صِــدِي يــحــيٰ مــســجــد
صِدِي يحيٰ مسجد حقيقت ۾ سندس پهرئين مقرر ڪيل امام ۽ ناظم، جنهن کي پروفيسر صِدِي يحيٰ تادلسي يا ال اندلسي سڏيندا هئا، انهيءَ جَيَدِ عالم جي نالي پٺيان صِدِي يحيٰ مسجد سڏجڻ لڳي. هيءَ مسجد، شهر جي مشهور سينڪور مسجد جي ڏکڻ طرف ٺهيل آهي. هن مسجد جي تعمير شهر جي حاڪم شيخ المختار حمالا هڪ برگزيده درويش جي پيدائش جي مثبت توقع واري تصور تحت سن 1400ع ۾ شروع ڪرائي ۽ اها چاليهن ورهين جي طويل عرصي ۾ جُڙي راس ٿي. تڏهن ٽِمبڪٽُو شهر جي گورنر Mohammad Naddah محمد نداه، پنهنجي گهري دوست Yahya Sidi Al Andlusi صِدِي يحيٰ ال اندلسي کي هن مسجد جو امام مقرر ڪيو، اهو صِدِي يحيٰ مسجد جو پهريون امام هو، تڏهن کان وٺي هن مسجد جو نالو صِدِي يحيٰ مسجد رکيو ويو ۽ استعمال ۾ آيو. هيءَ مسجد هن سموري علائقي ۾ ديني تعليم جي عظيم درسگاه طور پڻ استعمال ٿيڻ لڳي. مسجد جي تعريف جي لائق مرمت جو سٺو ڪم سن 78 1577ع ۾ قاضي ال عاقب ڪرايو هو. مسجد جي اصل اڏاوت هڪ قلعي جهڙو ڏيک ڏيندي هئي، تنهن ڪري انهيءَ قلعي نِما اڏاوت کي ختم ڪرڻ لاءِ گهربل تعميراتي ترميم سن 1939ع ۾ ڪرائي وئي هئي پر مسجد جو شاهي مينار پنهنجي اصل هنڌ تي موجود آهي. انهيءَ عظيم مينار جي هيٺان پروفيسر صِدِي يحيٰ ال اندلسيءَ ۽ محمد نداه جا مزار موجود آهن. چون ٿا ته انهن ٻنهي دوستن جي وفات ۾ فقط هڪ هفتي جو وقفو ٿيو هو. مسجد جي تعميراتي ترميم دؤران انهيءَ جي دروازن ۾ پڻ اسلامي ملڪن ۾ مُرَوِج Gothic style of architecture گوٿڪ طرز تعمير موجب ترميم ۽ مرمت ڪئي وئي. شهر جي ٻين جامع مسجدن سان ڪافي تعميراتي مشابهت رکڻ جي باوجود اُن جي اڏاوت ۽ بناوت ۾ ڳچ نرالايون پڻ موجود آهن؛ جهڙوڪ: هيءَ صِدِي يحيٰ مسجد ٻين مسجدن جي عمارتن جيتري اوچي ٺهيل ڪانهي ۽ سندس دروازن جي بناوت مُراڪش جي نقش نگار سان ٺهڪندڙ آهي. مسجد ۾ اڏيل ٿنڀ يا پيلپايا ٽن قطارن ۾ ٺهيل آهن. مسجد جو مکيه دالان يا اڱڻ شهر جي ڏاکڻي ڀاڱي ۾ واقع آهي، جنهن جي مٿان عظيم مينار اڏيل آهي. انهي دالان کي قبرستان ۾ تبديل ڪيو ويو هو، پر هاڻي اهو مذڪور استعمال ۾ ڪونهي. صِدِي يحيٰ مسجد ۽ مدرسي جا امام ۽ معتمد مسجد جي اتر طرف هڪ زير زمين هنڌ ۾ دفن ڪيا وڃن ٿا. انهيءَ ماڳ تي صبح ۽ شام جون نمازون ادا ڪيون وينديون آهن. انهيءَ هنڌ مسجد جي محافظن جي رهائش جو پڻ بندوبست ٿيل آهي. مسجد سان متصل هڪ ننڍو دالان، رسول ڪريم حضرت محمد صلي الله عليه وآله وسلم جن جي جشن ولادت يعني عيد ميلاد النبي جي دؤران دارالمطالع طور استعمال ٿيندو آهي. ٽمبڪٽو شهر جي ٻين مسجدن جي ڀيٽ ۾ صدي يحيٰ مسجد جي مرمت ۽ سار سنڀال وغيره وڌيڪ سٺي نموني ٿيندي رهندي آهي. سن 2012ع جي اُونهاري جي مند ۾ Ansar Dine انثار دين نالي مذهبي انتها پسند دهشتگردن هن مسجد جا اهي دروازا، اها تهمت مڙهيندي ته ”انهن دروازن جي بت پرستيءَ وانگر پوڄا پئي ٿئي“ ڀڃي ڇڏيا. انهن دروازن بابت هڪ ڏند ڪٿا موجود هئي ته اهي دروازا هن دنيا جي خاتمي واري آخري وقت ۾ کُلندا، انهيءَ گَهڙِيءَ کان اڳ هرگز ڪو نه کُلندا.
