ســيــاســت
اهو سڀ انهيءَ لاءِ ته پنهنجي ديس جي مفادن ۽ خوشحالي يا بامقصد نظريي ۽ مسڪين مارو ماڻهن جي ڇوٽڪاري ڀلائي ۽ امن امان جي ڳالهه به ڪرڻي ناهي. پوئين قسم جي سياست جو وجود آڳاٽي زماني ۾ سڄيءَ دنيا ڏسڻ ۾ اچي ٿو پر اڄ اهو دنيا جي اڪثر ملڪن مان پنهنجي بڇڙاين ۽ مڪارين سبب ختم ٿي چڪو آهي. اڃا تائين ان سياست جو وجود ٽين دنيا جي غريب ملڪن ۾ ڏسڻ ۾ اچي ٿو، جتي اهو ڦرمار واري صورت ۾ پنهنجا آخري پساهه کڻي رهيو آهي. اسان جو سڄو ملڪ، خاص ڪري اسان جي پنهنجي ڌرتي سنڌ امڙ انهيءَ مدي خارج ۽ پنهنجي پيٽ ڀرڻ واري سياست ۾ وڪوڙيل آهي ان جو مرڪزي ڪردار ويڪو وڏيرو آهي. اسان جو ويڪو وڏيرو انهيءَ ڦرلٽ ۾ ڌارين سان هر دؤر ۾ گڏ نظر اچي ٿو. ”مون پڪ سڃاتا پنهنجا هئا، ڪي ڌارين سان گڏ ڌاڙي ۾“ ويڪو وڏيري کي سنڌ جو مفاد ۽ سنڌي غريب مسڪين ماڻهن جي لاءِ ذري برابر به عزت ۽ احساس نه آهي ۽ نه ئي مخصوص طبقي جي حيثيت ۾ مِسڪين ماڻهو پاڻ متحد آهي پنهنجي مفادن لاءِ وڏيرن کي سدائين وڙهندو ڏٺو ويو آهي، جيئن ڪنهن ڍونڍ تي ڳجهون ۽ ڪتا وڙهندا آهن. سنڌ ۽ سنڌي غريب مسڪين ماڻهن جي پٺ تي پوڻ جو وڏي ۾ وڏو سبب اهي ئي وڏيرا آهن. اهي ماڻهو علم ۽ ادب کان پري رهڻ ڪري بلڪل اڻڄاڻ آهن. کين نه دنيا جي ڄاڻ، نه ملڪ جي خبر، نه سنڌ جي تاريخ جو پتو نه ئي ڪا جاگرافيءَ جي ڄاڻ آهي. هنن کي جيڪڏهن ڪا ڄاڻ آهي ته هيءَ ته ڪراچي جي بنگلن جي مسواڙ ۽ قيمت، ڪارن جي ماڊلن ۽ قيمت جي، ڪراچي جي پلاٽن جي اگهن، ايئرڪنڊيشن ۽ ولايتي وسڪين جي نالن جي، سٺين هوٽلن ۽ سٺن درزين جي کين ڀلي ڀت خبر آهي. اسيمبلي جا ميمبر چونڊجي ويا ته آڱرين تي ڳڻڻ وارن کانسواءِ ٻين کي اسيمبلي لفظ جي هجي به ڪانه ايندي کين اسيمبلي جي ڪارگذاريءَ کان اڻڄاڻائي سبب ان ۾ ڪا به دلچسپي ڪانهي نه کين بجيٽ جي خبر، نه GNP، IMF، ايشين بئنڪ، ورلڊ بئنڪ يا ملڪي اقتصاديات بابت ڄاڻ کين صوبن ۾ فنڊن جي ورهاست، انفليشن، امپورٽ ۽ ايڪسپورٽ واپار جي به خبر ڪانهي نه ڪسٽم ڊيوٽي جي ڄاڻ اٿن، نه ئي ان کي ڄاڻڻ جي ڪا سَڌَ اٿن. ويچارن انهن وڏيرن مان ٻن ٽن ميمبرن کانسواءِ اسيمبليءَ ۾ ڳالهائڻ جي به خبر ڪانهي پر وزارت لاءِ هرڪو اميدوار ٿيندو ڀلي انگريزي جي ABC جي به واقفيت نه هجي. کين تڏهن اڻڄاڻائيءَ جو احساس ٿئي ٿو جڏهن هوائي اڏي تي ٻاهرين ملڪن جي وفدن ۽ اخباري نمائندن کي منهن ڏيڻو ٿو پوين. ملڪ کان ٻاهر وڃڻ جو، خاص ڪري سرڪاري سلسلي ۾ ته سوال ئي پيدا نٿو ٿئي، هنن صاحبن جون اسلام آباد ۽ ڪراچيءَ ۾ جيڪي مصروفيتون آهن انهن کان هاڻي سنڌ جو هرڪو ماڻهو واقف آهي. عيش عشرت ۽ ذاتي مفادن کانسواءِ وٽن ٽائيم نه آهي. سندن تڪن جا ماڻهو سوين هزارين روپيه خرچ ڪري جڏهن انهن شهرن ۾ پهچندا آهن تڏهن ڪم ته ڪم جي ماڳ پر ساڻن ملڻ لاءِ به تيار نه هوندا آهن. انهيءَ وڏيرڪي طبقي جي وڏيرڪي سياست جي ڪري سنڌي عوام کي جيڪو نقصان رسيو آهي ان جو ڪو ڪاٿو ئي نٿو ڪري سگهجي. وطن سان ڪهڙا ويل وهيا، ڌرتيءَ کي ڪيئن ڪالونائيز ڪيو ويو. ٻوليءَ سان ڪيئن ٺٺوليون ڪيون ويون، اسان جي تهذيب کي گڏهن چارڻ وارن جي تهذيب ڪوٺيو ويو. اسان جي ئي شهرن ۾ سنڌي ماڻهن جو رهڻ حرام ڪيو ويو. اسان جي مائرن ۽ ڀينرن کي شهري اباڻن گهرن ۾ بيعزت ڪيو ويو ۽ شهرن ۾ سَوَن جي تعداد ۾ شهيد ڪيو ويو.
