سنڌي ٻولي
جي تون فارسي سکيو، تون گولو تون غلام،
اُڃيو تان آب گهُري، بکيو تان طعام،
عامن سندو عام، خاصن منجهان نه ٿئين.
۽ وري جڏهن ميرن سرائڪيءَ کي سنڌيءَ تي ترجيح ڏني ته به اسان جي جهرجهنگ جي فقيرن سنڌي زبان جي جياپي ۾ ئي پنهنجي قوم جي بقا سمجهي
اسان ان کي سنڌ ڄاين جي پنهنجي زبان سان محبت چئون يا سنڌي زبان جي قسمت پر اها هڪ عجيب حقيقت آهي جو سنڌي زبان پنهنجي مٿان ٿاڦيل ٻولين کي پنهنجي زور سان ختم ته نه ڪري سگهي آهي پر انهن ٻولين جي ڳالهائڻ وارن جو سندس وجود کي ختم ڪرڻ جو خواب ساڀيان ٿيڻ به نه ڏنو آهي.
مير صاحبان کانپوءِ سنڌ تي انگريز حاڪم ٿيا ۽ شايد سنڌيءَ جو بحيثيت زبان جي ان کان بهتر ڪو به دؤر نه رهيو آهي جو ان دؤر ۾ سنڌ کي مرزا قليچ بيگ ۽ ڪاڪا ڀيرومل مليا، سورلي آءِ.آءِ. قاضي، ڪلياڻ آڏواڻي ۽ ڊاڪٽر گربخشاڻي جي ڪري ماس ليول تي شاهه جي شاعري ملي ۽ ان کان به وڌيڪ سنڌي ٻوليءَ کي پنهنجي گرامر ۽ رسم الخط ملي.
هن موقعي تي انهن سڀني ڳالهين جو ذڪر ڪرڻ ائين ضروري آهي جو اڄ، جيڪو سنڌي ٻوليءَ کي ڏکيو وقت آڏو آهي. اهو شايد ڪڏهن به نه هو. سنڌي ڳالهائيندڙ ڌرتيءَ تي ڪڍيل سياسي ليڪن جي ڪري ورهايل آهن، جنهن جي ڪري هڪ طرف ته هو پاڪستان ۾ اقليت ۾ آهن ۽ ٻئي پاسي سنڌ ۾ به هر وقت اقليت ۾ تبديل ٿيڻ جي ڊپ ۾ آهن. جيتوڻيڪ ٻنهي ملڪن جا آئين ڪنهن به طرح سنڌي زبان جا مخالف نه آهن ۽ ان جي واڌ وِيجهه جي اجازت ڏين ٿا. ان جو مثال پاڪستان جي آئين جو آرٽيڪل 161 آهي، پر تنهن هوندي به نه رڳو سنڌ ۾ سنڌيءَ کي مڪمل سرڪاري ٻوليءَ جو درجو نه آهي پر اسان جا مُلان سنڌي ٻوليءَ کي نه صرف اردوءَ جو پر مذهب جي واڌ ويجهه جو به دشمن سمجهن ٿا.
انهن ڳنڀير حالتن ۾ به سنڌي زبان همٿ افزائي جي پنهنجي ڪاروان سان گڏ پنهنجي منزل ڏانهن روان دوان آهي. جيتوڻيڪ سنڌي زبان جي ترقي لاءِ ٺاهيل سڀ کان وڏو ادارو ته سنڌين جي ڪنٽرول ۾ نه آهي. پر پوءِ به سنڌي زبان ۾ اڳ کان ڪئين درجا بهتر ڪتاب ڇپجي رهيا آهن، پر سوال اهو آهي ته ڇا سنڌي زبان ۾ ڇپيل ڪتاب مڪمل طور پڙهيا وڃن ٿا. يا ٻين لفظن ۾ اهي مڪمل طور وڪامجن ٿا. ڇو جو ڪا به تخليق جيستائين پنهنجو مقصد نه ماڻي، ان مهل تائين ان جو وجود ۾ اچڻ بي معنيٰ رهندو آهي.
1955ع کان ڪنهن حد تائين 1990ع تائين سنڌي ادب کي پنهنجو پاڻ کي انتهائي مختلف طور تي پنهنجي پڙهندڙن آڏو متعارف ڪرائڻ جو موقعو مليو جو اهو دؤر انقلابي دؤر هو ۽ اهو دؤر شاگردن جو دؤر هيو ۽ هي اهو ئي دؤر هو جو سنڌي ادب گهڻي کان گهڻو ڇپيو ۽ پڙهيو به ويو. ان دؤر جو اهو به معرڪو چئبو جو نوجوانن نه صرف انقلابي لکڻين کي پڙهيو پر هر اها لکڻي جيڪا ڪيتري به ڏکي هجي يا سولي، ڪيتري به خشڪ هجي يا چٽ پٽي، سفرنامو، ڊرامو، ڪهاڻي، ناول، شاعري يا ڪا به صنف هجي ان کي مڪمل طور پڙهيو ۽ ساراهيو. ان کانسواءِ هن ئي دؤر ۾ سنڌي زبان ۾ تمام وڏي تعداد ۾ رسالا ڇپجندا رهيا. جيڪو ان ڳالهه جو کليو دليل آهي ته سنڌي زبان پنهنجو سفر اُتم طريقي سان جاري رکيو.
