شڪارپور ۽ ڪراچي، سنڌ جا اهم تعليمي ۽ ڪاروباري مرڪز
1859ع ۾ ماما پارسي اسڪول اردشير هورموجي ماما، ٽن لکن روپين جي ڪثير رقم ڏئي اِن اسڪول جو بنياد وڌو.
بي وي ايس ماما گرلس هاء اسڪول 1918ع ۾ ڀائي وربانجي سوپاري والا ڪثير رقم ڏئي اسڪول ٺاهيو.
انگريز سرڪار 1857ع جي بغاوت يا جنگ آزادي کان بعد رومن ڪيٿلڪ چرچ کي اجازت ڏني ته ڪجهه مشنري اسڪول سنڌ ۾ کولي، جنهن مان پهريون مشنري اسڪول سينٽ پئٽرڪ ڪراچي جي نالي سان 1861ع ۾ کوليو ۽ ٻيو ڪراچي گرامراسڪول 1875ع ۾ کوليو ۽ٽيون جيننگز اسڪول ڪراچي کوليو ۽ چوٿون ڇوڪرين لاءِ جيزز ميري اسڪول ڪراچي، سينٽ ميري ڪنوينينٽ اسڪول حيدرآباد 1921ع ۾ ڇوڪرين لاءِ کوليو.
سينٽ سيويئراسڪول سکر 1881ع ۾ کوليو.
تعليم جي لحاظ کان عام سنڌي مسلمان پري رهيو، جنهن لاءِ سنڌ جي زميندار، گادي نشينن ۽ مُلن جو اهم ڪردار هيو. ڇوته زميندارن ۽ گادي نشينن کي اِهو خوف پيدا ٿيو ته جيڪڏهن عام سنڌي مسلمان ٻاهرين تعليم حاصل ڪري وٺندو ته هنن جو ذهن کُلي پوندو ۽ نتيجي ۾ اسانجي ٺاٺ باٺ واري زندگي ۽ گادي نشينن کي پنهنجي حرڪتن جي خبر هئي ته هو جيڪو ڦل گادي جو کائن پيا، اِها سڀ محنت انهن گذري ويل بزرگن جي آهي ۽ پاڻ عوام کي بيوقوف بڻائي مريدن کان ناجائز ڌن ۽ دولت پيا ڪمائن. گادي نشين عموماً ڪنهن نه ڪنهن ديني مدرسي جي سرپرستي ڪندا هيا ۽ مولوي حضرات کي به پنهنجو گذر سفر ڪرڻو هوندو هيو، تنهن ڪري مولوي حضرات عام سنڌي عوام کي بيوقوف بڻائڻ خاطر انهن گادي نشينن جي متعلق صاحب ڪرامت ۽ الله جي ولي هجڻ جا پيا نعرا ۽ قصيدا پڙهندا هيا ۽ مسڪين عوام جيڪو اڳ ۾ مسلمان به انهن بزرگن جي ڪري ٿيا هيا، تنهن ڪري ايندڙ نسل ۾ به موجوده گادي نشينن جي حق ۾ راه پيا هموار ڪندا هيا. زميندار کي به گادي نشينن جو پاسو وٺڻو پوندو هيو ته جيئن گادي نشينن سان ٻٽ رهي عوام کي بيوقوف ۽ جاهل رکجي تنهنڪري حد جو زميندار ۽ گادي نشين هميشه مولوي جي مٿان هٿ رکي پنهنجو اُلو سڌو ڪندا هيا ۽ مولوي صاحب هر جمعي نماز تي عام مسلمانن کي انگريزي تعليم کان پري رکڻ لاءِ دين اسلام کي استعمال ڪندا هيا ته جيئن توهان مسلمانن جو ايمان محفوظ رهي حالانڪ مولوي اسلام جي آڙ ۾ صرف گادي نشينن ۽ حد جي زميندار جا هٿ مضبوط ڪندو هيو.
اها ڳالهه هتي بيان ڪرڻ ضروري آهي ته انگريزن جي دور ۾ عام سنڌي مسلمان زميندار، گادي نشينن ۽ سيٺ هندو جي لاءِ فٽبال وانگر هيو. جيئن ٻه ٽيمون فٽبال کي پنهنجي پيرن سان پنهنجي ڪاميابي لاءِ ٺوڪرون هڻنديون آهن، اهڙي طرح اهي ٽئي استحصالي عام سنڌي مسلمان کي پنهنجي پنهنجي فائدي لاءِ ڪتب آڻيندا هيا ۽ ريفري جو ڪم انگريز سرڪار پاڻ ڪندي هئي ۽ ميچ بغير نتيجي ڊرا ٿي ويندي هئي ڇوته ريفري ڪڏهن به استحصالي ٽولي کي اِهو تاثر نه ڏياريندو هيو ته ڪو توهان مان مونکي هي وڌيڪ آهي.
انهيءَ ۾ ڪوبه شڪ ناهي ته اهڙي حالت ۾ ان ٽولي جي وچ ۾ سرد جنگ ضرور هلندي رهندي هوندي، ته جيئن هو هن کان وڌيڪ انگريز سرڪار وٽ معتبر هجي. انهي پاور جي ڇڪتاڻ هوندي به انهن جو هن ڳالهه تي مڪمل اتفاق هيو ته عام مسلمان سنڌي ڪنهن به حالت ۾ تعليم حاصل نه ڪري پر جيڪڏهن ٿوري گهڻي تعليم حاصل ڪري ته ڪنهن نه ڪنهن طريقي سان سندس جيئڻ جنجال ڪجي ته جيئن ٻيو ڪوبه اهڙي سڌ يا جرئت نه ڪري سگهي. اِهوئي سبب آهي ته ڪڏهن به سنڌي زميندار، گادي نشين يا هندو سيٺ آخر ۾ دل کولي يا بي دليو ئي تعليمي ادارو قائم ڪو نه ڪيو، نڪي ڪا تعليم جي سهولت پيدا ڪئي.