هزارين سنڌي ماڻهو جيڪي سوين سالن کان اتي آباد هئا سي پنهنجا گهر ڀڳڙن جي مٺ تي وڪڻي شهر خالي ڪرڻ لڳا. سَوَن جي تعداد ۾ سنڌي ڳوٺ نيست و نابود ڪيا ويا ۽ انهن مٿان هيليڪاپٽرن سان بمباريون ڪيون ويون. سون جي تعداد ۾ سنڌي سياسي ڪارڪنن کي ڦٽڪا هنيا ويا. ڪيترا ڳڀرو جوان، ڌارين جي هٿان گولين جو بک ٿي شهيد ٿي ويا، جيل ڀرجي ويا ۽ سياسي قيدين کي جيڪي جيلن ۾ اذيتون ڏنيون ويون تن جو ذڪر ڪندي اکيون رت ٿيون ڳاڙين.
روئندي روئندي نير کٽي ويو لهو اچي ويو لڙڪن ۾،
آئون ڪيئن کلندي کير پيان، منهنجي سنڌڙي آهي سڏڪن ۾.
(نياز همايوني)
مهينن جا مهينا بند وارڊن ۾ سوگها، هٿن ۾ هٿڪڙيون، چيلهه ۽ پيرن ۾ ڏندا ٻيڙيون. صبح شام مٿن ڪوڙن جا وسڪارا سڄو بدن رت، نه ڌڻي نه سائين ۽ نه علاج جي سهولت ۽ جيڪڏهن انهن حالتن جي خلاف بک هڙتال ڪن ته ڳجهن عضون ذريعي سيون هڻي کين اندر ڪن جيئن مري نه سگهي. رسالا ۽ اخبارون اهڙيون خبرون شايع ڪرڻ کان مجبور، ايڏن ڏکن ۽ سورن کان پوءِ انهن جا جذبا وڌيڪ جوان آهن.
هي ماڻهو وِهه جو ڍُڪ ٿيا،
جيئن لُڪَ لڳي تيئن رُڪِ ٿيا.
اهو سارو ظلم ۽ ستم ڏسندي واسندي به اهي اشراف ته چون به ڪو نه ڪڇيا. اشراف آئون انهيءَ ڪري ٿو چوان جو ڌارِيَن حاڪمن هميشه هنن جي پٺي ٺپري کين اشراف چئي خوب جاوا ڪيا، پر مرڳو انهن ڌارين چورن ۽ ڦوروئن جا ساٿاري بنجي بيهي رهيا. جيڪڏهن ڪنهن شخص يا ڌُر هنن جي اڳيان قومي غيرت يا محبت جي ڳالهه ڪئي ته هي غيرت کان وانجهيل يڪدم باهوڙجي کڻي کيس ڳٿڙ مان جهليندا، هم زبان، هم قوم، ۽ هم وطن ٿي به پنهنجائيءَ جا سمورا ليڪا لتاڙي حياء ۽ غيرت ترڪ ڪري ڌارين جا دلال ۽ جاسوس بنجي، پيا نوس نوس ڪندا. وٽن اها ئي دقيانوسي ۽ مدي خارج وڏيرڪي سياست ۽ وڏيرڪي قيادت آهي. جيڪا مڪمل طرح سان انهيءَ قومي غلاميءَ لاءِ ذميوار آهي. اڄ جي سنڌ ۾ وڏيون نوڪريون ۽ ڪارخانا گهڻي تعداد ۾ غير سنڌين وٽ آهن. باقي زمين ڳچ انداز ۾ سنڌين وٽ وڃي بچي آهي پر انهن زمينن تي به ڌارين جي ساٿارين وڏيرن جو قبضو آهي. جيڪو سنڌي ماڻهن، کي هيسائڻ ۽ جاهل رکڻ ۾ ئي پنهنجي وجود جو بچاءُ ۽ ڀلائي سمجهي ٿو. سنڌ جي سياسي بدحاليءَ سان گڏوگڏ هي سنڌ جي معاشي بدحالي جو پڻ اڪيلو ذميوار آهي. ان جو مثال هن ريت آهي ته هن جيڪا دولت ناجائز طور زرعي بئنڪن شگر ملن ۽ ٻين مالياتي ادارن مان قرض وٺي گڏ ڪئي آهي. اها به جاگيردار، زميندار، ميمبر، وطن دشمن ۽ عوام دشمن وڏيري جي حيثيت ۾ حاصل ڪئي آهي.
