آئي.ايس.ايس. انٽرنيشنل اِسپيس اسٽيشن
1. جڏهن هيءَ خلائي اسٽيشن ڌرتيءَ جي پاڇي ۾ داخل ٿئي ٿي، تڏهن ڪجهه رهيل فِزا جي ڇِڪَ يا گيهَل، خلائي اسٽيشن کي اڳتي وڌڻ ۾ روڪ پيدا ڪري ٿي، تنهن کي ختم ڪرڻ ۽ مدار ۾ پيدا ٿيندڙ نقصان کان بچڻ لاءِ خلائي اسٽيشن ۾ نصب ٿيل پينل ڦيرايا وڃن ٿا.
2. خلائي اسٽيشن جي مختلف مشينن ۾ چُرپُر ۽ خلابازن جي هلڻ سبب اسٽيشن ۾ لوڏا پيدا ٿين ٿا.
3. خلائي اسٽيشن جي مشينن جي ڪم ۾ تيزي، گردش نما اوزارن تي ڪنٽرول ڪري ٿي.
4. خلائي اسٽيشن کي اڳتي ڌِڪيندڙ گيسن جي نيڪال سبب، خلائي اسٽيشن جي گردش واري رستي يعني مدار ۾ جُزوِي تبديلي پيدا ٿئي ٿي.
5. خلائي اسٽيشن سان ڳنڍجندڙ مشينون جيڪڏهن اتفاقاً اسٽيشن سان نٿيون ڳنڍجي سگهن، ته اهي مدار کان ڪجهه ٻاهر نڪري وڃن ٿيون، پر انهن جو رابطو ۽ انهن تي اسٽيشن طرفان ضابطو برقرار هوندو آهي، تنهن ڪري ڪجهه وقت اندر اهي اسٽيشن سان ڳنڍجي وڃن ٿيون.
هن خلائي اسٽيشن تي رهي تحقيقات ڪندڙ سائنسدان ڪائنات ۾ ارتقا، واڌارو، ترقي ۽ وڻن ٻوٽن ۽ ٻين ساه وارن تي خلائي اسٽيشن جي ويجهڙائيءَ ۾ موجود شين جي بي وزن هئڻ واري حالت ۾ انهن تي ٿيندڙ اثرات جي کوجنا ڪري رهيا آهن. آمريڪي خلائي اِدارو ناسا ٽه پاسائين بيهڪ جي حامل انسان جي جسم جي تاندورن تي مرتب ٿيندڙ مخفف ڪشش جي اثرات بابت تحقيق ڪرڻ گهري ٿو ۽ اهو ادارو غير معمولي پروٽين وارن قلمن تي خلا ۾ پيدا ٿيندڙ اثرات بابت تحقيق ڪرڻ گهري ٿو. مخفف ڪشش ۾ پاڻياٺن مادن جي طبعيات بابت ٿيندڙ تحقيق، تحقيق ڪندڙ سائنسدانن کي پاڻياٺن مادن لاءِ معياري ۽ وڌيڪ صحيح قاعدا جوڙڻ ۾ مددگار ثابت ٿيندي، ڇو ته ڪيترائي پاڻياٺا مادا، ڌرتيءَ تي پاڻ ۾ پوريءَ ريت نٿا مِلن، يا تمام گهٽ مِلن ٿا، پر اهي خلا ۾ مخفف ڪشش واري حد اندر پاڻ ۾ مڪمل طرح ڳري ۽ مِلي وڃن ٿا. اهي رد عمل، جن جي تيزي گهٽ ڪشش ۽ گهٽ گرمي پد سبب گهٽجي ٿي، انهن جي تپاس وسيلي تحقيق ڪندڙن کي، مڪمل طور پسرائڻ يا پکڙجڻ واري خاصيت بابت وڌيڪ ۽ بهتر ڄاڻ حاصل ٿيندي. مختلف مادن جي سڃاڻپ واري علم جو اڀياس ڪرڻ هن خلائي اسٽيشن تي ٿيندڙ تحقيق جو اهم عمل آهي، جنهن جو مقصد هن خلائي اسٽيشن تي ٿيل تحقيق جي روشنيءَ ۾ زمين تي گهربل طريقيڪار ۾ تبديلي آڻي، متوقع وڌيڪ لاڀ حاصل ڪرڻ آهي. هن خلائي اسٽيشن تي ٿيندڙ تحقيق ۾ گهٽ ڪشش واري قدرتي ماحول جو ٻرڻ يا باه لڳڻ واري عمل تي ٿيندڙ اثر بابت تحقيق به شامل آهي، جيڪا ٻرڻ جي صلاحيت، خارج ٿيندڙ مادن ۽ غليظ مادن تي ضابطو آڻيندڙ اڀياس جي صورت ۾ ٿئي ٿي. خلائي اسٽيشن تي ٿيل تحقيقات مان حاصل ٿيل معلومات جي آڌار تي توانائيءَ جي پيداوار متعلق وڌيڪ مفيد ڄاڻ حاصل ٿئي ٿي، جنهن مان ماحولياتي ۽ اقتصادي فائدا حاصل ڪري سگهجن ٿا. خلائي اسٽيشن تي رهي تجربا ۽ تحقيقات ڪندڙ سائنسدانن جي آئنده پروگرام ۾ ڌرتيءَ واري ماحوليات اندر هوا ۽ ٻين گيسن سان ڀريل ڦوهارن، اوزون گيس، پاڻيءَ جي بُلبُلَن يا ڦوٽن ۽ آڪسائيڊ جي مختلف قسمن سان گڏ ڪائناتي ڪِرڻن، ڪائناتي دِزَ يا غبار، ضِد مادي يا مادي جي ٽوڙ ۽ ڪائنات ۾ موجود سِياه يا ڪاري مادي بابت گهربل وڌيڪ کوجنا شامل آهي. هيءَ خلائي اسٽيشن چنڊ ۽ مريخ ڏانهن ويندڙ خلائي راڪيٽن ۽ جهازن جي نظامن متعلق گهربل تجربا ۽ تحقيق ڪرڻ لاءِ ڌرتيءَ جي هيٺاهين مدار واري نسبتي حفاظت لاءِ گهربل ماڳ مهيا ڪري ٿي، جنهن وسيلي مدار ۾ خلائي مشينن جي سنڀال، مرمت ۽ تبديليءَ جو عمل آسان ٿي سگهي ٿو، زمين کان پري به خلائي جهاز يا راڪيٽ هلائڻ ۾ سَوَلائي ٿيندي، خلا ۾ ٿيندڙ ڪمن ۾ پيش ايندڙ خطرن ۾ گهٽتائي ٿيندي ۽ ڏوراهن سَيارن ڏانهن خلائي سفر ڪرڻ ۾ ترقي ٿيندي. مريخ 500 واري تجربي جي حوالي سان يورپيئن اسپيس ايجنسيءَ جو بيان آهي ته شيُن جي بيوزنيءَ واري ممڪن حالت، خلا ۾ مختلف مادن جي پکيڙ ۽ خلا سان لاڳاپيل ٻين مسئلن جي جواب لاءِ بنيادي ۽ اهم ڪردار هن خلائي اسٽيشن جو آهي ۽ گهڻو وقت خلا ۾ رهندڙ ماڻهن ۽ شين تي ٿيندڙ اثرات کي دور ڪرڻ لاءِ گهربل اُپاء وٺڻ واسطي، هن خلائي اسٽيشن تان حاصل ٿيل ڄاڻ کي ڪم آڻي سگهجي ٿو. روسي خلائي اداري روسڪوموس واري خلا ۾ انسان کي کڻي ويندڙ راڪيٽن جي اُڏامن واري پروگرام جي اڳواڻ ”سَرگئي ڪراسنوف“ سن 2011ع ۾ تجويز ڏني ته مريخ 500 نالي مقرر اڏام جو تجربو هن اسٽيشن تي به ڪري سگهجي ٿو.
انٽرنيشل اِسپيسِ اسٽيشن وارو پروگرام ٽِن قومي خلائي منصوبن جهڙوڪ: 1. سوويٽ/روسي مير 2، 2. ناسا واري فريڊم ۽ 3. جپان جي ڪِبوليبارٽريءَ جي نمائندگي ڪري پيو. يورپ جو ”ڪولمبس“ نالي خلائي پروگرام ۽ ڪيناڊا وارو روبوٽِڪس پروجيڪٽ، هن خلائي اسٽيشن واري تحقيقاتي پروگرام ۾ شامل ٿيا آهن. روسي خلائي اسٽيشن ”مير 2“ اصل ۾ فيبروري 1976ع واري ٺهراء مطابق سوويت اِسپيسِ سِسِٽم جي ٽئين مرحلي جي ترقيءَ لاءِ بااختيار بنايو ويو. انهيءَ سلسلي جي پهرين خلائي اسٽيشن، خلا ۾ موڪلڻ کان چند منٽ پوءِ، ترت ئي تباه ٿي وئي. سن 1980ع جي شروع ۾ آمريڪي خلائي اداري ”ناسا“ سوويت خلائي اسٽيشن ”سيلِيُوٽ“ ۽ ”مِير“ جي مد مقابل ”فريڊم“ نالي پنهنجي خلائي اسٽيشن خلا ۾ موڪلڻ جو منصبو جوڙيو، پر اها فريڊم خلائي اسٽيشن جُڙِي ڪا نه سگهي، البت انهيءَ اسٽيشن لاءِ تيار ڪيل ڪجهه ڪَلِ پُرزا ISS جي تياريءَ ۾ ڪم آيا. سن 1982ع ۾ ناسا جي گذارش جي جواب ۾ جپان سن 1985ع ۾ JEM يا Kibo نالي خلائي پروگرام جو اعلان ڪيو، جيڪو آمريڪي خلائي اسٽيشن ”فريڊم“ واري پروگرام جو حصو ڄاڻايو ويو. سن 1985ع جي شروع ۾ يورپيئن اسپيس ايجنسيءَ ۾ شامل ملڪن جي سائنس وارن کاتن جي وزيرن جو اجلاس اٽليءَ جي گاديءَ واري شهر روم ۾ ٿيو، جنهن ۾ ”ڪولمبس“ نالي خلائي اسٽيشن موڪلڻ وارو پروگرام منظور ڪيو ويو. انهيءَ کي تڏهن خلائي تحقيق وارو عاليشان پروگرام ڄاڻايو ويو، جنهن موجب هڪ راڪيٽ تيار ڪري امريڪا طرفان ٺهندڙ خلائي اسٽيشن سان ڳنڍڻ جو پروگرام رٿيو ويو. بعد ۾ ڪولمبس خلائي اسٽيشن هڪ الڳ ۽ آزاد حيثيت واري تحقيق ڪندڙ خلائي اسٽيشن طور روپ ڌارڻ جو پروگرام پڻ بنايو ويو هو. آمريڪا جي اڳواڻيءَ هيٺ يورپ ۽ جپان جا خلائي ادارا ناسا سان گڏجي ڪم ڪندا ۽ ڪنهن به ٻي قوم کي خلائي تحقيق لاءِ آزاد، اهم ۽ مدمقابل حيثيت حاصل ڪرڻ کان روڪڻ لاءِ به فيصلو ڪيو ويو. هن خلائي اسٽيشن کان اڳ ۾ روس طرفان سيليوٽ ۽ الماز سِيريز، ڪوسموس 557 ۽ مِير ۽ آمريڪا طرفان اسڪائليب خلائي اسٽيشنن جي حيثيت ۾ خلا ۾ اماڻيون ويون هُيون، جن ۾ ڪو انسان سوار نه هو. البت هيءَ بين الاقوامي خلائي اسٽيشن آءِ ايس ايس، انسان کڻي ويندڙ خلائي اسٽيشنن جو مثال آهي! 1. سوويٽ/روسي خلائي اسٽيشن ”مِير“، 2. روسي خلائي اسٽيشن ”اوپِسيڪ“ ۽، 3. چين طرفان تيار ٿيندڙ خلائي اسٽيشن، جيڪا اڃا تياريءَ هيٺ آهي. پهرين خلائي اسٽيشن سيلِيُوٽ وَنِ ۽ بيون هڪڙي ڳوڙهي يا پيچيده مشين تي مشتمل خلائي اسٽيشنون، جن کي مونو ليٿِڪ فرسٽ جنريشن اِسپيسِ اِسٽيشنِس چوندا آهن، جهڙوڪ سيلِيُوٽ ٽُو، سيلِيوٽ ٿِرِي، سيلِيوٽ فور، سيلِيُوٽ فائيوِ ڊي.