ممبئي اسيمبليءَ ۾ سنڌ جي عدم نمائندگي
سنڌ ۾ جيئن ته صدين کان امن ۽ ڀائيچاري وارو ماحول موجود رهيو آهي، تنهن ڪري سنڌ جي ممبئي پريزيڊنسي کان علحدگي ۾ مسلم ليگ جو اهم ڪردار هيو، تنهنجي باوجود سنڌ ۾ وجود وٺندڙ نئين پوليٽيڪل پارٽين به سنڌ جي روايتن کي برقرار رکندي مذهب کان مٿانهون ٿي ڀائيچاري ۽ رواداري جي بنياد تي سياسي پارٽيون وجود ۾ آيون جنهن لاءِ هندو ۽ مسلم برادرين کي جس هجي.
سنڌ جي هندو آبادي به ڪانگريس کي سنڌ ۾ ڪا خاص پذيرائي ڪان بخشي، جنهنڪري اليڪشن ۾ ڪانگريس به پنهنجي جاء ٺاهي نه سگهي.
1938ع ۾ مسلم ليگ سنڌ ۾ قدم مضبوط ڪرڻ شروع ڪيا جڏهن جي ايم سيد، عبدالله هارون، محمد ايوب کهڙو ۽ ٻيا پارٽي ۾ شامل ٿيندا ويا ۽ 1946ع جي اليڪشن ۾ مسلم ليگ کي زبردست ڪاميابي ٿي .
1938ع کان اڳم آل انڊيا مسلم ليگ کي صرف انهن صوبن ۾ حمايت حاصل هئي جتي مسلمان اقليت ۾ هيا ۽ اهو خوف هوندو هين ته جيڪڏهن هندستان آزاد ٿي ويو ته اسين مسلمان جيڪي تعداد ۾ هندن کان گهٽ آهيون اهو ٿي سگهي ٿو ته اسان سان ڏاڍائي وارو برتاءُ ڪيو وڃي، اُنهي خوف جي ڪري مسلم ليگ جي ڀرپور حمايت ڪرڻ انهن جي مجبوري هئي.
اهڙيءَ طرح جنهن صوبي ۾ مسلمانن جي گهڻائي هئي ۽ هندو تعداد ۾ گهٽ هيا انهن ڪانگريس جي سڀ کان وڌيڪ حمايت ڪئي سواءِ سنڌ صوبي جي، ڇوته سنڌ ۾ مذهبي بنيادن تي ڪنهن سان به ڪا ڏاڍائي ڪانه ٿيندي هئي تنهن ڪري هندو ۽ مسلم برادرين هڪٻئي سان گڏ گذارڻ ۾ وڌيڪ عافيت سمجهي.
1937ع کان 1943ع تائين سنڌ ۾ ڪئي اهم واقعا ٿيا، جيئن هندو مسلم آبادي ۾ سکر جي منزل گاه وارو واقعو تمام گهڻو افسوس ناڪ ٿيو، جنهن ۾ ڪافي جانيون زيان ٿي ويون ۽ هندن ۽ مسلمانن ۾ ڪجهه ويڇا وڌي ويا، جنهن ڪري ڪانگريس 1946ع واري اليڪشن ۾ سنڌ اسيمبلي ۾ 18 سيٽون کنيون ۽ اِها ٻئي نمبر تي وڏي پارٽي ٿي اڀري. انهي کان اڳ هندو مسلمان برادرين ۾ ايترا ويڇا ڪين هيا.
