يـادگـيـري بـچـائـڻ لاءِ جـنـگ
مون کي به اهڙيون اوڻايون پريشان ڪري وجهن ٿيون، جڏهن ڪنهن تقريب ۾ داخل ٿيندي جن ماڻهن سان متعارف ڪرايو وڃان ٿو ۽ اڃا مس وڃي ٿانيڪو ٿيان ٿو ته متعارف ماڻهن جا نالا وسري ٿا وڃن يا جڏهن ڪنهن قسم جي نياپي يا هدايت موجب ڪنهن ڪمري ۾ داخل ٿيان ٿو ته اها ڳالهه وسري وڃي ٿي ته ڪهڙي ڪم سان هتي آيو آهيان؟ انهن حقيقتن جو مطلب ڇا آهي؟ ڇا ڪنهن مخصوص عمر کانپوءِ يادگيريءَ وارو دماغي رڪارڊ يا ڪيسٽ ڀرجڻ لڳي ٿي يا خراب اِهو ته وچ عمر ۾ عام کوٽون، نقص يا حادثا پوئين عمر جي عذاب يا ناسور جا اشارا ٿين ٿا. جهڙوڪ يادگيريءَ جي ڪمزوري يا کوٽ.
ڪتاب گَهرَ يادگيري سڌارڻ جي ڪنئين رهبر ڪتابن سان سٿيا پيا آهن. انٽرنيٽ، ويب سائيٽ، خصوصي اسپتالن ۾ ۽ خانگي طبيبن طرفان يادگيري سڌارڻ جا ڪورس ڪرايا وڃن ٿا. ايتري قدر جو صحت سڌارڻ وارن کاڌن جي دڪانن تي پڻ يادگيري سڌارڻ لاءِ ڪنئين نُسخا ۽ کاڌا موجود آهن. اهو ڄاڻڻ لاءِ ته انهن مان ڪو فائدي وارو نسخو به آهي يا نه. جتي دماغ يادگيري گڏڪري ٿو، سو دماغ جو اڳيون ڀاڱو آهي، جيڪو ياگيريءَ کي وري ڪم ۾ آڻي ٿو. پنهنجي يادگيري گڏ ڪرڻ واري سموري صلاحيت جي باوجود اهو اڳيون ڀاڱو نهايت نازڪ آهي. عام ٿڪاوٽ کان وَٺِي جيوگهرڙن جي نهايت سادي تصادم سان به ان ۾ گهٽ وڌائي پيدا ٿئي ٿي.
وڏي عمر ۾ دماغ جي انهيءَ اڳين حصي ۾ ٿيندڙ عملن ۾ تبديلي ٿئي ٿي. اهو وري يڪسان طور هڪ هنڌان ٻئي طرف هَٽي وڃي ٿو. جنهن سبب يادگيريءَ ۾ خلل پوي ٿو. گهڻن ماڻهن ۾ هن قسم جو نقصان ڳڻتيءَ جو باعث آهي، پر ايترو اپاهج ڪندڙ ڪونهي. ڪجهه کوٽ ٿيندي پر گهڻي نه. 65 ۽ انهن کان وڌيڪ سالن جي عمر وارن ماڻهن جو به فقط 15 سيڪڙو شروعاتي قسم جي ويسر جو شڪار رهندا.
ڪيترا ٻيا ماڻهو ٿي سگهي ٿو ته نه سُڃاتل مرضن جهڙوڪ شريانين جي ڀتين جي ٿولهه، مِني اسٽروڪ ۽ ٿائروئڊا غدود ۾ ٿيل خرابي سبب ويسر جو شڪار هجن. اڃا ٻين ماڻهن ۾ ويسر جو سبب ٿي سگهي ٿو ته شراب ۽ ٻيون جائز ۽ ناجائز منشيات جون شيون هجن. اهي شيون جيڪي مرڪزي تنتي سرشتي تي منفي اثر ڪندڙ آهن. جهڙوڪ غشي ڏياريندڙ دوائون يادگيري سڌارڻ واري لياقت تي آلو غلاف چاڙهيو ڇڏين. رت جي داٻ واريون دوائون ۽ ڊپريشن کي ختم ڪرڻ واريون دوائون به مسئلا پيدا ڪري سگهن ٿيون. انهي عمل دوران اهي يادگيري جهٽيندڙ خُليَن کي بلاڪ Block ڪنديون آهن. جيئن ته سندن استعمال ڪرڻ جو مقصد حاصل ٿئي. اهي خليا يادداشت پيدا ڪري سگهن ٿا. ڪيميائي شين جي استعمال کي روڪڻ سان مسئلو ڪجهه گهٽجي ٿو پر صفا ختم نٿو ٿئي. شرابين کي سندن سمورن يادگيري خراب ڪندڙ خلين کي درست ڪرڻ لاءِ پورن پنجن سالن تائين شراب جو استعمال ترڪ ڪرڻو پوندو. يادگيريءَ جي ماهر گياتري ديوي جو چوڻ آهي ته انهن ماڻهن جي پوئين عمر ۾ وري به ويسر جي شڪايت جو انديشو موجود آهي.