او.ايس. ٽُو، ڪوسموس 557، الماز ۽ ناسا واري اسڪاء ليب، اهڙيون ٺاهيل خلائي اسٽيشنون هيون، جن ڏانهن ڪا به گهربل شيءِ، ٻارڻ، نئين مشين يا ڪو به ڪُلِ پُرزو ٻيهر موڪلي ڪو نه سگهبو هو. سيِليُوٽ ڇهه ۽ سيليوٽ ست خلائي اسٽيشنن ۾ هڪ کان وڌيڪ ڊاڪِنگ پورٽ هئا ۽ انهن ڏانهن گهربل سامان يا مشينون وغيره ٻيهر موڪلي سگهبيون هيون. اعليٰ معيار جون ٺاهيل خلائي اسٽيشنون پنهنجو عملو تبديل ڪري ۽ خراب ٿيل مُشينون تبديل ڪري سگهڻ جي صلاحيت جون حامل هونديون آهن. هن بين الاقوامي خلائي اسٽيشن تي فِزائي حالت ڌرتيءَ واري فزا جهڙي آهي. هن آءِ ايس ايس تي عمومي هوائي داٻ KPa101.3 (برابر psi14.7) آهي، جيڪو ڌرتيءَ جي سمنڊ جي سطح تي موجود هوائي داٻ جي بلڪل برابر آهي. هن خلائي اسٽيشن تي ڌرتيءَ جهڙي ئي آبهوا هئڻ سبب، اها خلائي اسٽيشن تي هٿرادي طريقي سان پيدا ڪئي ويندڙ متبادل آبهوا کان وڌيڪ سٺي آهي، ڇو ته هٿرادي آبهوا ۾ آڪسيجن گيس جو مقدار وڌيڪ هئڻ ڪري، اتي باه لڳڻ جو خطرو دائمي طور برقرار رهي ٿو، جيئن اڳوڻي خلائي اسٽيشن اپولو وَنِ ۾ باه لڳڻ سبب اسٽيشن جي عملي سان موت جو حادثو پيش آيو هو. سمورين سوويت ۽ روسي خلائي اسٽيشنن تي به ڌرتيءَ واري آبهوا جهري فزائي ڪيفيت کي برقرار رکيو ويو هو.
خلائي اسٽيشن تي رهندڙ خلابازن جو کاڌو گهڻو ڪري پلاسٽڪ جي ٿيلهين ۾ بند ٿيل هوندو آهي، ڇو ته ڪَينَ ڳرا ۽ مهانگا آهن، تنهن ڪري اهي نه هئڻ جي برابر ڪم آڻجن ٿا. خلابازن کي عموماً رڌي پچائي محفوظ ڪيل کاڌو پسند ڪونهي ۽ جڏهن اهو کاڌو مخفف ڪشش واري ماحول ۾ سواد جي گهٽ ٿيل احساس ۾ واپرائجي ٿو ته ان کي سوادي بنائڻ لاءِ ڪافي جاکوڙ ڪرڻي پوي ٿي. اُتي معمول کان وڌيڪ مصالحا کائڻا پون ٿا ۽ خلاباز تازين ڀاڄين ۽ ميوَنِ لاءِ ڌرتيءَ تان خلائي اسٽيشن ڏانهن ايندڙ راڪيٽن لاءِ واجهائيندا رهندا آهن. انهيءَ ڳالهه جو تمام گهڻو احتياط ڪيو وڃي ٿو ته جيئن کولڻ ۽ کائڻ دؤران کاڌو ڀَڄي ڀُري ذرا ذرا ٿي فرش تي ڪِري نه پوي ۽ هوا جي اخراج وارن سوراخن، مشينن ۽ اوزارن ۾ داخل ٿي نقصان نه رسائي، تنهن ڪري خلائي اسٽيشن جي مَشِينَن ۽ اوزارن کي غلاظت کان بچائڻ خاطر، هتي اڪثر ڪري چَٽڻِي ۽ چهراڻ واري غذا واپرائجي ٿي، جنهن جي هارجڻ جو امڪان تمام گهٽ آهي. خلائي اسٽيشن تي موجود هر هڪ خلاباز کي کاڌي جي الڳ ٿيلهي ملندي آهي، جنهن مان هو کاڌي جو گهربل وڙ ۽ مقدار ڪڍي، خلائي اسٽيشن جي رڌڻي ۾ ضرورت موجب گرم ڪري يا رڌي پچائي کائيندو آهي. رڌڻي ۾ هڪ ريفريجريٽر به رکيل آهي، جيڪو اُتي 2008ع ۾ آندو ويو هو. رڌڻي ۾ کاڌو گرم ڪرڻ جا ٻه چُلها ۽ هڪڙي پاڻيءَ جي مشين رکيل آهي، جنهن مان ٿڌو توڙي گرم پاڻي مِلي ٿو. پيئڻ واريون شيون يعني مشروبات پاڻياٺ ڪڍي خشڪ ڪيل پائوڊر جي صورت ۾ هوندا آهن. انهن کي ضرورت موجب پاڻيءَ ۾ ڳاري پيئندا آهن. مشروبات ۽ سُوپَ يا شوروا پلاسٽڪ جي ٿيلهين ۾ ڪانين ساڻ پيئندا آهن. ڪجهه سخت ۽ ڪجهه نرم کاڌو ڇُري ۽ ڪانٽي سان کائبو آهي. ڇُري ۽ ڪانٽو ڪِري پوڻ ۽ پري ٿِڙي