سنڌ ۾ وڏيرا شاهي جو راڄ
مون ورراڻيو ته ڀاءُ اها ڪا اڄ ڪلهه جي ڳالهه ناهي، انهي سسٽم جون پاڙون خاص ڪري گذريل ٻن صدين کان کُتل آهن، گذريل ٻن صدين کان اڳ ئي ان وڏيرڪي نظام کي مضبوط ڪرڻ جون سازشون شروع ٿيون. استحصالي قوتن چند وفادار ماڻهن کي پاڻ سان ملائي باقي علائقي تي حاڪميت ڪئي ۽ اهو نظام برطانيه واري راڄ ۾ سنڌ ۾ وڌيڪ مضبوط ٿيو. پر هن ملڪ جو الميو آهي جو انگريز بادشاه ته هتان هليو ويو پر پنهنجا وفادار ادارا هتي ڇڏي ويو، جن ساڳئي اصول کي پنهنجي پاليسي جو اهم جز ڪري رکيو ۽ ان تي عبادت سمجهي ڪم به پيا ڪن.
انهي نظام کي برقرار رکڻ لاءِ سنڌ ۾ شروع کان مڊل ڪلاس مسلمانن کي اسرڻ ڪين ڏنو ويو. مڊل ڪلاس جي ختم ڪرڻ لاءِ لازمي آهي ته اها سوسائٽي تعليم جي زيور کان پري هجي ته جيئن ان ۾ سوچڻ جي قوت وجود ۾ نه اچي. ٻيو اِقتصادي يا معاشي طور انهن کي ڪمزور رکيو وڃي ته جيئن هو ڪڏهن به حد جي وڏيري جي مقابلي جي لاءِ تيار نه ٿي وڃي. سنڌ جي جاگيردار طبقي انهي پاليسي تي عمل ڪندي جڏهن سنڌ بمبئي پريزيڊنسي کان آزاد ٿي رياست جي صورت اختيار ڪئي ته سنڌي مسلمان ۾ مڊل ڪلاس جي پيدا ٿيڻ جي ڀَوَ ۾ تعليم تي ڪنهن به قسم جو ڌيان ڪين ڏنو. معاشي طور پنهنجي هيٺ رکڻ خاطر سکر بئراج جون زمينون بي زمين هارين کي الاٽ نه ڪيون ته متان اُهي سڀاڻي معاشي طور مضبوط ٿي اسان جي سامهون اچن. حالانڪه جيڪڏهن سنڌ سرڪار جيڪا نج سنڌين تي مشتمل هئي، جيڪو هاڻي سوچي نٿو سگهي ته ڪڏهن سنڌ تي نج سنڌي حڪومت ڪندا، چاهي ها ته سرڪاري پيل زمينون سنڌ جي بي زمين هارين ۾ تقسيم ڪن ها اڄ سنڌ پوري پاڪستان ۾ تمام گهڻي خوشحال هجي ها. سنڌ جون سون ورڳيون زمينون پاڪستان کان اڳ چاهي بعد ڌارين کي الاٽ ٿي مليون جنهن تي سنڌ جي جاگيردار ڪڏهن به مذمت يا مزاحمت ڪين ڪئي.
سنڌ ۾ مڊل ڪلاس طبقو ڀٽي صاحب جي پاليسين جي ڪري اسرڻ شروع ٿيو ۽ عوام ٻهراڙين مان نڪري آهستي آهستي شهرن جو رخ ڪرڻ شروع ڪيو. جيتوڻيڪ اڳتي هلي مارشلا جو دور آيو جنهن ڪري ڪجهه رنڊڪون مڊل ڪلاس جي اسرڻ ۾ شروع ٿيون، پر ڀٽي صاحب جي پاليسي کي آئين ۾ محفوظ ڪيو ويو هيو، تنهنڪري مڊل ڪلاس وڌندو رهيو. ڳوٺاڻي ماحول مان نڪرڻ ڪري انهي طبقي تي جاگيردار جي گرفت ڪمزور ٿيڻ لڳي ۽ 1988ع جي اليڪشن ۾ انجو اثر ظهور پذير ٿيو، جو سنڌ جي طاقتور گادي نشينن ۽ جاگيردارن جو اليڪشن ۾ ضمانتون به ضبط ٿي ويون.
انهي جي باوجود اڄ به انهن جاگيردارن جا پٽ، پوٽا، ڀائٽيا، ڄاٽا ۽ خاندان جا ٻيا ميمبر سنڌ تي حاڪم بڻيا پيا آهن.
انهي جاگيردار يا ڀوتارڪي طبقي کي رياستي مشينري هيٺين طريقي سان زنده رکيو پئي اچي . حالانڪي اهو طبقو سنڌ جي عوام جي نفرت سبب ڪڏهن جو ختم ٿي چڪو آهي.
1. ملڪ جا وڏا سياستدان، اهم سرڪاري عهديدار سول چاهي ملٽري بيورو ڪريٽ باقاعده هر شڪار جي سيزن ۾ اچي اتي سنڌ جي وڏيرن وٽ رهن ٿا ۽ شڪار ۽ موج ميلا ڪن ٿا.
اهڙي طرح سڄي علائقي جي سرڪاري مشينري توڙي عام ماڻهو کي اهو واضع پيغام موڪليو وڃي ٿو ته اهي جاگيردار يا زميندار اصل طاقت جو سرچشمو آهن.
2. اليڪشن جو نظام اهڙي قسم جو جڙيل آهي، جنهن ۾ وڏا تڪ ۽ ٽڪيٽ وٺڻ لاءِ به وڏي رقم جي ضرورت پئي ٿي، انهي ڪري مڊل ڪلاس طبقي وٽ ايتري طاقت ناهي جو اليڪشن جي هڪ ڏينهن جو به خرچ برداشت ڪري سگهي. نتيجي طور اقتدار جي هر طبقي تي هميشه وڏيرو ڇانيل رهي ٿو، انهي سان گڏ اصل طاقت ڌڻين جا ٻانهن ٻڌا غلام ٿيڻ لاءِ هر وقت حاضر رهن ٿا.
3. رياستي ادارا، روينيو، پوليس ۽ ٻيا ادارن جا عملدار پنهنجي حد جي وڏيرن جي ماتحت رهيا هوندا آهن. جنهن ڪري عام ماڻهون مڊل ڪلاس جي پٺيان لڳڻ جي بجاء ڀوتارن جي در تي وڃڻ انهن جي مجبوري آهي.