مقالن جڏھن حاضرين کي بور ڪرڻ شروع ڪيو ته تڪڙ ۾ صوفي ايوارڊ ورھائي ان مانجھي فقير کي اسٽيج تي ڳائڻ لاءِ سڏيو ويو، جنھن جي ھاڪ ته اسان اڳ ٻڌي ھئي پر فقير جا درشن آچر رات ٿيا. مانجھي فقير جي آواز ۾ جيڪا اپيل آھي، تنھن اچڻ سان ھڪل ڪئي ته،
عجب اھو اسرار ته ماڻھو مارڻ ثواب،
نفعي ڪارڻ نفس جي ٿو جوٺا ڪرين جھاد.
مانجھي فقير رات جو يارھين وڳي جيئن اسٽيج تي پھتو ته سندس اٺ کن سازندا ۽ ساٿي اڳ ۾ ئي ويٺل ھئا. مانجھي فقير، پنھنجي مختصر محفل ۾ جي شروعات نماڻائي سان ڪئي ته” مجھي ھر ڪلي شجر ۾، تيرا نور نظر آيا“. صوفي ڪانفرنس ۾ جيستائين فقير ڳائڻ شروع ڪيو، تيستائين ميزبانن ريفريشمينٽ جي نالي حاضرين کي پيٽ ڀرڻ جيترو لنگر ڪرائي ڇڏيو. ڀري محفل ۾ مانجھي فقير جڏھن سچل جو سرور ڀريو ڪلام:
جنھن دل پيتا عشق دا جام
سا دل مست و مست مدام،
حق موجود سدا موجود!
سر مستيءَ ۾ ڳائڻ شروع ڪيو ته حاضرين پنھنجن سيٽن تي اٿي جھومڻ ۽ نچڻ تي مجبور ٿي پيا. مانجھي فقير دنياداريءَ ۾چرندڙ پرندڙ ماڻھن کان ايترو ته لڪو گھمي لوڪ ۾، جو ڪيترن ماڻھن پڇيو اھو مانجھي فقير آھي، ڪير ۽ ڪٿان جو؟ مانجھي فقير روايتي صوفين جيان نه گيڙو ڪپڙا، نه الفيون پائي ٿو، نه ئي ڪو سُنگ جي نالي ۾ سورنھن ماڻھو گڏ کڻي گھمائيندو وتي ٿو. چار درجا سنڌي پڙھيل، باقي صفا ٺپ اڻ پڙھيل ھي الستي فقير مقالن واري نشست ۾ به منھنجي سيٽ کان ٻه سيٽون پويان سنگت سان ويٺو رھيو. اھو به مون کي ھالار ٻڌايو، جيڪو سنڌ يونيورسٽيءَ ۾ پي ايڇ ڊي جو شاگرد آھي. پر بقول ان جي ته ھو مانجھي فقير جي جتي کڻڻ ۾ فخر محسوس ڪري ٿو. مانجھي فقير اصل ۾ شاھپورچاڪر لڳ ھڪ ڳوٺ لوداڻي ۾ ويٺل آھي، جنھن پنھنجي حياتي صوفياڻي راڳ ويراڳ کي ارپي ڇڏي آھي. ھو پنھنجي راڳ ۾ اکيون پوري ايترو ته مست رھي ٿو، جو کيس ڪا پرواھ نٿي رھي ته سندس آواز جي جادوءَ تي ڪو سيد ٿو نچي يا امتي. ھو ڄڻ ته منظر تان غائب ٿي پنھنجي محبوب يا پنھنجي مالڪ سان مخاطب رھي ٿو. آچر رات ھو اڇا ڪپڙا پائي، ڪاري ڪپڙي جو ڳارو ڳچيءَ ۾ وجھي سنڌي ٽوپي پايون مقالن واري نشست ۾ ويٺل رھيو ته اسان مان اڪثريت کي خبر ڪونه ھئي ته اھو