مٿي ڄاڻايل سمورين حالتن ۾ وڏو خطرو لاحق آهي مگر عالم ماڻهن جي گهڻائي انهن تڪليفن کان بچيل آهي. تمام گهڻن ماڻهن ۾ سندن وچ عمر واري يادگيري برقرار رهي ٿي، پوءِ بلڪل ٿورڙي سڌري سگهي ٿي.
ڪتاب ٽوٽل ميمري ورڪ آئوٽ Total Memory Workout جي مصنف سنٿياگرين Synthia Green جو چوڻ آهي ته سٺي يادگيري قائم رکڻ لاءِ يادگيريءَ جي مشق ضرور ڪريو. توهان جڏهن به ڪنهن شخص سان پهريون دفعو ملو ته چهري جي مهانڊي نقش نگار کي جانچي پوءِ انهن کي سندس نالي سان نفسياتي طور ڳنڍيو. اهو نفسياتي طور جيترو بي سُرو لڳندو اوترو بهتر ڇو ته اهو چڱيءَ طرح ذهن تي اڪرجي يا ڇپجي يا سمائجي ويندو. جيڪڏهن توهان وڏن ڪنن واري ماڻهو سان ملو ٿا ته ذهن ۾ سندس اهڙي تصوير سمايو جيئن توپ سندس ڪنن وٽان نه ڇُٽَندِي هجي يا ڪنهن وڏي وات واري شخص سان ملو ته ذهن ۾ هن لاءِ اهڙو خاڪو رکو جو ڄڻ هن جي وات ۾ ڪپڙو پيل هجي. نالن ياد ڪرڻ لاءِ ماڻهن کان سندن نالن جي هجي Spell پڇو ۽ سندن نالن جي معنيٰ موجب سوال ڪريو. نالن کي ورجئاڻ يعني وري وري اچارڻ سان به يادگيري پڪي ٿئي ٿي. جيڪڏهن آئون پنهنجي ياداشت تي زور ڏيان ته ڪتابن جو مطالعو انهيءَ ۾ کوٽ ڪو نه آڻيندو.
جنڪگو بائلوبا Ginkgo Biloba جو سڪل پن رت جو دورو سڌارڻ ۽ يادگيريءَ جي صلاحيت وڌائڻ لاءِ مفيد آهي. جڏهن ته جنڪگو کي هڪ متابدل دوا طور ڪم آڻجي ٿو پر ان جي شهرت ايتري حد تائين وڌي ويئي آهي جو دوائن جي جڳ مشهور ڪمپني بائر Bayer جنهن جي ٺاهيل دوا ايسپرين دنيا ۾ مشهور آهي تنهن ڪمپني جنڪگو جو واپار شروع ڪري ڏنو آهي. جنڪگو لاءِ اهو اصول قائم ٿيل آهي ته انهيءَ سان رت جو دورو درست ٿئي ٿو. جنهن سبب يادگيري ۾ پيدا ٿيل نقص پڻ درست ٿئي ٿو. سڌارڻ جي هڪڙي ٻئي عام دوا وٽامن اِي Vitamin E آهي. هيءَ دوا جسم ۾ حياتياتي عمل دوران آڪسيجن وارن ڪيميائي مرڪبن کي نقصانڪار عمل کان روڪڻ لاءِ ڪم اچڻ سبب مشهور آهي. جنڪگو وانگر هيءَ دوا پڻ ويسر جي مريضن تي آزمائي ويئي آهي ۽ ڏٺو ويو آهي ته بيماريءَ کي تيزيءَ سان وڌڻ کان روڪي ٿي پر سڌارو نٿو ٿئي.
جنڪگو ۽ وٽامن اي ٻئي رت کي ڇڊو ڪندڙ آهن. انهن مان ڪا به هڪ دوا استعمال ڪرڻ سان جسم اندر شريانين جي ڦاٽڻ سان رت وهڻ جو خطرو لاحق ٿئي ٿو. ٻنهي دوائن کي گڏ استعمال ڪرڻ سان خطرو اڃا به وڌي وڃي ٿو. انهي ريت ويهن سالن کان دماغ بابت تحقيق ڪندڙ سائينسدان پنهنجي پنهنجي حاصل ڪيل نتيجن کي اهڙي ريت ڳنڍڻ ۽ سلجهائڻ جي ڪوشش ۾ رڌل آهن. دوائن وسيلي تنتي خلين کي عام جيو خلين سان ملائڻ وارو گهربل موزون اصول يعني NMDA receptor سڏجي ٿو، اهو انهيءَ ڪيميائي مرڪب جو مخفف آهي جيڪو تنتي خلين تي ٿيندڙ ڪيميائي تجربن ۾ ڪم اچي ٿو اهو ڄاڻايل اصول هيٺئين طريقي سان عمل پيرا آهي ته جيڪڏهن هڪ تنتي خليو ٻئي خليي ڏانهن مسلسل اشارا ڪندو رهي ٿو ته ردعمل طور انهيءَ خليي ۾ موجود NMDA receptor جهٽڻو اهڙيون ڪيميائي لهرون خارج ڪري ٿو جيڪي ٻن خلين کي پاڻ ۾ وڌيڪ مضبوطيءَ سان ڳنڍڻ جو وسيلو ٿين ٿيون. اهو ائين ڪيئن ٿو ٿئي سا ڳالهه لڳ ڀڳ هڪ علمي بحث آهي پر ڪنهن طرح سان مذڪور ڳانڍاپي جي مقدار ۾ ڪجهه ڦيرو آيو آهي. ڪن حالتن ۾ بلڪل نوان ڪنيڪشن استوار ٿي سگهن ٿا. اها ڳالهه سالن کان وٺي معلوم آهي ته جن ڪوئن ۾ NMDA receptor ڪيميائي طور بلاڪ ٿيل آهن انهن کي منجهيل جاين تي رستو ڳولهڻ ۾ گهڻي تڪليف ٿئي ٿي.
