انگريزن سنڌ کي تعليم کان محروم ڇو رکيو؟
• ايڇيسين ڪاليج لاهور
• ايف سي ڪاليج لاهور
• گورنمينٽ ڪاليج لاهور
• ڪنگ ايڊورڊ ميڊيڪل ڪاليج لاهور
• گورڊن ڪاليج راولپنڊي
• ايبٽ ڪاليج ايبٽ آباد
• ليڊي ريڊنگ هاسپيٽل پشاور
• مري، ملتان، فيصل آباد، سيالڪوٽ، وغيره وغيره
انجي برعڪس سنڌ ۾ هڪڙو به تعليم يا صحت جي شعبي ۾ ادارو قائم ڪونه ڪيو. جيئن مان اڳ ۾ بيان ڪري چڪو آهيان ته سنڌ جي ڪنهن به سرندي واري به انگريزن جي خوشنودي حاصل ڪرڻ خاطر اُهي ڪم نه ڪيا، ڇوته انهي عمل ڪرڻ سان سندن اجاراداري ۽ قائم ڪيل هڪ هٽي ٽُٽُي پوڻ جو خطرو هيو، تنهن ڪري زميندار، گادي نشين ۽ انهن سان لاڳاپيل مُلان ۽ سنڌي سرندي وارا هندو اِهي ٽئي ڌُريون هڪ دائري ۾ هيا ته ڪيئن به ڪري عام مسلمان کي تعليم جي زيور کان پري رکڻو آهي، متان اُهي ڄٽ پڙهي سڀاڻي اسان جي سامهون ڳالهائڻ جهڙا ٿيندا ۽ ممڪن آهي ته ڊي سي جي درٻار هال ۾ ڪرسي اسان کان کسجي وڃي، تنهن ڪري اهي انهي ڳالهه تي اڄ تائين عمل پيرا آهن ۽ اسين اڄ به انهي گهاڻي مان مڪمل طور ڪين نڪتا آهيون. انهن ڌُرين وڏي مهارت سان اسان کي ڪاپي ڪلچر جهڙي موذي مرض ۾ ڦاسائي ڇڏيو آهي ته جيئن اسين تعليم يافته نه هجون، بلڪي ڊگري يافته هجون ته جيئن اسين روزگار جي هرمعاملي ۾ انهن جي جتي هيٺ رهون، تنهن ڪري سنڌ سرڪار ڪاپي ڪلچر ختم ڪرڻ لاءِ ڪوئي عملي قدم ناهي کڻندي پر جي سرڪار چاهي ته ڪاپي ڪلچر ڇهن مهينن ۾ ختم ٿي سگهي ٿي.
هاڻي اسان کي مجموعي طور تي اُنهي مرض مان جان ڇڏائڻ لاءِ سوچڻو آهي ته ڪاپي ڪلچر کي هميشه لاءِ ختم ڪري اڳتي وڌون. نه ته (ڪل پيران دا خير) اسان کي عملي طور ڪم ڪرڻو پوندو.
سنڌ ۾ جيڪي به تعليمي ادارا ٺهيا ۽ جنهن جي ڪري ٿوري گهڻي سڄاڳي آئي، جنهن ڪري اُهي اِدارا سنڌ جي ڪنهن به سرندي واري جي ڪوشش سان ڪو نه ٺهيا آهن.
1885ع ۾ سنڌ مدرسته الاسلام اٺ ايڪڙ زمين تي ٺاهيو ويو، انهي جو باني سائين حسن علي آفندي جيڪو حيدرآباد شهر ۾ آگسٽ 1830ع ۾ ڄائو ۽ محنت ڪري جيڪو ڪجهه هن ڪمايو. اُنهي مان اِهو تعليمي اِدارو جوڙيو، جيڪو 1943ع تائين صرف هاء اسڪول هيو پوء ڪاليج ٿيو ۽ 2012 ۾ يونيورسٽي بڻجي ويو. سندس قبر حيدرآباد شهر ۾ موجود آهي.
نورمحمد لاکير ڏوڪري تعلقي ضلع لاڙڪاڻي ۾ سيپٽمبر 1845ع ۾ پيدا ٿيو، وڪالت مان پيسا ڪمائي حيدرآباد ۾ نورمحمد هاء اسڪول جو بنياد رکيو جنهن شاگردن جي رهڻ لاءِ هاسٽل به تعمير ڪرائي.
نوشهروفيروز ۾ 1893ع سنڌ مدرسته الاسلام جو بنياد سيد الهندي شاه رکيو، جيڪو هيئنر سنڌ يونيورسٽي جو ڪيمپس ٿي ويو آهي.
1906ع ۾ مير علي نواز ناز خيرپور شهر ۾ 80 ايڪڙ زمين تي ناز هاء اسڪول جو بنياد رکيو.
سکر بئراج جي ٺهڻ شرط انگريز سرڪار کي خيال آيو ته هن سسٽم کي هلائڻ لاءِ انجنيئرن جي ضرورت پوندي، تنهنڪري ڪراچي جي هڪ سخي مرد نادر شاه اڊيلجي ڊنشا کي چيو جنهن ڪثير رقم ڏئي اين اي ڊي ڪاليج سائنس ۽ انجنيئرز جو 1921ع ۾ بنياد رکيو.
شڪارپور ته تعليم جي لحاظ کان سنڌ ۾ سڀني کان اڳڀري رهي. شڪارپور ۾ مڊل اسڪول 1844ع ۾ شروع ٿيو ۽ 1873ع ۾ هاء اسڪول ٿيو 1933ع ۾ چيلاسنگهه اٺهتر هزار روپيه ۽ سيتل داس هڪ لک روپيه ڏئي ڪاليج جي تعمير ٽن لکن روپين سان مڪمل ڪئي.
1930ع ڌاران سنڌ ۾ ڪل 77 گريجوئيٽ هيا، جن مان 70 جو تعلق شڪارپور سان هيو.