جتي پاڻي اتي پاڻ خدا
سنڌ جيئن ته هڪ زرعي پرڳڻو آهي، انهيءَ ڪري صدين کان آباد انسان ذات پنهنجي جياپي لاءِ هر قسم جا حربه استعمال ڪيا ۽ وقت جي گذرڻ سان گڏوگڏ انسان نون کان نوان طريقا ايجاد ڪيا. سنڌ جي زراعت قديم زماني کان نت نيون ايجادات ڪرڻ ۾ ٻين کان اڳي رهي آهي. چون ٿا ته بيل گاڏي جي ايجاد پهريون دفعو سنڌ ڪئي جنهن کان بعد صنعتي ميدان ۾ ترقي شروع ٿي.
سنڌ جي زراعت لاءِ پاڻي جو وسيلو شروع کان سنڌوندي رهي آهي، جيڪا اڄ تائين هلندي پئي اچي. 1858ع تائين سنڌو ڌرياء ۾ پاڻي بنا روڪ ٽوڪ جي سنڌ ڏانهن ايندو رهيو. تاريخ ۾ پهريون دفعو سنڌ کان مٿان يعني پنجاب 1859ع ڌاري دوآب ڪينال ٺاهي سنڌ جي پاڻي تي دخل اندازي جي شروعات ڪئي. وري ٻيهر 1885 ۾ ٽي واه تعمير ڪرڻ جي شروعات ڪئي جيڪي 1901ع ۾ مڪمل ٿيا.
• سدنائي، لوئر چناب، لوئر جهلم.
• 1908ع ۾ پهاڙ پور ڪينال کوٽايو.
• 1915ع ۾جهلم اپر، چناب لوئر باري دوآب تعمير ڪيا.
جيئن ته اهي سڀ ڪينال اوڀرندي دريائن جي وهڪري تي هيا ۽ سنڌو ڌريا مان سڌا سنوان ڪين نڪتا پر انهن واهن جي ڪري سنڌ ۾ داخل ٿيندڙ پاڻي گهٽبو ويو، پر جيئن ته سنڌ ۾ زراعت لاءِ ڪو جامع منصوبو ڪين ڪي جڙيو هيو، تنهنڪري انهي جا اثرات ايترا واضع ڪين ٿيا.
1919ع ۾ جڏهن پنجاب ٿل ڪينال ٺاهڻ جو ارادو ڪيو ته وائسراءِ هند وٽ سنڌ احتجاج ڪيو ۽ نتيجي ۾ وائسراءِ هند پنجاب کي روڪي ڇڏيو. انهي دوران سکر بئراج جو منصوبو منظوري واري مرحلي ۾ پهتو ۽ منظور ٿي ويو. 1921ع کان ڪم جو آغاز ٿي 1932ع ۾ مڪمل ٿيو. پنجاب وري 1924ع ۾ ٿل ڪينال لاءِ وائسراءِ هند کي اپيل ڪئي جيڪا ٻيهر رد ڪئي وئي.
1939ع ۾ سنڌ سرڪار پنجاب جي خلاف وائسراء وٽ درخواست دائر ڪئي ته پنجاب سنڌ جو پاڻي چوري ڪري ٿو، جنهن ڪري رائو ڪميشن جوڙي وئي، جنهن ۾ سنڌ جي ڳالهه سچي نڪتي ۽ پنجاب تي روپيه ٻه ڪروڙ ڏنڊ پيو ته جيئن سنڌ گڊو ۽ ڪوٽڙي بئراج تعمير ڪرڻ لاءِ اها رقم استعمال ڪري. آخر ۾ 1945ع ۾ سنڌ ۽ پنجاب جي پاڻي جي ورهاست جو فارمولو ٺهيو جنهن موجب سنڌو ڌريا جي پنجهتر سيڪڙو ۽ اڀرندي دريائن جو ڏه سيڪڙو پاڻي سنڌ جي زراعت لاءِ هوندو. سنڌو ڌريا جو پنجويه سيڪڙو ۽ نوي سيڪڙو اڀرندي واهن جو پاڻي پنجاب استعمال ڪندو.
آگسٽ 1947ع کان بعد چار ڌريا هندستان جي اندران اچن پيا جنهن ڪري اهو فيصلو ڪيو ويو ته ٻئي ملڪ پاڻي جي تڪرار کي نبيرڻ لاءِ ٽربيونل ۾ ويندا. ٽربيونل جي تاريخ 31 مارچ 1948ع تائين مقرر ڪئي وئي. 31 مارچ تائين پاڪستان ٽربيونل ۾ ڪيس پيش ڪين ڪيو، نتيجي ۾ 01 اپريل 1948ع تي پاڻي بند ڪيو ويو. جيڪو اڳتي هلي انڊس واٽر ٽريٽي 1960ع جي شڪل ۾ 10 سيپٽمبر 1960ع تي ڪراچي ۾ معاهدي تي صحيحون ٿيون جنهن تحت هندستان پوڻا ٻه ڪروڙ ڊالر پاڪستان کي ڏنا ۽ ايترا پئسه پاڪستان دوست ملڪ مدد ۾ ڏنا ۽ ڍيڍ ڪروڙ ورلڊ بينڪ کان قرض ورتو جنهن پاڪستان سرڪار تربيلا ڊيم، منگلا ڊيم، چشما، جهلم لنڪ ڪينال، تونسه پنجند لنڪ ڪينال ٺهرايا ۽ جيڪي سڀ پنجاب ۾ ٺهيا، چشما جهلم لنڪ ۽ تونسه پنجند لنڪ ڪينال سنڌ جي پاڻي تي راتاهو يا ڌاڙو هڻي کڻي ويا. اهو ون يونٽ وارو زمانو هيو، جنهن ڪري سنڌ جي عوام جي ڪوبه ٻڌڻ وارو ڪونه هيو ۽ اهو 1945ع ۾ سنڌ پنجاب جي معاهدي جي خلاف هيو، جيڪو اڄ تائين هلي پيو.
1991ع ۾ ڪراچي ۾ صوبن جي لاءِ پاڻي جو فارمولو طئي ٿيو پر عمل اڄ تائين ڪنهن هڪ به معاهدي تي پنجاب ڪو نه ڪيو. 2005ع ۾ اي اين جي عباسي جي سربراهي ۾ ٽيڪنيڪل ڪاميٽي جوڙي وئي، جنهن ۾ ڪالاباغ کي هميشه لاءِ دفن ڪرڻ ۽ تربيلا ڊيم جي مٿان ڪنهن ڪئنال جي تعمير کان منع ڪيو پر اهو رينگٽ هيستائين ختم نه ٿيو آهي.
اسڪردو ڪچورا:
ڪٽزرا جي مقام تي رن آف رور ڊيم ٺاهڻ لاءِ صحيح قرار ڏنا ته جيئن ربيع فصل لاءِ سنڌ کي وقت تي ضرورت مطابق پاڻي ملي.
هن وقت سنڌ جو اهم مسئلو ربيع فصل پوکائي وقت پاڻي جي سخت کوٽ رهي ٿي ڇو تي ربيع هجي يا خريف جي مُند هاڻي پاڻي جي کوٽ جو مسئلو ٻنهي مُندن ۾ رهي ٿو ۽ اُن کان علاوه ڪوٽڙي بئراج کان هيٺ ڌريا خشڪ رهي ٿو جنهن سان سمنڊ لکين ايڪڙ زمين کائي اڳتي وڌي رهيو آهي.