سنڌ ۾ ٻيو سڀ کان اهم حر تحريڪ هئي، جنهن ڪري سنڌ ۾ هنگامي حالات وارا قدم کنيا ويا. حر تحريڪ جو اصل روح سائين سورهيه بادشاه سيد صبغت الله شاه راشدي وارو هيو، جنهن جواصل مقصد هيو، ته سنڌ جيئن ته انگريزن جي قبضي ڪرڻ کان اڳ هڪ آزاد ملڪ هيو، تنهن ڪري هي وقت آهي ته اسين سنڌ کي انگريزن جي غلامي کان آزاد ڪرايون. چون ٿا ته قائد اعظم سورهيه بادشاه سيد صبغت الله شاه راشدي سان مليا ۽ کين مسلم ليگ جي حمايت لاءِ عرض ڪيو ته جيئن هندستان مان انگريز سرڪار کان آزادي حاصل ڪيون. سائين سورهيه بادشاه سيد صبغت الله شاه راشدي انگريز جي حڪمراني کان آزادي لاءِ تيار هيا پر شرط انهيءَ تي آزادي کان بعد سنڌ هڪ آزاد ملڪ جي صورت ۾ هجي، نڪي هندستان جي آزادي کان بعد ڪنهن ٻئي صورت ۾ تُرت ئي پير صاحب وٽ سنڌ مسلم ليگ جو ان وقت جو روح روان جي ايم سيد وفد وٺي آيو ته ”اوهين مسلم ليگ ۾ شامل ٿيو.“
پير صاحب مُرڪي چيو، ”ڇالاءِ؟“
سيد صاحب چيو، ”هن لاءِ ته 1940ع جي قرارداد موجب وطن آزاد ڪرائجي.“
پير صاحب ٽهڪ ڏيئي چيو، ”مسلم ليگ ۽ وطن آزاد ڪرائيندي؟ شاه صاحب مون ته اوهان کي وڏو سياستدان سمجهيو هو، پر شايد اوهين سياست جي اب ج د مان به واقف ڪونه آهيو!“
سيد صاحب پير صاحب سان بي تڪلف هو، هن مرڪي چيو: ”۽ اوهين شايد مختلف جيلن ۾ رهي، مختلف سياسي قيدين سان ملي، سڄي سياست ازبر ڪري ويا آهيو.“
”اسين سياست جي ازبريءَ جي دعويٰ ته ڪانه ٿا ڪريون، پر جيڪا جماعت سڀڪجهه انگريزن جي مشوري سان ڪري، جنهن ۾ سمورا سر، خانبهادر، وڏيرا ۽ سيٺيون هجن، سابه ڪري آزاديءَ جي دعويٰ، ته پوءِ ته ڍاڪئون ئي پَڪو!“
شاه صاحب سنجيدو ٿي چيو: ”ڏسو، اسين ته اسيمبليءَ ۾ به تُرت پاڪستان جي آزاديءَ جو ٺهراءُ بحال ڪرائينداسون.“
پير صاحب ٽهڪ ڏيئي چيو: ”بس اوهان ٺهراءُ بحال ڪرايو، ۽ انگريزن اوهان کي آزادي ڏيئي ڇڏي! شاه صاحب! ياد رکو، انگريز اول ته پاڪستان ڏيندا ئي ڪونه، پر جي هندو ٺاه تي نه آيا، ۽ ڪجهه ڏنائون کڻي، ته اهو پاڪستان اهڙو هوندو، جنهن جي واڳ ڪيترائي ورهيه ته وري به انگريز جي هٿ ۾ رهندي!“
سيد صاحب ٿورو جوش ۾ اچي چيو، ”اسان هن کي پنهنجي آزاد مُلڪ ۾ ڪوبه دخل رکڻ نه ڏينداسون.“
پير صاحب ٽهڪ ڏيئي چيو، ”۽ اوهين هوندؤ ڪٿي؟ڇا ان وقت تائين به اها واڳ اوهان جي هٿن ۾ هوندي؟ شاه صاحب! ڀُليل آهيو، وڙهڻ لاءِ اوهين هوندؤ، ۽ فتح وقت واڳون انهن جي هٿن ۾ هونديون، جي انگريزن جا ازلي غلام هوندا؛ اوهان کي کير جي مک وانگر ڪڍي ڦٽو ڪيو ويندو، بلڪ شڪ ناهي، جو جيل ۾ به رکيا وڃو! جيڪڏهن زندگي آهي ۽ اسان جي پيشنگوئي سچي نڪري، ته پوءِ ٻڌائجو ته سياست مان گهڻوڪيرٿوڄاڻي، اوهين يا اسين!“
”انشاءَالله تعاليٰ، اسين ته ”وطن يا ڪفن“ حاصل ڪنداسون؛ پر اوهين پيا ڏُکن ڏوراپن وارا ڪتاب ڪڍندا!“
شاه صاحب چُپ ٿي ويو، هو خاموشيءَ سان خدا حافظ ڪري پوئتي روانو ٿيو.
(ڪتاب سانگهڙ ليکڪ محمد عثمان ڏيپلائي)
بهرحال سائين سورهيه بادشاه سيد صبغت الله شاه راشدي کي 1943ع ۾ گرفتار ڪري حيدرآباد سينٽرل جيل ۾ ڪيس هلائي راتو واه کيس ڦاسي تي چاڙهي سندس لاش کي گمنام جڳهه تي دفنايو ويو. جنهن جي اڄ تائين صحيح خبر ڪونه پئجي سگهي آهي ته سائين سورهيه بادشاه سيد صبغت الله شاه راشدي جي آخري آرامگاه ڪٿي آهي. انهي کان بعد سورهيه بادشاه سيد صبغت الله شاه راشدي جي فرزندن سائين شاه مردان شاه ۽ سائين نادر شاه کي پنهنجي تحويل ۾ وٺي برطانيه موڪلي ڇڏيو.