قرآني تعليمات جي عظيم سينڪور يونيورسٽي ۽ ٻين عاليشان ديني مدرسن جو حامل ٽِمبَڪٽُو شهر پندرهين ۽ سورهين عيسوي صدين دؤران سموري آفريڪا کنڊ ۾ اسلامي تعليمات، تبليغ ۽ اسلامي روحانيت جي مرڪز طور نهايت اهم ڪردار ادا ڪيو. ٽِمبَڪٽُو شهر جو بنياد، پنجين هجري صدي جي پڇاڙيءَ ڌاري هڪ خانه به دوش ٽولي جي ماڻهن سندن اصل ماڳ کان اڍائي سؤ کن ڪلوميٽر ڏکڻ طرف هڪڙو عارضي اجهو قائم ڪرڻ جي صورت ۾ وڌو ۽ Buktu بَڪِٽُو نالي هڪ بَرجُستي عورت کي انهيءَ اجهي يا ڪيمپ جي حفاظت تي معمور ڪيو، تنهن ڪري انهيءَ وَستِيءَ کي Tim-Buktu ٽِم بَڪٽُو يعني بَڪٽُوءَ جو گهر سڏڻ لڳا. اها وستي ڪيترن ئي تجارتي واٽن ۽ رستن جو سنگم ٿيڻ سبب ترقي ڪرڻ لڳي. تنهن کان ترت پوءِ اتي جي ماڻهن دين اسلام قبول ڪيو. شهر ۾ صِدِي يحيٰ مسجد جي اڏاوت کان اڳ ٻه مسجدون، 1. ڊجنگاريبر ۽ 2. سينڪور نالن سان Mandigue Period مينڊيگُو گهراڻي جي دؤر حڪومت ۾ اڏيون ويون. واپاري مرڪز واري حيثيت واري هن ٽِمبَڪٽُو شهر کي اقتصادي، مذهبي ۽ ثقافتي ترقي ۽ عروج Askia Dynesty اسڪيا گهراڻي جي دؤر حڪومت يعني سن 1493ع کان 1591ع دؤران حاصل ٿيو. تنهن کان سواءِ هي شهر قرآني تعليمات ۽ اسلامي ثقافت جو آفريڪا کنڊ ۾ اهم مرڪز جو حامل ٿي رهيو، جتي سينڪور اسلامي يونيورسٽي ۽ ديني تعليم جا ٻيا به ڪيترائي مدرسا قائم هئا، جتي پنجويهه هزار کن شاگرد تعليم حاصل ڪرڻ لڳا.آفريڪا کنڊ ۽ ٻين اسلامي ملڪن مان شاگردن کان سواءِ وڏا عالم، معمار ۽ ڪاريگر ماڻهو ٽِمبَڪٽُو شهر جي ديني ۽ ٻين درسگاهن جي عالمن کان فيض پِرائڻ خاطر ڏوراهن ڏيهن مان ڪهي ايندا هئا. اهڙي صورتحال موافق ٻاهريان سوداگر توڙي سيلاني پڻ ٽمبڪٽو شهر جي تجارتي ۽ ثقافتي ترقيءَ جي ڪشش سبب هتي ايندا رهندا هئا. صِدِي يحيٰ مسجد ۽ ٻين مسجدن کان سواءِ ٽِمبَڪٽُو شهر جي جن قديم آثارن ۽ اهم عمارتن کي ثقافت جي عالمي ورثي ۾ شامل ڪيو ويو آهي، انهن ۾ مسلم درويشن جا مقبرا ۽ قبرستانن ۾ موجود اهم مزار شامل آهن، انهن جو تعداد 16 ڄاڻايو ويو آهي. هتي جي ماڻهن جو عقيدو آهي ته شهر ۾ موجود درويشن جا مقبرا ۽ مزار شهر کي قدرتي آفتن کان بچائڻ جو ڪردار ادا ڪندا آهن!