وڃڻ کان روڪڻ لاءِ مقناطيس وسيلي ٽِري سان لڳل هوندا آهن. جيڪو کاڌو ۽ ان جا ڀور ڀُڪا ٽري ۽ ٿانوَنِ مان ٿِڙي هيٺ يا ٻئي پاسي ڪِريو پَوَنِ، اهي هر طرح سان چڱيءَ طرح ميڙي مقرر هنڌ گڏ ڪجن ٿا، ڇو ته اُهي نه ميڙڻ جي صورت ۾ خلائي اسٽيشن جي هوا کي ڇاڻي صاف ڪندڙ فلٽرن ۾ وڃي ڄمي انهن کي ۽ ٻين اوزارن کي خراب ڪن ٿا. هن خلائي اسٽيشن ۾ روسي ساخت جا ٻه بيت الخلاء ٺهيل آهن. انهن مان هڪڙو اسٽيشن جي زِويزڊا ڀاڱي ۾ ۽ ٻيو ٽِرَينڪِيُولِٽِي ڀاڱي ۾ ٺهيل آهي. انهن ۾ اِسپيس شُٽِل ويسٽ سسٽم نصب ٿيل آهي. خلاباز پهرين بيت الخلا ۾ ويهڻ واريءَ ڪرسيءَ تي پاڻ کي ڪرسيءَ ۾ لڳل پٽن سان چڱيءَ طرح ٻَڌندو آهي. پوءِ غلاظت نيڪال ڪندڙ دري کوليندو ۽ پنهنجي حاجت پوري ڪندو آهي، تڏهن نيڪال ڪندڙ مشين غلاظت نيڪال ڪندڙ دريءَ مان ٻاهر ڪڍي ڇڏيندي آهي. سخت فُضلو پلاسٽڪ جي ٿيلهين ۾ گڏ ڪري، اليومينيئم جي دٻن ۾ رکيو ويندو آهي. اهي دٻا ڀرجڻ بعد نيڪال لاءِ مقرر هنڌ اماڻجن ٿا. پاڻياٺ وارو غليظ مادو بيت الخلا جي مُهاڙيءَ ۾ نصب ٿيل هڪڙي نڙي يا پائيپ وسيلي نيڪال ڪري يورپين فَنَلِ اَيڊاپِٽَر نالي مشين ۾ موڪليو وڃي ٿو. پوءِ سمورو غليظ مادو واٽر رِڪَوَري سسٽم ڏانهن اُماڻجي ٿو ۽ اتان کان اهو اسٽيشن مان نيڪال ڪجي ٿو.
اُهي مُسافر جيڪي خِلا ۾ سفر ڪرڻ خاطر گهربل ناڻو واسطيدار خلائي ادارن کي ادا ڪن ٿا، اُنهن کي روسي توڙي آمريڪي خلائي ادارن طرفان ”خِلائي اڏامن ۾ حصو وٺندڙ سڏيو وڃي ٿو ۽ انهن مسافرن کي غير رسمي طور خلائي سياح به سڏيندا آهن. خلائي اُڏامن ۾ حصو وٺندڙ غير سائنسدان ۽ عام ماڻهو، ڪُل ست ڄڻا هُئا، جن کي روسي راڪيٽ سويوزِ ۾ چاڙهي، هن بين الاقوامي خلائي اسٽيشن تي پهچايو ويو. جڏهن پيشيور خلاباز هڪ سويوز راڪيٽ ۾ ٽن سيٽن سان ورهائجي نه سگهڻ واري تعداد ۾ بَدِلِي ڪيا وڃن ٿا ۽ ٿوري وقت لاءِ خلا ۾ تَرسندڙ خلاباز کي خلائي اسٽيشن ڏانهن ڪو نه موڪلبو آهي، تنهن صورت حال ۾ ”مِير ڪارپوريشن نالي روسي خلائي ادارو، اهڙي طرح خالي پيل سيٽ، خلائي مهم جو ماڻهن ۾ وِڪڻي ٿو. سن 2011ع ۾ جڏهن خلائي راڪيٽ شٽل جو مُدو پورو ٿيو ۽ خلائي اسٽيشن جي خلاباز عملي جو انگ گهٽيو، تڏهن خلائي اڏامن ۾ شريڪ ٿيندڙ مَهمِجو ماڻهن جو خلا ۾ وڃڻ روڪجي ويو، ڇو ته انهن جو خلائي اسٽيشن تي پهچڻ واسطي انحصار، روس جي خلائي راڪيٽ ۾ خالي سيٽن تي هو. سن 2015ع کان پوءِ روسي خلائي راڪيٽ سويوز جي اُڏامن جو تعداد وڌي پنج ٿيو. اهڙيءَ ريت سيٽن جو تعداد به پندرهن ٿيو، جڏهن ته کين پيشيوراڻي بنياد تي فقط ٻارهن سيٽون درڪار هيون. اهڙيءَ حالت ۾ بچيل سيٽون اٽڪل چار ڪروڙ آمريڪي ڊالرن ۾ انهن عام خلائي مهم جو ماڻهن کي وڪيون ويون، جيڪي صحيح صحت جو سرٽيفڪيٽ حاصل ڪري چڪا هئا. يورپي ۽ آمريڪي خلائي ادارن شروع ۾ عام ماڻهن جي خلائي سفر جي مخالفت ڪئي ۽ ناسا وارن هن بين الاقوامي خلائي اسٽيشن ڏانهن وڃڻ واري پهرين عام ماڻهوءَ ڊينسِس ٽِٽو کي گهربل سکيا ڏيڻ جي مخالفت ڪئي. جپاني براڊڪاسٽر، ٽويو هيرو اَڪِيياما، روسي خلائي اسٽيشن ”مِير“ تي هڪ هفتو رهندي، اُتان ٽيلي ويزن نشريات جاري رکي. هن کي تجارتي مُسافر جي حيثيت ڏني وئي. سندس خرچ جپاني اداري ”ٽوڪيو براڊڪاسٽنگ سِسِٽم“ ادا ڪيو. انوشه انصاري پهرين ايراني عورت هئي، جنهن پنهنجي خرچ تي، آءِ ايس ايس