ٿاڻو ۽ وڏيرو جنم جنم جا ساٿي آهن. پنج ٻڌائڻ پنج ڇڏائڻ سندن شوق جي ڳالهه آهي. پوليس ڪاموري جي عزت سندس نس نس ۾ سمايل آهي. پوليس واري جي عزت سندس پيءُ کان به وڌيڪ ڪندو آهي. انهيءَ ڪامياب نسخي سبب چور ۽ ڌاڙيل سندس طاقت جو سرچشمو آهن. ڪنهن غريب مسڪين کانئس حق جو مطالبو ڪيو ته راتو رات سندس ڪنڊي مينهن غائب، جنهن جو کير سندس بيمار مسڪين پيءُ ۽ معصوم ٻار پيئندا هئا. مطلب ته تر جو چور ۽ پوليس سندس ٻه مضبوط ٻانهون آهن. انهن تي ڪنٽرول ئي سندس شان ۽ دٻدٻي جي نشاني آهي. هن جي سياست جو دارومدار پڻ انهن ٻن مضبوط ٿنڀن تي مرڪوز آهي. جيڪو به انهن اصولن تي عمل ڪري ٿو. اهو ڪامياب ۽ ڪامران آهي باقي جيڪو غريب ۽ مسڪين جي ڳالهه ڪري ٿو ساڻن هر ڪم ۾ ٻانهن ٻيلي آهي. اهو انهيءَ تر جي سياست ۾ گهڻو وقت هلي نه سگهندو. خود ننڍا وڏيرا ۽ ڪامورا سندس ويري ٿي پوندا پوءِ کيس يا ته اهڙيون حرڪتون ڪرڻيون پونديون جيڪي وڏيرن کي پسند هجن يا، پنهنجي فيوڊل ڪلاس جي ماڻهن ۽ سندن ڇاڙتن جي سخت مخالفت برداشت ڪرڻي پوندي.
سنڌ جي مير، پير، مرشد، ڪاموري، ٺيڪيدار ۽ وڏي زميندار تي اهو نفسياتي اثر ويٺل آهي ته آئون ٻين کي دٻائي ۽ هيسائي پنهنجو مان مٿانهون ڪريان ۽ پاور تي قابض رهان. نه ته منهنجو پنهنجو جيئڻ هن انڌي معاشري ۾ ڏکيو ٿي پوندو ۽ هر طرف کان اڪيلو ٿي پوندس ڪنهن وٽ به منهنجي ڪو نه هلندي. تنهنڪري ننڍي وڏي جو آسانيءَ سان کاڄ ٿي ويندس. اها غلط سوچ کيس هزارين بڇڙا ڪم ڪرائي ٿي ۽ انهيءَ ڪري هو پنهنجي ديس ۽ ديس واسين تي ڌارين جا ڪٽڪ آڻيو مڙهي. هي ڌارين جو پڇ لٽڪائو ٿي، پنهنجي قوم جي محب وطن ماڻهن تي چغلخور بنيو بيٺو آهي. اها سوچ سندس ڪريل ڪردار، بي همتي ۽ جهالت جو کليل ثبوت آهي. سندس اها سوچ تڏهن تبديل ٿيندي. جڏهن هو نظرياتي تعليم کان واقف ٿيندو. پنهنجي مٽي ۽ ماروئڙن سان مثبت رشتو قائم ڪندو.
انهي احساس ڪمتريءَ سبب هو هميشه چڙهندڙ سج جو سلامي ۽ وقت جي حاڪم ۽ حڪومت جي جيحضوري ڪندو رهي ٿو. پاڻ کي وقت جي حڪومت کان ٻاهر، ائين ٿو سمجهي جيئن پاڻيءَ کان ٻاهر مڇيءَ جو حال هوندو آهي. نه رات جو ننڊ اٿس نه ڏينهن جو آرام پنهنجي وجود کي، ٽنٽندو، ڳرندو ۽ سُسَندو محسوس ڪندو آهي، تنهنڪري نه هو پاڻ سان سچو ۽ نه ٻين سان، انهيءَ طريقي تي عمل ڪندي پارٽيون بدلائڻ ۽ حاڪم پارٽيءَ ۾ شامل ٿيڻ سندس شوق شغل هوندو آهي. ڪجهه وقت اقتدار کان ٻاهر به ڪنهن پارٽيءَ ۾ هوندو آهي پر اها پڪ هوندي اٿس ته اها پارٽي جلدي پاور ۾ ايندي پوءِ سڀ لڙهه لهي ويندا جنهن به پارٽيءَ جي سياست وطن ۽ وطن جي غريب عوام لاءِ هوندي تنهن کي ويجهو به نه ويندو. سڄو ڏينهن انهن کي ويٺو گاريون ڏيندو. ديس لاءِ محبت رکڻ وارين سياسي پارٽين سندن ڪارڪنن ۽ ان جي جلسن ۽ جلوسن کان کيس باه هوندي آهي. انهن جا ٻه دلچسپ واقعا جن بابت مون کي ذاتي طور خبر آهي جيڪي هتي پيش ٿو ڪريان.
