سنڌ ۾ بدانتظامي ( Bad Governance) جا سبب
مون کيس وراڻيو ته هي هڪ ڏسڻ ۾ ته تمام ننڍو ۽ هڪ سٽ وارو سوال آهي پر انهي جي لاءِ جواب ۾ ته الائي ڪيترا ڪتاب لکي سگهبا.
جيستائين اسين سنڌ جي گذريل ماحول ۽ حالات کي سامهون نه رکنداسين، تيستائين انهي جو صحيح جواب ڏئي ڪو نه سگهبو. منهنجي نقط نظر موجب انهي سموري حڪومت جي نظام کي سمجهڻ لاءِ سنڌ کي گهٽ ۾ گهٽ ٽن حڪومتي دورن جو جائزو وٺڻو پوندو تنهن کان بعد ڪجهه نتيجو ظاهر ٿيندو.
1- پاڪستان ٺهڻ کان اڳ وارو دور
2- پاڪستان ٺهڻ کان پوء ون يونٽ جي ختم ٿيڻ تائين
3- 1971کان بعد جو دور..
جيڪڏهن اسين صرف پاڪستان کان ٺهڻ کان اڳ واري دور کي ڏسنداسين ته اسان جي سنڌ سونهاري ٻن طبقن ۾ ورهايل هئي، هڪ زراعت پيشو، جيڪو ٻهراڙي تي مشتمل هيو، ٻيو نوڪري ۽ ڌنڌو ڪندڙ، جيڪي شهري آبادي تي مشتمل هئي.
زراعت پيشي سان وابسته ماڻهون تعليم جي ميدان ۾ شهري علائقن کان تمام گهڻو پٺ تي هيا. ٿوري گهڻي تعليم جيڪا ٻهراڙي ۾ هئي سان ديني مڪتبن جي معرفت هئي پوء جيڪڏهن ڪنهن کي ڪا سهولت ميسر ٿي وئي، ڪنهن ويجهي شهري علائقي ۾ تعليم حاصل ڪئي پر تعداد تمام ٿورو. ڇوته ٻهراڙي جي عوام کي مالي مشڪلاتون تمام گهڻيون هونديون هيون. ٻهراڙي جي عوام ۾ تعليم جي فقدان سبب دنيا جي لحاظ کان شعور گهٽ هيو پر زندگي پرسڪون هئي.
ٻيو شهري علائقي ۾ رهندڙ عوام تعليم ۽ ڌنڌي ڌاڙي سان لڳل هيا پر وري شهري علائقي ۾ رهائش پذير ٻن طبقن ۾ ورهايل هيا، يعني مسلم ۽ غير مسلم.
انگريز سرڪار جڏهن انڊين سول سروس ۾ برصغير جي ماڻهن کي مٿين نوڪرين ۾ ڀرتي ڪرڻ شروع ڪيو ته انهن سروس ۾ ڪوٽه سسٽم مسلم ۽ نان مسلم جي بنياد تي شروع ڪيو. ظاهر آهي انهي لاءِ تعليم يافته ماڻهن جي ضرورت پئي، جنهن لاءِ سنڌ مان مسلمانن جي تعليم ايتري جامعه ڪانه هئي، جو پوري برصغير ۾ مقابلو ڪري سگهن. نتيجي ۾ سنڌي مسلمان پٺتي پئجي ويو ۽ جتي مسلمان تعليم جي لحاظ کان بهتر هيا، اها انهن پنهنجي حق ۾ ورتي ۽ نتيجي ۾ هندستان جي ٻين علائقن مان ڪامورا سنڌ ۾ آيا پر سنڌ جي غير مسلم آبادي ڪجهه نه ڪجهه اعلي سروسز ۾ آيا.
هتي اِهو ٻڌائڻ ضروري آهي ته ڳالهه کي سمجهڻ لاءِ گوشگزار ڪجي ته انگريز سرڪار سنڌ ۾ ڪوبه هڪڙو تعليمي يا صحت جو ادارو قائم ڪونه ڪيو. سنڌ کان ٻاهر پنجاب، سرحد، يوپي، سي پي، بنگال مطلب ته سنڌ کانسواء پوري برصغير ۾ قائم ڪيا. سنڌ ۾ جيڪي به تعليمي يا صحت جا اِدارا قائم ٿيا، اُهي سڀ سنڌ جي مقامي سرندي وارن ۽ عوام دوستن قائم ڪيا جنهن ۾ مسلم ۽ غير مسلم شامل هيا.
پاڪستان جي ٺهڻ کان اڳ ۾ سرڪاري اعلي عهدن تي سنڌي مسلمان ڪين هيا، جو هو پنهنجو ڪردارا ادا ڪري سگهن. ليڪن غير مسلم سنڌي طبقو وري به ڪجهه نه ڪجهه سرڪاري توڙي تجارت ۾ هيا پر اِهو وڏو نقصان سنڌ کي ان وقت پيو، جڏهن سنڌي هندو ۽ ڪجهه سک پاڪستان جي وجود ۾ اچڻ شرط سنڌ مان لڏي هندستان ڏانهن هليا ويا پوء ڪجهه پنهنجي مرضيءَ سان ويا ته وري ڪجهه حالات جي ناموافق هجڻ جي ڪري. اهڙي صورتحال پيدا ڪئي وئي جنهن جي ڪري سرندڙ ۽ لکيل پڙهيل هندو سنڌ مان نڪري ويا جنهن جي ڪري اسان سنڌ جي عوام کي پاڪستان جي وجود کان بعد گهڻو ڪجهه ڀوڳڻو پيو. سنڌ جي غير مسلم آبادي جو سنڌ کان لڏي وڃڻ سبب ۽ انهي جي ڇڏيل خال کي ڀرڻ لاءِ سنڌ جو سنڌي مسلمان اڃا تيار ٿيل ڪونه هيو، جنهن جو هڪ انتهائي منظم طريقي سان هندستان مان آيل پناهگيرن ناجائز فائدو ورتو ۽ اهي هتي اچي پاڻ کي فاتح سمجهڻ لڳا.