ڏانهن ويندي ۽ ايندي خلا ۾ سفر ڪيو هو. واسطيدار خلائي اداري جي عملدارن ٻُڌايو ته هن عورت سِکيا دؤران بهترين ڪارڪردگيءَ جو مظاهرو ڪيو. سندس تعليم ۽ تجربي جي بنياد تي کيس هڪ سيلانيءَ کان بالڪل وڌيڪ، هڪ نرالي ۽ عظيم شخصيت قرار ڏني وئي. هن عظيم خاتون خلائي اسٽيشن تي ڏهه ڏينهن گُذاريندي مخفف حياتيات ۽ اَدِوِيات بابت روسي ۽ ٻين يورپي علوم جو اڀياس ڪيو. ”اِسپيسِ ٽوئرسٽِس“ عنوان واري هڪڙي دستاويزي فلم ۾ کيس خلائي سفر ڪندي، خلائي اسٽيشن تي رهندي، اتي مختلف علوم جو اڀياس ڪندي ۽ ڌرتيءَ ڏانهن واپس ورندي ڏيکاريو ويو آهي. انهيءَ خلائي سفر جي صورت ۾ انوشه انصاري انسان جي خلا ۾ سفر ڪرڻ واري پُراڻي خيال يا تصور کي انفرادي طور تي عملي جامو پهرايو! انهيءَ فلم ۾ ڪجهه قزاقستاني ماڻهن کي خلائي جهاز مان خلا ۾ ڪِرندي ڏيکاريو ويو آهي. هيءَ دستاويزي فلم ٺاهيندڙ ”ڪِرسچَن فِرِي“ چيو ته روسي اهلڪارن فلم ٺاهڻ جي اجازت ته ڏني، پر تمام ڏکيا شرط به مڙهي ڇڏيائون جنهن تحت ردي ڌاتو ميڙيندڙ قزاقستانين جي عمومي ڪارگذاري بلڪل ڪو نه ڏيکارڻي هئي، جيتوڻيڪ اها فلمائڻ صفا سَوَلي هئي. جڏهن ته روسي فوجي جاسوس مخصوص يونيفارمن ۾ ملبوس سندن ڪارڪردگيءَ کي اهڙي انداز ۾ فلمائڻ لاءِ آتا هئا، جنهن موجب ماسڪو ۾ ويٺل سندن آقائن کي اهو انداز مناسب لڳي. خلائي اڏام ۾ حصو وٺندڙ رچرڊ گيريئٽ، هن خلائي اسٽيشن ۾ پنهنجو سامان رکڻ لاءِ هڪڙو ڪٻٽ رکيو هو. هن خلائي اسٽيشن ۾ رهندڙ خلاباز روزانو صبح 6 بجي ننڊ مان اُٿندا آهن ۽ معمول موجب صبح واري پهر دؤران خلائي اسٽيشن جو معائنو ڪندا آهن. تنهن کان پوءِ نيرن ڪندا آهن پوءِ روزانه منصوبه بنديءَ بابت ڪانفرنس ۾ شريڪ ٿيندا آهن، جيڪا 8.10 بجي صبح جو منعقد ٿيندي آهي. ڪانفرنس کان پوءِ پهرين مخصوص ڪسرت ڪندا آهن. ان کان پوءِ ڪانفرنسن ۾ طئي ٿيل ڪم شروع ڪندا آهن، جيڪو 1.5 بجي منجهند تائين جاري رهندو آهي. 1.5 بجي منجهند جي مانيءَ ۽ ڪجهه آرام لاءِ هڪ ڪلاڪ جي ساهي ٿيندي آهي. 2.5 بجي وري ڪسرت ڪرڻ کان پوءِ مقرر ڪم ۾ مشغول ٿي ويندا آهن. 7.30 بجي شام جو رات جي ماني ٺاهڻ ۽ کائڻ ۾ لڳي ويندا آهن. مانيءَ مان فارغ ٿي ڪِرِيو ڪانفرنس ۾ شريڪ ٿيندا آهن. 9.30 بجي رات جو سمهڻ جو وقت شروع ٿيندو اَٿَن. هن خلائي اسٽيشن تي رهندڙ خلاباز عموماً هر روز تقريباً ڏهه ڪلاڪ مقرر ڪم ڪندا آهن ۽ هر ڇنڇر جي ڏينهن پنج ڪلاڪ ڪم مقرر آهي. باقي وقت ۾ اهي پنهنجي مرضيءَ موجب رهيل ڪم اُڪلائيندا آهن يا وري آرام ڪندا آهن. هر خلاباز کي خلائي اسٽيشن ۾ پنهنجو الڳ ڪوارٽر مليل آهي ۽ سمهڻ لاءِ ٻه سمهڻ جا هنڌ ”زويزِڊا“ ڀاڱي ۾ ۽ چار ”هارموني“ ڀاڱي ۾ مُهيا ڪيا ويا آهن. آمريڪي معمارن جا ٺهيل ڪوارٽر ماڻهو جي سائيز جا ۽ سائونڊ پروف آهن؛ روسي سائنسدانن جي ٺهيل ڪوارٽرن ۾ هڪ هڪ ننڍي دري ٺهيل آهي. خلاباز پنهنجي ڪوارٽر ۾ رسي سان ٻڌل سمهڻ واري ٿيلهي ۾ سمهندو اتي راڳ ٻڌندو آهي ته ليپ ٽاپ به استعمال ڪري ٿو. هو پنهنجون ذاتي شيون، ڪوارٽر ۾ ٺهيل هڪ خاني يا هڪڙي ڄاريءَ ۾ رکندو اهي. ڪوارٽر ۾ پڙهڻ ۽ لکڻ لاءِ بلب ۽ ڊيسڪ جي تختي به موجود آهي. خانگي ۽ غير پيشيور خلابازن کي ڪوارٽر ڪو نه ٿو ملي، پر سندن مخصوص سڀني ڪمن لاءِ کين جوڳو بندوبست ڪري ڏجي ٿو. هن خلائي اسٽيشن تي ڪم ڪندڙ خلابازن جي ڪوارٽرن ۾ هوا جي گذران