هڪڙي وڏيري جي ڳوٺ جي ڀرسان هڪ شهر ۾ هڙتال ۽ ان کان پوءِ جلوس ۽ جلسو ٿيڻو هو. انهيءَ وڏيري رات جو صوبيدار، چيئرمين ۽ ٻين مکيه ماڻهن کي گهرائي حڪم ڏنو ته هڙتال، جلسو ۽ جلوس ڪنهن به حالت ۾ نه ٿيڻ گهرجي ڇو ته اسان جي ڳوٺ ۽ شهر ۾ هن کان اڳ ۾ ائين ڪڏهن به نه ٿيو آهي. جيڪڏهن اها وبا هتي پکڙجي ويئي ته وري ڪڏهن به ختم نه ٿيندي ۽ پنهنجي سياست جا پوءِ پويان ڏينهن آهن. اهي ڇورا مٿي اگهاڙا اهو راڳ هميشه لاءِ آلاپيندا رهندا ۽ ماڻهن ۾ نيٺ سجاڳي پيدا ٿيندي. جيڪا اسان جي سياست کي هميشه جي لاءِ ختم ڪري ڇڏيندي. صوبيدار، ميمبر ۽ اشراف ماڻهن کيس ڏاڍي دلداري ڏني پر ٻئي ڏينهن ٻڌم ته شهر ۾ هڙتال کانپوءِ ڪامياب جلوس ٿيو. انهيءَ جو وڏيري تي ڪهڙو اثر ٿيو. تنهن جي خبر اتي جي ماڻهن کي ضرور پئي هوندي پر آئون معلوم ڪري نه سگهيس.
اهو وڏيرڪو طبقو جنهن ۾ مير، پير، مرشد، مخدوم ۽ مَلَڪ، ڄامَ، ڄاموٽ، رئيس ۽ خان، صاحب، ارباب، سيٺيون، زميندار، وڏا واپاري، ٺيڪيدار، وڪيل ۽ ڪامورا شامل آهن. انهيءَ طبقي ۾ ڪي اهڙا ماڻهو به آهن. جن پنهنجي ديس ۽ ديس واسين لاءِ بيشمار قربانيون ڏنيون. جيل، ڪوڙا، ڏنڊ ۽ پنهنجي سِرَ جون قربانيون به ڏنيون آهن. انهن مان جي . ايم . سيّد شهيد الله بخش سومرو ۽ شهيد فاضل راهو ۽ ٺوڙيءَ جي شهيدن جا نالا اسان لاءِ مثال رهندا. ون يونٽ خلاف هلچل ۾ به وڏيري طبقي جا چند اهڙا شخص جيڪي ملڪ جا هڏ ڏوکي هئا، شاگرد، هاري ۽ مزدورن ساڻ، ان جدوجهد ۾ گڏوگڏ نظر اچن ٿا ۽ حيدرآباد ۾ پهرين آڪٽوبر 1988ع جي واقعن ۾ پڻ اهڙا چند ماڻهو نظر اچن ٿا، خود شهيد فاضل راهوءَ کي سندس تر ۾ اڄ تائين ”وڏيرو فاضل“ جي نالي سان ياد ڪيو وڃي ٿو پر هو پاڻ پنهنجو سِرُ پنهنجي وطن جي مسڪين ۽ مجبور ماڻهن تان قربان ڪري پنهنجي ساک رکي سنڌ جي سينڌ کي پنهنجي لال لهوءَ سان سينگاري ويو.
اي سنڌو! توکي ڀيٽ ڏنا، ڪنهن لُڙڪَ ڦڙا، ڪنهن ماڪَ ڦڙا،
جن توکي پنهنجو رت ڏنو، سي سڀ کان پاڻ ملهائي ويا.
(شيخ اياز)
اختلاف انهيءَ غنڊاگرديءَ واري ذهينت سان هئڻ کپي ۽ انهن عوام دشمن سياسي قوتن سان هئڻ گهرجي، جيڪو ڪردار مجموعي طور مذڪور طبقو ادا ٿو ڪري. جيڪو وطن ۽ ويڙهيچن جو ويري ۽ ڌارين جو دلال ۽ سندن سرخرو ساٿاري آهي. جيڪو به فرد پنهنجي انهيءَ ظالم ڪلاس جي عوام دشمن ۽ وطن دشمن سياست کي ڇڏي سنڌ جي مظلوم عوام جي ڇوٽڪاري لاءِ عوام دوست ۽ وطن دوست سياست کي پنهنجي سياست ڄاڻي ۽ قبول ڪري ٿو. ته پوءِ هو هن سنڌي سماج جو ڪارگر حصو آهي. نه ڪي اڳوڻو ڪردار رکندڙ وڻ ويڙهي. هونئن به اڄ جي سنڌي سماج جي اها اشد ضرورت آهي ته سنڌ امڙ جا سڀئي ٻچا، پاڻ ۾ متحد ٿي وطن جي دشمنن طرفان ٿيندڙ حملن ۽ هلائن کان ان کي محفوظ رکن ۽ مستحڪم بنائين هن وقت ائين نه ٿي سگهيو ته پوءِ موجود صورتحال جي پيش نظر سنڌين جو مستقبل ڏاڍو ڏکيو ۽ تنگ پيو محسوس ٿئي، جنهن لاءِ ايندڙ نسل، اسان سمورن موجود سنڌين کي ڪڏهن به انهيءَ هاڃي ٿيڻ جي معافي نه ڏيندا.