مانجھي فقير آھي، جنھن جي اندر ۾ اھا آگ ۽ زبان ۾ اھا جرئت آھي، جيڪو زماني جي بڇڙائپ ۽ منافقت کي چئلينج ڪري ٿو. مانجھي فقير سلطان باھو ۽ سچل جي ڪجھه دوھيڙن ۽ ڪلامن کان سواءِ باقي شاعري اھا ڳائي، جيڪا بظاھر ھن اڻ پڙھيل صوفي راڳي جي پنھنجي ميراث آھي. ھڪ ھنڌ ھن شاعريءَ ۾ پٿرن جون اھڙيون اھڙيون تشبيھون ڏنيون، جو چڱن ڀلن جي عقل تي پٿر اچي وڃي، ھو چوي ٿو ته ”خود ھي ھون ظلمات مين، خود ھي روشن راھ ھون.“
انتھاپسنديءَ جي وڌندر خوف ۾ ھاڻي جڏھن نام نھاد قومي پريس جا اھي ڪالم نگار به ڊڄي رھيا آھن، جن انھن جھادي ۽ انتھاپسند جي نرسرين جي سالن کان پئي آبياري ڪئي، اھڙي گھٽ ٻوسٽ واري ماحول ۾ صوفين ۾ الڳ ٿلڳ آواز مانجھي فقير جو اڀري ٿو، جيڪو ڪنھن به روايتي گاديءَ جي تابع ناھي، جيڪو آزاد طبيعت ۽ فقير آھي. ۽ چوي ٿو ته:
لايون نڀايو، اھا ريت اسان جي،
ڪڏي ڪنڌ ڪپايون، اھا ريت اسان جي!
مانجھي فقير جي ويجھن دوستن ٻڌايو ته فقير جي طبيعت ناساز آھي. ڪجھه مھينا اڳ فالج حملي کان پوءِ ھو ٿورو لڏي لمي ھلي ٿو ۽ صوفي ڪانفرنس مھل به کيس بخار ھو. پر جڏھن راڳي ۽ ٻڌنڌرن جو روحاني رشتو جڙي ٿو وڃي ته پوءِ اھي دنياوي درد ثانوي حيثيث اختيار ڪري وڃن ٿا. ائين ئي مانجھي فقير به ٻه دفعا اسٽيج تان اٿي ھليو وڃڻ جي ڪوشش ڪندو رھيو ۽ ماڻھن کيس ڪنھن پاپ سنگر جيان ”ونس مور“ جون رڙيون ڪري روڪيو. مانجھيءَ پنھنجي محفل جي آخر ۾ پنھنجو ئي ڪلام ٻڌايو ته:
اوھان جا عاشق ھزارين آھن
اسان جي ياري قبول پوي شل
حيدرآباد ۾ ھي صوفي ڪانفرنس انتھاپسندي خلاف وڙھندڙ حڪومت جي ڪنھن به قسم جي سھڪار کان سواءِ ڪاميابي سان ٿي. صوفي فائونڊيشن جي دوستن ڊاڪٽر صابر ابڙو ۽ خالد چانڊيو ٻڌايو ته ھنن اھا ڪانفرنس پنجاب جي گورنر سلمان تاثير جي قتل کان پوءِ خصوصي طور نه سڏائي آھي، اھو سندن ساليانو اجتماع آھي، جيڪو ھو گذريل ستن اٺن سالن کان لاڙڪاڻي ۾ ڪندا پئي آيا. ھن ڀيري ھنن حيدرآباد جو رخ ڪيو ۽ ايندڙ سالن ۾ سندن اڏام پنجاب ڏانھن آھي، جتي ھاڻي صوفين جي آواز کي انتھاپسند جي لھر ائين دٻائي ويٺا آھن، جيئن ڪو ظالم باز معصوم ڪبوتر کي ھيسائي ڇڏيندو آھي.