جو مڪمل بندوبست ٿيل هوندو آهي، ڇو ته جيڪڏهن اهو بندوبست نه هجي ته جيڪر خلاباز پنهنجي خارج ڪيل گيس جي ڪمري ۾ موجودگي ۽ آڪسيجن جي کوٽ سبب اهي جاڳي ۽ تڪليف ۾ پئجي وڃن. جيئن فلڪيات دان دوربينيءَ سان آسماني جسم ڏسي، ڪيميرا سان تصويرون ڇڪيندا آهن، تيئن خلاباز به خلا ۾ موجود دلچسپيءَ جي حامل عناصر جون تصويرون ڇڪڻ ۾ خوش ٿيندا آهن. ڏينهن جي روشنيءَ دؤران هيءَ ISS خلائي اسٽيشن دوربينيءَ ذريعي ڏسڻ ۾ اچيٿي. پيرس شهر جو رهاڪو انجينئر ۽ خلائي فوٽوگرافر ٿيئري ليگالِٽ، جيڪو سج وٽان لنگهندڙ خلائي جهازن جون تصويرون ڇڪڻ لاءِ مشهور آهي، سو سج، چنڊ ۽ هن خلائي اسٽيشن جون تصويرون ڇڪڻ لاءِ سن 2011ع ۾ عَمانِ ويو هو. کيس فرانس جي علم فلڪيات واري قومي اداري طرفان ”مارِيئس جيڪو ميٽن ايوارڊ مليو هو. ٿِيئَرِي ليگالٽ ۽ فلڪياتي عناصر جا ٻيا فوٽوگرافر سندن ويب سائيٽن تي هن بين الاقلامي خلائي اسٽيشن آءِ ايس ايس جي چُرپُر ۽ سير سفر بابت ڪافي معلومات فراهم ڪن ٿا ته هيءَ خلائي اسٽيشن ڪِٿي ۽ ڪهڙي وقت ڏِسڻ ۾ ايندي ۽ اها سج ۽ چنڊ وٽان ڪڏهن لنگهندي هيءَ خلائي اسٽيشن ڌرتيءَ جي مقناطيسي ايراضيءَ وسيلي مبهم انداز ۾ خلا واري ماحول جي اثر کان بچائي وڃي ٿي. سج جي ڪارڪردگيءَ تي ڀاڙيندي، ڌرتيءَ وارو مقناطيسي منڊل ڌرتي ۽ هن خلائي اسٽيشن جي چوڌاريءَ موجود سج جي تابڪاريءَ واري هوا جو رُخ ڌرتيءَ ۽ هن خلائي اسٽيشن کان هٽائي ٻئي طرف ڦيرائڻ شروع ڪري ٿو. جڏهن ته سج جي روشنيءَ ۽ گرميءَ جو ڀڙِڪو يا اوچتو وڌاءَ خلابازن لاءِ اڃا تائين خطرناڪ آهي، جن کي انهيءَ ڀڙڪي کان بچڻ لاءِ فقط چند منٽ مَسَ ٿا ملن. هن خلائي اسٽيشن تي ڪم ڪندڙ خلابازن جِي ڏَهِين مَهمِ جو ٽوليءَ سن 2005ع ۾ سج جي ايڪس ٿِرِي ڪلاس تابڪاري پروٽان واري طوفان کان بچڻ لاءِ آر.او.ايس جي هڪ ڀاڱي جي اوٽ ۾ لِڪي پناه ورتو، پر ڌرتيءَ واري مقناطيسي منڊل جي جزوي بچاء بِنا، خلابازن لاءِ هن طوفان جو خطرو برقرار آهي. خلابازن کي فقط هڪ ڏينهن ۾ ڪائناتي ڪِرڻن ۽ سج جي تابڪار روشنيءَ جو ايترو گهڻو مقدار سامهون اچي ٿو، جيترو مقدار ڌرتيءَ تي رهندڙ انسان کي سڄي سال ۾ سامهون اچي ٿو! نتيجي طور، خلابازن ۾ ڪينسر پيدا ٿيڻ جو تمام گهڻو خطرو آهي. انهن ڪرڻن جي پکيڙ سبب جسم جا تاندورا، جسم ۾ نسلي جُزا ۽ جسم ۾ موجود بيمارين کان بچائيندڙ جُزا ناڪاره ٿيو وڃن خلابازن جي جسم ۾ قوت مدافعت گهٽجڻ جا اشارا مليا آهن. سندن اکين ۾ موتيو پيدا ٿيو آهي. بچاء واري شِيلِڊ ۽ بچاء وارين دوائن سان مَٿِيئَن خطرن مان ڪنهن حد تائين جزوي طور بچي سگهجي ٿو. هن خلائي اسٽيشن تي ٿيندڙ تجربي ۾ پڌري ٿيندڙ سج جي تابڪاريءَ جي پکيڙ جي ليول، هوائي جهاز جي مسافرن واري تجربي ۾ ظاهر سج جي تابڪاريءَ جي پکيڙ جي ليول کان پنج ڀيرا وڌيڪ هئي. ڌرتيءَ جي بجليءَ واري مقناطيسي ايراضي، ڌرتيءَ واري هيٺاهين مدار ۾ سج جي تابڪاري ۽ ٻين مادن جي تابڪاريءَ کان انهي ليول جي برابر بچاء ڪري ٿي، جيتري ليول جو بچاء، اها وايومنڊل ۾ تابڪار مادن کان ڪري ٿي. ذهن تي نفسياتي دٻاء، خلابازن جي باهمٿ ڪردار آڏو تمام اهم رڪاوٽ ثابت ٿيو آهي. ٻه ڀيرا ”سوويٽ يونين جو سورمو“ وارا ايوارڊ ماڻيندڙ روسي خلاباز ”ويلري ريومِن“ روسي خلائي اسٽيشن ”سَلِيُوٽ ڇهه“ تي انفرادي طور ڏکيو وقت گذاريندي، پنهنجي نوٽ بُڪ ۾ لکيو ته: ”توهان جيڪڏهن ڪن ٻن شخصن کي، ويهه فوٽ ضربيان ارڙهن فوٽ ماپ واريءَ ڪيبن ۾ ٻن مهينن تائين بند ڪري رکندا، ته پوءِ سندن قتل لاءِ گهربل سموريون اهم تقاضائون مڪمل ٿي وينديون.