سنڌ جي هزارين سالن جي تاريخ، جنهن ۾ راءِ گهراڻو برهمڻ گهراڻو، عرب، ارغون، ترخان، مغل، ڪلهوڙا، ٽالپر، سما، سومرا ۽ انگريز شامل آهن، انهيءَ سموري ماضيءَ ۾ سنڌ ۽ سنڌي ماڻهو اهڙي تمام ڳنڀير، منجهيل، مشڪل، موت ۽ زندگيءَ جي انتهائي ڀيانڪ ۽ ڪشمڪشن واري صورتحال ۾ ڦاٿل نظر نه ٿا اچن، جهڙا اڄ ڏسڻ ۾ اچن ٿا.
انهيءَ سموري ماضيءَ واري دؤر ۾ سنڌ ۽ انهن ملڪن ۾ جتان سنڌو ندي لنگهي ٿي. ائين نظر نه ٿو اچي ته درياء سنڌ تي بند ٻَڌا. سنڌ جي زراعت ۽خوشحاليءَ جو ڌارومدار پاڻيءَ تي آهي. (ڪتاب: پاڻيءَ منجهه پساهه پڙهڻ گهرجي) پر جنهن رفتار سان پنجاب ان تي در ٻڌي مهراڻ جي سموري پاڻيءَ جو رخ پنجاب جي زمينن ڏانهن موڙي رهيو آهي، ان جو نتيجو اهو ٿيندو جو سڄي سنڌ جون سون ورنيون زمينون رڻ پٽ ٿي وينديون ۽ سنڌ مڪمل طرح سان پنجاب وٽ هميشه هميشه لاءِ بليڪ ميل ٿيندي رهندي ۽ سندس حيثيت مڪمل طور غلام ملڪ جهڙي ٿي ويندي. سنڌ اندر پاڻيءَ جي اڳ ۾ ئي کوٽ هئي پر پنجاب جي حڪومت سنڌ حڪومت ۽ وفاقي حڪومت جي اجازت کانسواءِ ئي سنڌو نديءَ تي چشما جهلم لنڪ ڪئنال ٺاهي سنڌو جي بين الاقوامي پاڻيءَ جي ورهاست واري معاهدي جي کلمکلا خلاف ورزي ڪئي. مٿان وري هاڻ ڪالا باغ ٺاهڻ لاءِ پنجاب حڪومت بيتاب آهي. پهريائين اهو شوشو ڇوڙيو ويو ته ڪالا باغ ڊيم فقط بجليءَ جي ضرورتن کي پورو ڪرڻ لاءِ قائم ڪيو پيو وڃي پر جڏهن غفار خان سڄي سرحد صوبي جو دؤرو ڪري اتي جي عوام کي ڊيم جي ٺهڻ کانپوءِ جي خطرناڪ صورتحال کان واقف ڪيو ۽ کين چيو ته جيڪڏهن ملڪ کي بجليءَ جي ضرورتن سبب، ڪنهن ڊيم جي ضرورت آهي ته پوءِ اهو ڊيم ڀاشا وٽ ٺهڻ سان پوري ڪري سگهجي ٿي. ڀاشا جبلن جي وچ ۾ اهڙي هنڌ تي واقع آهي. جتان زراعت لاءِ ڪو به واه کوٽي نه ٿو سگهجي. انهيءَ نئين راءِ عامه جي پيش نظر، پنجاب پنهنجي ٻولي ڦيرائي چيو ته اسان کي ڪالا باغ ڊيم ٺاهي، پنجاب جي زمين کي آباد ڪرڻو آهي.
