اسان جي اڳواڻن جو ڪوتاهه نظري
”سائين کي چئو ته پراڻين ڳالهين کي کولي نروار نه ڪري، ڇو ته هو اسان جا عظيم ليڊر هيا، انهن سنڌي قوم لاءِ تمام گهڻيون تڪليفون برداشت ڪيون ۽ قوم کي سڃاڻپ ڏيڻ سان گڏ سجاڳ ڪري ويا آهن.“
پنهنجي دوست کي چيو ته ڀائو مان ڪابه ڳالهه پنهنجي طرفان نه ڪئي آهي ۽ نه ئي ڪندس، باقي جيڪي اسان ڏٺو، ٻڌو، پڙهيو،عملن جيڪي شيون سامهون آهن ۽ جيڪو ڪجهه مون پروڙيو آهي، مان ته صرف انهن ڳالهين کي بيان ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي آهي. اها به هڪ حقيقت آهي ته ڪوبه اهڙو ناهي جو هر شيءِ کان چڱي طرح واقف يا ڄاڻ رکندڙ هجي. اسين انسان جي حيثيت ۾ خطا جا پتلا آهيون ۽ خطائون به ٿينديون رهنديون.
مان رڳو ان سوال ڪندڙ دوست کان اهو عرض ڪندي پڇندس ته جيڪڏهن ڪو ماڻهون ان وقت طاقتور به هجي ۽ جيڪو ڪجهه ڪرڻ چاهي ۽ ڪري به سگهي، ۽ ڪنهن گروه يا جٿي جون ڄنگهون ٻانهون ٻڌي، زبان ڇڪي ڪڍي، انهن کي کوه ۾ بي سروسامان جي اڇلي، جڏهن اها به خبر اٿن ته هتي هڪڙا رهزن ۽ انسايت جا قاتل اتي ايندا. جڏهن اهي رهزن اتي پهچن ۽ هو پاڻ کي اڪيلو ۽ بي وس ڏسي ۽ پوء انهي گروه کي صلاحون ڏئي ۽ واڪا ڪري چوي ته هاڻي همت ڪيو ۽ منزل توهان جي قريب ٿيڻ واري آهي. مون غلطي ڪئي ۽ هنن رهزنن کي سمجهي ڪين سگهيس وغيره وغيره.
ٻيو ته 1936ع کان 1947ع تائين اها (20) هين صدي جي پهرين ۽ آخري طاقتور ۽ نج سنڌي مسلمانن ۽ هندن تي مشتمل حڪومت هئي. انهي دور ۾ زرعي انقلاب آڻڻ واري سکر بئراج ٺهي راس ٿي جنهن جي شروع ۾ 7630000 ڇاهتر لک ٽيه هزار ايڪڙ زمين کي سيراب ڪرڻ لاءِ دائمي پاڻي حاصل ٿيو، جنهن مان تقريبن 2800000 اٺاويه لک ايڪڙ زمين آبادي هيٺ اچي وئي، جيڪا قبولي زمين هئي باقي زمين غير آباد ۽ سرڪار جي ملڪيت هئي، جنهن کي هو آساني سان بي زمين هارين ۾ تقسيم ڪري پئي سگهيا ۽ سنڌي مسلمان کي پنهنجي پيرن تي بيهاري پئي سگهيا. شروع جي چئن سالن ۾ ته اسان جي انهن ليڊرن جي وس ۾ ڪين هئي پر جڏهن کان پاڻ ڏه سال سڀ ڪجهه ڪرڻ جي حالت ۾ هيا، حالانڪه انهن جي سامهون هيو ته انگريز سرڪار پنهنجي وفادار ٻاهرين کي ڪجهه بئراج جون زمينون ورهايون. بي زمين هارين ۾ زمين ورهائڻ لاءِ هي جامع رٿابندي ڪندي جيڪڏهن زمينون سنڌ جي حقدارن کي ڏين ها ته ڌاريا ڪڏهن به سنڌ ۾ ڪين اچي آباد ٿين ها، نڪي اسين اڄ آبادي جي لحاظ کان گهٽبا وڃون ها.
1926ع ۾ سنڌ ممبئي پبلڪ سروس ڪميشن جو وجود پيو. جيئن ته سنڌي عام مسلمان تعليم جي زيور کان محروم هيو، تنهنڪري انهي مان ڪجهه به حاصل ڪري ڪو نه سگهيو. گهٽ ۾ گهٽ 1936ع کان بعد انهن ڏهن سالن ۾ پنهنجي قوم سان جيڪڏهن سچا ۽ درد رکندڙ هيا، جيئن پوء پيا واڪا ڪن ته ڇا تعليم تي خاص ڌيان ڏئي ٻيو نه ته روينيو، پوليس، ايڪسائيز، هيلٿ، جڊيشري، تعليم ۽ ٻيا محڪما جيڪي هنن جي وس ۾ هيا، ڀرتي ڪري ٽريننگ ڏئي پوسٽ ڪن ها 1947ع ۾ يا انکان پوء آيل لوڌ جو مقابلو ڪري سگهجي ها ۽ اهي وڏا شهر اسان جي هٿان ڪڏهن به ڪين نڪري وڃن ها.
اها هڪ حقيقت آهي سنڌي عام مسلمان تعليم جي نه هجڻ جي ڪري صرف زراعت تي گذارو ڪندا هيا، تنهنڪري وڏن شهرن ۾ انهن کي رهڻ لاءِ ڪابه جڳهه ڪو نه هئي، پر جيڪڏهن سنڌ جا اهي گهڻگهرا ليڊر عام سنڌي مسلمانن کي تعليم ڏئي کين روزگار سان لڳائي ها ته انهن ڏهن سالن اندر چڱو خاصو سنڌي عوام وڏن شهرن ۾ نوڪري سانگي آباد ٿي سگهي ها.
جيڪڏهن سنڌ جا پيار ڪندڙ ۽ سنڌي قوم جا محسن جيئن 1947ع کان بعد پنهنجي زمين تي هندستان مان آيل مسلمانن تي رحم ڪري ڪالونيون ٺاهي پيا ڏين، اهڙيءَ طرح سنڌي مسلمانن کي به نوڪريون ۽ رهڻ خاطر ڪالونيون ۽ قرض ڏيڻ جو بندوبست ڪري پئي سگهيا.