“ خلا ۾ سفر ڪرڻ سبب پيدا ٿيندڙ ذهن تي دٻاء بابت آمريڪي خلائي اداري طرفان اڀياس ڪرڻ جي شروعات تڏهن ٿي، جڏهن آمريڪا طرفان خلا ۾ انسان جي اُڏام شروع ٿي ۽ انهيءَ جي اڀياس ۾ وڌيڪ دلچسپي تڏهن پيدا ٿي، جڏهن آمريڪي خلاباز، روسي خلائي اسٽيشن ”مِير“ تي وڃي روسي خلابازن سان مليا هئا. آمريڪا وارين شروعاتي خلائي مهمن دؤران، خلابازن جي ذهن تي نفسياتي دٻاء جا ڪارڻ هيٺيان هئا. هڪ ته: سرڪاري نظرداري ۽ تحقيق تحت اعليٰ پيماني جي ڪارڪردگي ڏيکارڻ؛ ٻيو ته: پنهنجي ڪٽنب ۽ هڪ جيڏن سنگتين ساٿين کان پري هئڻ. مذڪور ٻئي مکيه سبب تشخيص ڪيا ويا هئا. مثلاً آمريڪي خلاباز ”ڊينيئل ٽيني“ جي ماءُ جو، جڏهن ڪار ۾ مرڻ وارو حادثو ٿيو هو ۽ ٻئي آمريڪي خلاباز مائيڪل فِنِڪ جي ٻئي ٻار جي پيدائش وقت ان کي ڏسڻ کان روڪيو ويو هو. تڏهن ٻئي خلاباز سخت نفسياتي دٻاءُ جو شڪار هئا. طويل وقتي خلائي اُڏامن جي اڀياس مان معلوم ٿيو آهي ته خلائي اڏامن جي شروعاتي ٽن هفتن تائين خلاباز سخت ڪٺن صورتحال مان گذرندا آهن، ڇو ته اُهي انتهائي تبديل ٿيل ماحول ۾ پاڻ کي ڪاميابيءَ سان هيرائڻ ۽ ڪنهن ناگهاني خطري کان بچڻ لاءِ تمام گهڻي نفسياتي دٻاء هيٺ رهندا آهن. اهو نتيجو آمريڪي خلائي اسٽيشن ”اِسڪاليب“ تي سلسليوار هڪ مهينو، ٻه مهينا ۽ ٽي مهينا رهندڙ ٽن خلابازن جي ڪارڪردگيءَ جي اڀياس مان حاصل ڪيو ويو. خلا ۾ ڳچ وقت تائين رهڻ سبب، جسماني صحت تي ڪافي منفي اثرات مرتب ٿين ٿا. مثلاً گهڻو وقت بي وزنيءَ واري حالت، مُشڪُن جي ڪمزوري ۽ ساڻائي، هڏائين پڃري ۾ بگاڙ ۽ زوال، جسم ۾ پاڻياٺ جي بي ترتيب ورڇ، رت جي دؤري واري نظام ۾ ڍرائي ۽ سُستيءَ جي پيدائش، رت جي ڳاڙهن جُزن جي بناوت ۾ کوٽ ۽ مُنهن تي سوڄ وغيره ڏسڻ ۾ آئي، تنهن کانسواءِ جسم جي مدافعت واري نظام ۾ ڪمزوري ۽ جسماني مايي جي کوٽ نتيجي طور محسوس ٿي. هن خلائي اسٽيشن تي ڪم ڪندڙ خلابازن جي ننڊ، هن اسٽيشن سان اچي ملندڙ ۽ ان کان جدا ٿيندڙ راڪيٽن جي ڳنڍجڻ ۽ ڇڄڻ وقت، هڪ اڻٽر صروتحال پيدا ٿيڻ سبب ڦِٽي پوندي آهي. اسٽيشن تي گوڙ هُونئن ئي گهڻو آهي، جتي پنکا ته هر وقت چالو آهن، ڇو ته اُتي موجود فِزا کي چُرپُر ۾ آڻڻ لاءِ قدرتي ماحول موجود ناهي، تنهن ڪري اسٽيشن اندر موجود گيسن کي خارج ڪرڻ لاءِ پنکا مسلسل چالو آهن. منطي نفسياتي اثرات دَفِع ڪرڻ خاطر، اسٽيشن ۾ مختلف ورزشون ڪرڻ لاءِ، ٻه مختلف مشينون نصب ڪيون ويون آهن، جن کي استعمال ڪندي، هر خلاباز روزانه گهٽ ۾ گهٽ ٻه ڪلاڪ مختلف ورزشون ڪري ٿو. خلاباز ٽِريڊ مِل نالي ورزش واري مشين سان پاڻ کي ٻڌل رکڻ لاءِ، ”ٻُنجِي“ نالي واريون رَسِيون ڪم آڻيندا آهن سن 1972ع ۾، ”اَپولو سويوزِ ٽيسٽ پروجيڪٽ“ جي صورت ۾، آمريڪا ۽ سوويت يونين جي وچ ۾ خلائي تحقيقاتي ڪمن بابت بين الاقوامي باهمي تعاون شروع ٿيو، جنهن جي نتيجي ۾ جولاءِ سن 1975ع ۾ روسي خلائي جهاز ”سويوز نائين ٽين“ ، آمريڪي خلائي جهاز ”اپولو“ سان ڳنڍجي ويو. سن 1978ع کان 1987ع تائين سوويت يونين واري ”انٽرڪوسموس“ پروگرام ۾ وارسا پيڪٽ ۾ شامل ملڪ ۽ روس جا غير اتحادي ملڪ جهڙوڪ هندستان، شام ۽ فرانس