غفار خان کي شاباس هجي، جيڪو هڪ سؤ سالن جي عمر ۾ بيحد ضعيف ۽ بيمار، هئڻ جي باوجود سموري سرحدصوبي جو دؤرو ڪري، اتي جي عوام کي، هن ڊيم کان ايتري ته نفرت ڏياري جو پوري صوبي ۾ انهيءَ منصوبي خلاف گهوڙا گهوڙا مچي ويئي ۽ سرحد جي انهيءَ وقت جي وزير اعليٰ، ارباب جهانگير به انهيءَ سلسلي ۾ بيان جاري ڪيو. ته ”اسان وزارتون ڦٽيون ڪري ڇڏينداسين، پر ڪالا باغ ڊيم ٺهڻ نه ڏينداسين“ پر افسوس جو ان وقت جي بجلي ۽ پاڻيءَ واري وفاقي وزير، جيڪو سنڌي هو، تنهن اسيمبلي ۾ ڪالا باغ ڊيم جي باري ۾ ٿيندڙ سوالن جا جواب ڏيندي وضاحتي بيان ڏنو، جيڪو 16 جون 1987ع واري ”هلال پاڪستان“ واري نالي سان شايع ٿيندڙ اخبار ۾ ڇپيو. جيڪو هن ريت آهي ته ڪالا باغ ڊيم ٺهڻ سان، صوبي سرحد جي 38 هزار 7 سؤ ايڪڙ زمين جي ڀيٽ ۾ پنجاب صوبي جي 59 هزار 8 سؤ ايڪڙ زمين پاڻيءَ ۾ ٻڏي ويندي“ پر وزير موصوف اهو ڪو نه ٻڌايو ته انهيءَ ڊيم ٺهڻ سان پنجاب جي 40 لک ايڪڙ زمين آباد ٿيندي، پر سرحد صوبي جو هڪڙو ايڪڙ، زمين به آباد ٿي ڪو نه سگهندو. اها ڳالهه وڌيڪ افسوس جي آهي ته انهيءَ وزير صاحب پاڻ سنڌي هئڻ جي باوجود، سنڌ جي زمين سان جيڪا قيامت ٿيڻ واري هئي ان جو ذڪر، ڪرڻ به مناسب نه سمجهيو، اهي آهن اسان جي وڏيرن وزيرن جا حال، جو اهڙن اهم مسئلن تي به ڪجهه نه ٿا ڪڇن. سي ٻين عام مسئلن تي ڇا ڳالهائيندا. اُهو وفاقي وزير قاضي عابد هو.
ٻيو اهو مسئلو جيڪو قوم لاءِ منهنجي خيال ۾ مٿئين مسئلي کان به وڌيڪ خطرناڪ آهي. سو آهي ڌارين ڪٽڪن جي يلغار ۽ آبادڪاري. هيءَ به هڪڙي تاريخي حقيقت آهي ته سنڌ، جي ماڻهن پنهنجي سر زمين کي ايڏي وڌي تعداد ۾ ڪڏهن به نه ڇڏيو. جيتري تعداد ۾ پاڪستان جي قيام ۽ هندوستان جي ورهاڱي وقت وطن ترڪ ڪيو. انهيءَ وقت 15 لک سنڌي پنهنجي ڌرتيءَ کي هميشه هميشه لاءِ خيرباد چئي، وڃي هندستان جي مختلف صوبن ۾ آباد ٿيا. اهي سمورا سنڌي، هندو هئا جن ۾ شاهوڪار ۽ پڙهيل، طبقي جو تمام وڏو تعداد هو. انهيءَ وقت جي پاڪستاني وزيراعظم لياقت علي جيڪو خود مهاجر هو، تنهن هندستان مان اٽڪل 15 لک مهاجر ڀائر گهرائي، سنڌ اندر آباد ڪيا ۽ خاص ڪري ڪراچي ۽ حيدرآباد ۾ انهن کي آباد ڪرڻ لاءِ همٿايو ويو. ڌارين جي ٻيو نمبر يلغار، جنرل ايوب جي مارشل لا کان، ترت پوءِ شروع ٿي ۽ اها سندس پوري دؤر حڪومت ۾ جاري رهي. انهيءَ دؤر ۾ پنجابي پٺاڻ ۽ پناهگير فوجي ۽ سول آفيسرن کي ڪوٺڙي، گڊو ۽ سکر، بيراج جون ڀليون زمينون، لکن ايڪڙن جي تعداد ۾، مفت ۾ ورهائي ڏنيون ويون ۽ کين ايتريون ته ٻيون، سهولتون ڏنيون ويون جو، واسطيدار ماڻهو خودبخود وڏيءَ خوشيءَ سان اُنهن ايراضين ڏانهن اچڻ لڳا، کين جيڪي سهولتون ۽ رعايتون ميسر هيون تن جو مختصر احوال هيٺ ڏجي ٿو.
1. ڏهن سالن لاءِ ڍل معاف، 2. زمين سڌارڻ لاءِ بلڊوزر جو خرچ معاف، 3. ٽريڪٽر، ڍڳا، ٻج ۽ ڀاڻ وغيره خريد ڪرڻ لاءِ سندس زمين تي ئي قرض ڏيڻ وارا ادارا ۽ بئنڪن وغيره جو قيام، 4. سندن سهولت لاءِ کين واه به کوٽائي ڏنا ويا.