1990ع کان پوءِ سنڌي ٻوليءَ ۾ وڏي پئماني تي اخبارون نڪرڻ شروع ٿيون جن ٻوليءَ جي ترقيءَ ۾ Commercial element آندو، جو اخبارون ڪنهن ٻوليءَ جي ترقيءَ کان وڌيڪ منافعي حاصل ڪرڻ جون قائل هونديون آهن ۽ سڄي دنيا ۾ اخبار کي ڌنڌو ۽ ان ۾ ڇپجندڙ مواد کي سياسي مواد تصور ڪيو ويندو آهي. اخبارن ۾ جلد وڪامجندڙ مواد ڇاپڻ کي ترجيح ڏني ويندي آهي ۽ بلڪل اهڙيءَ ريت سنڌي اخبارن به اهڙا نوان تجربا ڪيا ۽ انهن ۾ ڪامياب به ويون، پر تنهن هوندي به سنڌي اخبارن سنڌي ٻوليءَ کي پڙهندڙن ۾ زنده رکيو ۽ ڪجهه اخبارن خاص طور ”برسات“ ته سنڌي صحافتي ادب نه پر نج سنڌي ادب جي وڏي خدمت ڪئي جنهن ۾ به خاص طور تي آغا سليم جا ”من اندر جي ڳالهڙي“ جي عنوان سان لکيل مضمون ڪنهن عالماڻي فِڪر سان لکيل هئا.
1990ع کان تقريباً 2000ع تائين جو اهو دؤر سنڌي اخبارون سنڌي پڙهندڙن خاص طور ان دؤر جي نئين نسل کي سنڌي زبان سان رابطي ۾ رکيو آيون پر تيز بدلجندڙ حالتن اسان کي تاريخ جي انتهائي نئين موڙ تي آڻي بيهاري ڇڏيو آهي. اهو دؤر آهي ڪميونيڪيشن ايج جو يا سيٽلائيٽ چينلن ۽ ڪمپيوٽر جو. اهو نئون رجحان باقي دنيا ۾ ته ڪجهه عرصو اڳ شروع ٿي چڪو آهي پر اسان وٽ اڃا تائين مڪمل طور تي نه اچي سگهيو آهي. اها حقيقت آهي ته سنڌي ٻوليءَ جي واحد چينل KTN سنڌي ٻوليءَ کي وڏي ليول تي هڪ نئين انداز ۾ متعارف ڪرايو آهي ۽ اهو KTN جي چينل کلڻ جو ئي نتيجو آهي جو سنڌي زبان ۾ موسيقي جيڪا تمام پستيءَ جي طرف ڌڪجي وئي هئي ان کي نئين زندگي ملي آهي سنڌي ڊرامو جنهن کي ڪو مڃتا ڏيڻ لاءِ تيار نه هو اهو واپس منظر عام تي اچي ويو آهي پر نه هجڻ جي ڪري اسان جو واحد سيٽلائيٽ چينل پنهنجي ڪوالٽي ڪيتري عرصي تائين برقرار رکي سگهندو. اهو واپس اسان لاءِ هڪ سوال آهي. Communication age جو ٻيو حصو آهي سنڌي ٻوليءَ جو ڪمپيوٽر تي هجڻ جو ڪجهه سنڌي ماڻهن جي محنت سان سنڌي زبان ۾ به فونس ۽ پوءِ آپريٽنگ سسٽم ٺاهيا آهن. جيڪو سنڌي ٻوليءَجو جديد طرز تي ترقيءَ جي راهه تي هڪ اهم قدم آهي پر صرف ڪنهن شيءِ جي ڪنهن ٻوليءَ ۾ هجڻ سان اها ٻولي ترقي ڪا نه ٿي ڪري پر جڏهن ان شيءِ کي هر عام ماڻهو پنهنجي استعمال ۾ آڻي ٿو ته اها ڳالهه ٻوليءَ جي ترقيءَ جو سبب ٿئي ٿي ۽ ان ۾ وڌيڪ جدت ۽ ترقيءَ جو اسڪوپ پيدا ڪري ٿي.
هن وقت جڏهن اسان جو شهري نسل گهڻن سببن جي ڪري سنڌي ڳالهائڻ به ڪو نه ٿو ڄاڻي ۽ جي ڪو ماڻهو سنڌي ڳالهائڻ ڄاڻي به ٿو ته وري سنڌي لکڻ پڙهڻ ڪو نه ٿو ڄاڻي اسان لاءِ وڌيڪ مسئلا پيدا ڪري وجهي ٿو ته اسان جا شهري ٻار سنڌي ڪو نه ٿا ڄاڻن، انهن مائٽن کي قائل ڪرڻو آهي ته اهي واپس سنڌي ٻوليءَ کي پنهنجن گهرن ۾ ڳالهائڻ شروع ڪن ۽ پنهنجي ٻارن کي سنڌيءَ جي تعليم به ڏين.
اسان انهن ماڻهن کي قائل ڪريون جيڪي اهو سمجهن ٿا ته سنڌي ٻوليءَ جي ترقي ڪنهن ٻي ٻوليءَ جي خاتمي جو ڪارڻ ٿيندي ته سنڌيءَ جي هميشه کان هڪ تاريخي حيثيت رهي آهي ته اسان جي ٻوليءَ جي ترقيءَ جي ڪري ڪنهن ٻي ٻوليءَ کي ختم نه ڪيو آهي. ۽ نه ڪنهن ٻوليءَ سنڌي کي ختم ڪيو آهي.
اسان پنهنجن انهن ڪجهه ڊراما نويسن کي قائل ڪريون ته اهي پنهنجا بهترين ڊراما سنڌي زبان ۾ به لکن. جو اها سنڌي ٻولي ڪنهن وقت انهن جي مَشهُوريءَ جو واحد سبب رهي آهي.
اسان پنهنجي سنڌي چينل وارن کي قائل ڪريون ته اهي ڪوالٽيءَ تي ڪمپرومائيز نه ڪن، جو انهن جي ڪلهن تي اڄ جي دؤر جو سڀ کان ڳرو بار پيل آهي.