شامل هئا ۽ روسي خلائي اسٽيشنن: سَيليوٽ سِڪسِ ۽ سَيليوٽ سيون وارن، ماڻهن کان سواءِ ۽ ماڻهن کي کڻي ويندڙ خلائي مُهمن ۾ حصو ورتو. سن 1986ع ۾ سوويت يونين مِير خلائي اسٽيشن جي تحقيقاتي پروگرام وسيلي ٻين ڊزن کن ملڪن سان تعاون ڪيو ۽ وڌايو. سن 1994ع کان 1998ع تائين آمريڪي خلائي اداري ”ناسا“ جا خلائي جهاز شٽِلس هڪ ٻئي پٺيان وڃي روسي خلائي اسٽيشن ”مِيرِ“ سان ملندا رهيا ۽ پنهنجن خلابازن کي روسي خلابازن سان ملائيندا رهيا. انهيءَ ئي سال، هن بين الاقوامي خلائي اسٽيشن ”آءِ ايس ايس“ وارو پروگرام شروع ٿيو. مارچ 2012ع ۾ ڪِيُوبيڪِ شهر ۾ ڪيناڊا جي خلائي اداري جي اڳواڻن ۽ آمريڪا، روس، جپان ۽ ڪجهه وابسته يورپي ملڪن جي عيوضين جي وچ ۾ ٿيل گڏجاڻيءَ ۾ هڪ نئون پيڪِٽ ٿيو، جنهن تحت هن بين الاقوامي خلائي اسٽيشن کي گهٽ ۾ گهٽ سن 2020ع تائين سنڀالي هلائڻو آهي ناسا، پاڻ کي هن منصوبي سان ٻڌل ڄاڻايو، پر خلائي اِسٽيشن کي اڃا به نئين انداز سان استعمال ڪرڻ جي خواهِش هئي، جنهن جي وضاحت ڪانه ڪئي. ڪيناڊا جي خلائي ايجنسيءَ جي صدر: اِسٽِيوِ مَيڪلِينِ چيو ته: آءِ.ايس.ايس. 2028ع تائين پنهنجو ڪم خوش اسلوبيءَ سان ڪري سگهندي ۽ 2020ع کان پوءِ به انهيءَ پروگرام ۾ ڪيناڊا جي شرڪت برقرار رهڻ جو اشارو ڏنو. خلائي جهازن ۽ سازوسامان جي مالڪيءَ، شامل مُلڪن ۽ ادارن طرفان خلائي اسٽيشن جي استعمال ۽ خلائي اسٽيشن کي گهربل شيُن جي رَسد جي زميواريءَ بابت، خلائي اسٽيشن لاءِ ٿيل بين الحڪومتي معاهدي موجب اِصول ۽ ذميواريون مقرر ٿيل آهن. انهيءَ مُعاهِدي تي 28 جنوري 1998ع ۾ آمريڪا، روس، جپان، ڪينڊا ۽ يورپي خِلائي ايجنسيءَ جي ميمبر ملڪن: بيلجيئم، ڊينمارڪ، فرانس، جرمني، اٽلي، نيدرلينڊس، ناروي، اِسپينِ، سوئيڊن، سوئزرلينڊ ۽ برطانيه جي نمائدن دستخط ڪيا هئا، برطانيه کان سواءِ، معاهدي ۾ شامل سڀني مُلڪن هن بين الاقوامي خلائي اسٽيشن واري منصوبي ۾ حصو ورتو. تنهن کان پوءِ انهيءَ سِلسِلي ۾ ٻيا به معاهدا ڪيا ويا، پر ڪِن اڻ ٽر اسباب سبب ختم ٿي ويا. آءِ ايس ايس پروگرام ۾ شِرڪَت خاطر برازيل، آمريڪا سان ٻه طرفو معاهدو ڪيو هو، پر پيسن جي مسئلي سبب هو هٿ کڻي ويو. چين کي هن پروگرام ۾، نه شامل ڪيو ويو، نه ئي سندس ڪنهن خلاباز کي آءِ ايس ايس تائين رسائي رَسِي! چين، پنهنجي سِرِ خلائي پروگرام چالو ڪيو آهي، تنهن کي ”اِسپيسِ پروگرام پروجيڪٽ نائين هنڊريڊ، ٽوئنٽي وَنِ“ سڏجي ٿو. چين، روس ۽ جرمنيءَ سان ماڻهن وارن ۽ ماڻهن کانسواءِ خلائي منصوبن ۾ تعاون ڪيو آهي. چين 2011ع ۾ سيپٽمبر جي مهيني دؤران ”تيئانگانگ ون“ نالي هڪڙي خلائي اسٽيشن خلا ۾ موڪلي هئي ۽ سرڪاري طرح خلاباز بردار چيني خلائي اسٽيشن جي پروجيڪٽ جي سلسلي ۾ هڪڙو دائمي خلائي تحقيقاتي ادارو قائم ڪيو آهي. سن 2010ع ۾ آءِ ايس ايس لاءِ لاڳت ڏيڍ سؤ ارب آمريڪي ڊالر ڪَٿي وئي هئي، تنهن ۾ آمريڪي اداري ”ناسا“ جي 1985ع کان 2015ع تائين آءِ ايس ايس تي خرچ ڪرڻ لاءِ مختص رقم 58.7 ارب آمريڪي ڊالر پڻ شامل آهي. روس طرفان هن مبصوبي لاءِ ٻارهن ارب آمريڪي ڊالر، يورپ طرفان پنج ارب آمريڪي ڊالر ۽ ڪيناڊا طرفان ٻه ارب آمريڪي ڊالر ڏنا ويا. تنهن کانسواءِ آءِ ايس ايس جي تعمير لاءِ شٽِل خلائي جهازن يا راڪيٽن جي ڇَٽِيهَنِ اُڏامن تي (50.4) پنجاه، ڏهائي چار ارب امريڪي ڊالر خرچ ٿيا.