جنرل ايوب خان جي دؤر ۾ پٺاڻ، ڪراچي شهر ۾ وڏي تعداد ۾ آباد ٿيا. اتي پٺاڻن جو تعداد ايترو ته وڌي ويو جو، هر دؤر ۾ ڪراچي مان صوبائي توڙي قومي اسيمبلي ميمبر پٺاڻ چونڊجي اچڻ لڳا. جن مان ملڪ هزار خان، مير مروت خان، مير عرفان مروت، جا نالا قابل ذڪر آهن. ضياء جي عامر شاهي دؤر ۾، سنڌ جي ڪابينه ۾ ڏهن مان 3 پٺاڻ وزير مقرر ڪيا ويا. سکر مان منور خان، ڪراچيءَ مان مروت خان، ۽ ترئين آفريدي پوءِ 1985ع جي اليڪشن ۾ ڪراچيءَ مان جڏهن، ميمبر چونڊجي آيو ته محمد خان جوڻيجي جي ڪئبينٽ ۾ ڪراچي جي نمائندي طور کيس مرڪزي وزير مقرر ڪيو ويو. 1988ع جي اليڪشن ۾ پڻ پٺاڻ حيدرآباد ۽ ڪراچيءَ ۾ قومي توڙي صوبائي اسيمبليءَ جا اميدوار ٿي بيٺا، پر هن دفعي انهن مان فقط هڪ اميدوار عرفان مروت سنڌ اسيمبليءَ ۾ چونڊجي آيو. پٺاڻن اچڻ شرط اسان جو معاشي استحصال ڪرڻ شروع ڪري ڏنو ۽ روزگارن جي وسيلن تي راتاهو هنيو. جڏهن پيٽ ڀريائون ڪافي مال ملڪيت جا مالڪ ٿيا، ته سياست ۾ به اسان جا ڀاڱي ڀائيوار ٿي پيا. مهاجرن ۽ پٺاڻن کانسواءِ پنجابين جو پڻ تمام وڏو تعداد سنڌ ۾ آباد آهي. سنڌ جي زمينن، ڪارخانن ۽ نوڪرين تي مهاجرن ۽ پٺاڻن کان به وڌيڪ پنجابين جو قبضو آهي پر اهي سنڌ ۾ ڪنهن هڪ هنڌ آباد نه هئڻ ڪري نسلي بنياد تي. سندن ڪو به ماڻهو اسيمبلي ميمبر چونڊجي نه سگهيو آهي. جيتوڻيڪ سنڌ اسيمبليءَ ۾ بشير احمد شاهه، ۽ سندس پٽ اختر شاهه، جيڪي پنجابي آهن، ڪيترا ڀيرا، پيپلز پارٽيءَ جي ٽڪيٽ تي ۽ ان کان اڳ بشير احمد شاهه اولهه پاڪستان اسيمبليءَ جو ميمبر چونڊيو هو. سندس اها ميمبري پارٽيءَ جي بنياد تي حاصل ڪيل هئي. نه ڪي نسلي بنياد تي، ڇو ته سندن واسطيدار تڪن ۾ رهندڙ ماڻهو سؤ سيڪڙو سنڌي آهن. حاصل مطلب ته سنڌ مان ڪڏهن به پنجابي نسلي بنياد تي ڪامياب نه ٿيو آهي. انهيءَ کانپوءِ هندستان کان لڏي آيل، اردو ڳالهائيندڙ ٿا اچن، 1970ع واري اليڪشن ۾ مهاجر حيدرآباد شهر مان سؤ سيڪڙو ۽ ڪراچيءَ مان 80 سيڪڙو چونڊجي آيا. انهيءَ وقت مهاجر پڻ پارٽي بنياد تي چونديا. نه ڪي نسلي بنياد تي انهيءَ اليڪشن ۾، ڪراچيءَ مان ٽي سنڌي، ميمبر پيپلز پارٽيءَ جي ٽڪيٽ تي چونڊجي آيا. اهي هي هئا. ذوالفقار علي ڀٽو، حفيظ پيرزادو ۽ عبدالستار گبول، مهاجرن جا ميمبر پڻ نسلي بنيادن تي نه پر جماعت اسلامي ۽ جمعيت علماء پاڪستان جي ٽڪيٽن تي چونڊجي آيا.
سنڌ کي آدمشماري جي واڌ جو جيڪو حقيقي خطرو آهي سو آهي ٻين صوبن جي ماڻهن جي سنڌ ڏانهن لڏ پلاڻ ۽ ٻين ملڪن جهڙوڪ، هندستان، بنگلاديش، برما، ايران، افغانستان ۽ ٻيا غير مسلم غريب ملڪ، جن جي مسلمان آبادي غير قانوني طور تي پاڪستان ۾ ڌڙا ڌڙ اچي رهي آهي. انهن ۾ خاص ڪري، برما، ڪوريا، ٿائليند، سريلنڪا، ڪمپوچيا، لائوس ۽ سائوٿ آفريڪا، اچي وڃن ٿا. مهاجرن کي هنن جي اچڻ تي ڪو به اعتراض نه آهي. کين خبر آهي ته اهي ماڻهو سنڌ ۾ آباد ٿيندا ۽ غير سنڌين جي آدمشماري وڌندي ۽ سنڌين جي گهٽبي جنهن مان کين فائدو آهي. ڪڏهن به ڪنهن مهاجر ليڊر انهيءَ جي خلاف بيان نه ڏنو آهي. ۽ نه ئي ڏيندو. انهيءَ غير قانوني آباديءَ جي واڌ کي هر حالت ۾ روڪڻو آهي ۽ انهيءَ لاءِ گڏيل حڪمت عمليءَ جي ضرورت آهي. انهيءَ کانسواءِ اسان جي پنهنجي قدرتي دولت، پيٽرول، گيس ۽ ڪوئلي تي پڻ مڪمل، طرح سان ڌارين جو قبضو آهي. وفاقي ۽ صوبائي ڪارپوريشن، بئنڪن ۽ ٻين خانگي ادارن جي نوڪرين ۾ اسان جي لاءِ دروازا مڪمل طرح بند آهن. اسان جي زبان، تهذيب ۽ آثار قديمه جي حفاظت ۽ واڌاري لاءِ ڪجهه به ڪو نه ٿو ڪيو وڃي. مرڳو هر طرح سان انهن کي نقصان پهچائڻ جون ڪوششون ٿي رهيون آهن. سنڌ جي تعليمي ادارن کي مهينن جا مهينا بند رکيو ويندو آهي ۽ کين ٿاڻن ۾ تبديل ڪيو ويو آهي، جيئن اسان جو ايندڙ نسل، هيسيل ڊنل ۽ جاهل هجي. مطلب ته هڪ سوچيل سمجهيل سازش تحت هر طرف کان اسان لاءِ گهيرو تنگ ڪيو پيو وڃي. سنڌ ۽ سنڌي عوام شايد پنهنجي وجود جي آخري ويڙهه وڙهي رهيا آهن. جنهن ۾ ڪاميابي ئي اسان جي ايندڙ نسلن کي سلامت رکي سگهي ٿي. انهيءَ جنگ ۾ اسان کي نهايت ئي عقلمندي سان اڪري پار ٿيڻو آهي. عقل ۽ طاقت کي زيان ٿيڻ کانسواءِ استعمال ڪرڻو آهي. سنڌ جي سڄڻن کي هڪ پليٽفارم تي آڻڻو آهي. اهو نه صرف احساس ڏيارڻو آهي پر ثابت ڪري ڏيکارڻو آهي ته سنڌ، ڪنهن هڪ فرد جي يا ڪلاس جي جاگير نه پر هن پنهنجي ڪک مان سڀني ٻچن کي جنم ڏنو آهي اهي سڀ سندس وارث آهن ۽ مڙني وسيلن جا هڪجهڙا حقدار آهن. سڀني سياسي پارٽين گروهن ۽ فردن کي گهٽ ۾ گهٽ هيٺين نقطن تي هڪ پليٽ فارم تي گڏ ٿيڻو آهي. سنڌ آهي ته اسان سڀ آهيون. ان کانسواءِ اسان جو پنهنجو وجود يا سڃاڻپ ئي ڪانهي. وقت گذرڻ کان پوءِ هڪ ٻئي کي ڏوراپا ڏجن ........... سي ڪهڙي ڪم جا.!
چئو وڃان مان وڃان، ڪيئن مان ڀيرو ڀڃان،
سج ويندو لهي، پير ويندا ڊهي.
(شيخ اياز)
1. اڄ کان اسان کي هڪ ٻئي سان بيمقصد جنگ ختم ڪرڻي پوندي.
2. اسان کي هڪ ٻئي تي اعتبار ۽ اعتماد ڪرڻو پوندو.
3. اسان کي هڪ ٻئي جي عزت ڪرڻي پوندي.
4. اسان کي ٻئي جي گريبان ۾ جهلڻ کان اڳ پنهنجو گريبان ڏسڻو پوندو.
5. اسان کي ايماندار ٿيڻو پوندو.
6. اسان کي آدمشماري وڌائڻي پوندي.
7. اسان کي سخت محنت ۽ پورهيو ڪرڻو پوندو.
8. اسان کي قابل ۽ محنتي استاد ۽ شاگرد ٿيڻو پوندو.
9. اسان کي لائق مائٽ ۽ لائق اولاد ٿيڻو پوندو.
10. اسان کي قابل محنتي ۽ ايماندار، انجنيئر ۽ ٺيڪيدار ٿيڻو پوندو.
11. اسان کي قابل ۽ ايماندار ڪاريگر ۽ مزدور ٿيڻو پوندو.
12. اسان کي قابل محنتي ۽ ايماندار آبادگار ۽ هاري ٿيڻو پوندو.
13. اسان کي قابليت ۽ محنت جو مثال ڏيڻو پوندو.
14. اسان کي 2، 3، 4 يا 5 نه پر (1) هڪ ٿيڻو پوندو.
15. اسان کي هڪ تي بار وجهڻ نه پر گڏجي بار کڻڻ جي اصول تي هلڻو پوندو.
16. اسان کي سڀاڻي نه پر هر ڪم اڄ جي اصول تي هلڻو پوندو.
17. اسان کي اونداهي کان ڊڄڻ نه پر ان کي ختم ڪرڻو پوندو.
18. اسان کي اٻهرو نه پر هر قدم بردباريءَ سان کڻڻو پوندو.
19. اسان کي رات کي نيٺ صبح ڪرڻو پوندو.
20. اسان کي سچو ۽ ايماندار تخليقڪار ٿيڻو پوندو.
21. اسان کي سچو اديب ٿيڻو پوندو.
22. اسان کي سچو رهبر ٿيڻو پوندو.
23. اسان کي سچو سنڌي ٿيڻو پوندو.
24. اسان کي، اڃ بک ۽ باهه برداشت ڪرڻ جو عادي بنجڻو پوندو.
25. اسان کي دريائن، جهنگل، جبلن، ٿرن، برن جو عادي بنجڻو پوندو.
26. اسان کي شخصي خودغرضي کي تِڇ سمجهڻو پوندو.
27. اسان کي انفرادي نه پر اجتمائي جنگ وڙهڻي پوندي اسان کي سنڌ امڙ تان پنهنجي جان قربان ڪرڻي پوندي.