انگريزن جو سنڌين تي عدم اعتماد جا نتيجا
منهنجو ذاتي خيال آهي ته موجوده پاڪستان جي چئن صوبن مان انگريز کي قبضي ڪرڻ لاءِ ٿوري گهڻي ڏکيائي ۽ مزاحمت سنڌ جي پرڳڻي مان ٿي هئي. پنجابي هميشه حملا آورن کي سهولتون ڏئي دهلي تائين پهچائيندا رهيا، تنهن ڪري پنجاب مان انگريزن کي ايتريون مشڪلاتون پيش نه آيون پر اُنجي برعڪس پنجاب جي مسلمان عوام انگريزن کي ڀليڪار ڪيو ۽ انهن هڪٻئي تي اعتبار ڪيو. پر سنڌ جي عوام سان انگريزن ويساهه گهاتي، ڊوه ۽ لڙائي ڪري سنڌي ڳالهائڻ وارن کان حڪومت کسي ۽ قبضي ۾ ڪئي، تنهنڪري سنڌي مسلمان ۽ انگريز سرڪار جو هڪٻئي تي اعتبار قائم ٿي نه سگهيو، نتيجي ۾ انگريز سرڪار پنجاب ۾ تعليمي ۽ صحت جا ادارا قائم ڪيا جنهن مان پنجاب جي عوام ڀرپور فائدو ورتو.
انهي سان گڏوگڏ پنجاب جا رهواسي انگريز جي اعتماد حاصل ڪرڻ لاءِ فوج ۾ شامل ٿي ويا ۽ سهولتون ورتيون، جڏهن ته سنڌ جي عوام تي اعتماد نه هجڻ سبب انگريزن سنڌي ماڻهن کي فوج ۾ شامل ڪين ڪيو.
هندستان جي ورهاڱي کان بعد جيڪي ماڻهون پاڪستان ۾ آيا اهي گهڻو ڪري مغلن وٽ دهلي جي دربار ۾ پنهنجيون خدمتون پيش ڪندا هيا ۽ وقت سان گڏ فائدا وٺندا رهيا. انگريز بادشاه جي اچڻ سان دهلي جي درٻار کان بي وفائي ڪري انگريز سرڪار سان وابسطه ٿيا ۽ انهن جي درٻار ۾ رسائي شروع ڪئي ۽ درٻار جي طور طريقن کان چڱي مهارت رکڻ جي ڪري انگريز سرڪار جا وفادار ۽ اعتماد وارا ٿي ويا. نتيجي ۾ باقي مسلمانن جي مقابلي ۾ تعليم جي ميدان ۾ اڳتي نڪري ويا انڊين سول ۽ ملٽري سروس ۾ ڪافي تعداد ۾ اچي ويا.
ورهاڱي کان اڳ ۾ اهي دوست يعني يوپي ۽ سي پي وارا سنڌ سميت ٻين مسلمانن جي سروس ڪوٽا تي اچڻ لڳا، جنهن ڪري انهن وٽ سجاڳي جام اچي وئي ۽ حڪومت جي وهنوار جو مڪمل حصو رهيا، جنهنجو انهن هندستان جي ورهاڱي کان بعد نئين پاڪستان تي قبضي ڪرڻ ۽ پاڻ کي مضبوط ڪرڻ لاءِ اهو کيل کيڏيا جو اڄ تائين ان جا اثر موجود آهن.
انهيءَ سڄي ماحول ۾ سنڌ جو سنڌي مسلمان ڪٿي به ڪنهن اهم عهدي تي ڪونه اچي سگهيو، باقي انگريز سرڪار سنڌ جي حالتن کي مدنظر رکندي انصاف ۽ امن مهيا ڪيو، انهي سان گڏوگڏ سنڌ جي زراعت کي اڳتي آڻڻ لاءِ سنڌوندي تي ڪنٽرول ڪري ۽ آبپاشي لاءِ پاڻي مهيا ڪرڻ خاطر 1921ع ڌاري سکر بئراج تي ڪم شروع ڪرايو جيڪو 1932ع تي مڪمل ٿيو. جنهن سان سنڌ ۾ زرعي انقلاب آيو، پر گڏوگڏ سنڌ کان ٻاهرين صوبن جي ماڻهن کي زمينون الاٽ ڪري آباد ڪيو ويو، ڇوته جيڪي روينيو ڊپارٽمينٽ جا ڪامورا هيا، اهي سڀئي غير سنڌي هيا جن پنهنجن عزيزن کي زمينون الاٽ ڪري هر سهولت ڏني جنهن جا اڄ به سنڌ نتيجا ڀوڳي رهئي آهي
انگريز سرڪار سنڌ ۽ پنجاب جي گادي نشينن لاءِ ساڳيو سهولتڪارن وارو انداز هليا ۽ انهن جي اثر کي عوام مٿان مڙهڻ لاءِ سڀ ڪجهه ڪيو ۽ گادي نشينن به خوب انگريز سرڪار جي خدمت ڪئي عوام کي تعليم کان پري رکيو ۽ عوام ۾ سجاڳي پيدا ڪرڻ ۾ اهم رڪاوٽ رهيا، جو اڄ تائين انهن جي اثر هيٺ هلون پيا.