پرنسٽن يونيورسٽي جي هڪڙي ٻئي محقق جوزف سين Joseph Tsien) جينيٽڪ انجنيئرنگ وسيلي چست ڪوئن Smart Mice جو قسم تيار ڪيو آهي. جنهن ۾ انهن جي NMDA receptor جي قوت کي وڌايو آهي ۽ ڏيکاريو آهي ته انهن ڪوئن ۾ يادگيري جي صلاحيت وڌي ويئي آهي. پر جيئن ئي تجربن جا اهي ذرڙا گڏ ٿيڻ لڳا ته سين جي ليبارٽريءَ ۾ هڪڙو اڃا نرالو تجربو ٿيو جنهن سموري مسئلي کي هڻي منجهائي ڇڏيو. ٻين ڪوئن کي NMDA receptors کانسواءِ ليب ۾ رکيو ويو ته انهن جو حافظو تمام خراب ٿي ويو پر جڏهن کين موزون ماحول ۾ رکيو ويو جتي رانديڪا ۽ ٻيا ڪسرت وارا ڦيٿا رکيل هئا ته سندن حافظو وري بحال ٿيو.
سائنسدانن جڏهن ڪوئن جي هپوڪيمپس وارن ٽشوز جي چڪاس اليڪٽرانڪ خوردبيني سان ڪئي ته انهن ڏٺو ته يادگيريءَ لاءِ گهربل NMDA receptor کان سواءِ ئي انهن جي تنتي خلين ۾ ڳانڍاپو پيدا ٿي ويو هو. سين جو چوڻ هو ته اها ڳالهه حيران ڪندڙ هئي.
هن سلسلي ۾ ٻه اعتبار جوڳيون سمجهاڻيون به آهن هڪ اها ته ٿي سگهي ٿو ته هپوڪيمپس ۾ نيورانن جو ڳانڍاپو اهڙي پوشيده طريقي سان ٿيندو هجي جيڪو تحقيق ڪندڙ جي نظر کان اوجهل رهيو هجي ۽ ٻيو خيال اهو آهي ته ٿي سگهي ٿو ته هپوڪيمپس جتي عام طرح سان نيورانن جو ڳانڍاپو ٿئي ٿو. اهو ڳانڍاپو انهيءَ جي بدران سيريبرل ڪارٽيڪس ۾ سرزد ٿيندو هجي جتي ڪوئن وارا NMDA receptors درست حالت ۾ رهندا آهن. دماغن بابت مزي واري ڳالهه اها آهي. ته دماغ جي ڪنهن مخصوص حصي ۾ ٿيندڙ ڪم اتي رڪجي وڃي ٿو ته اهو عمل دماغ جي ٻئي حصي ۾ ٿيڻ شروع ڪريو ڏي. بهرحال پراڻو مفروضو وري به خاڪ ٿيو وڃي ياداشت جي تَنتِي خلين ۾ حافظي جي سمائجڻ واري طريقي جو تعين ڪرڻ، ته آيا Neurogenesis تنتي خلين جي ڳانڍاپي واري عمل جو حافظي محفوظ ڪرڻ واري عمل ۾ واقع دخل آهي؟ اهو فيصلو هن ديرينه موڙهل مسئلي جي حل ۾ پهريون قدم هوندو ته اسان جي يادگيري ڪيئن ٿي پيدا ٿئي. جيڪڏهن يادگيريون ڳنڍيل تنتي خلين جي صورت ۾ گڏ ٿين ٿيون ته پوءِ انهن جي بناوت ڪهڙي هوندي؟ توهان جي پاليل ٻِليءَ جي عڪس ۾ گهڻن نيورانن جو ميلاپ هوندو ۽ خيالي ٻلين، ٻين پاليل ۽ کير ڏيندڙ جانورن جي عڪس ۾ ڪيترن نيورانن جو ڳانڍاپو هوندو ۽ جڏهن ڪتاب پڙهو ٿا ته ان ۾ ياد ڪرڻ جوڳي ٽڪري جي حافظي لاءِ ڪيترا نيوران پاڻ ۾ ميلاپ ڪندا؟ جيڪڏهن توهان کي خبر آهي ته يادگيري پنهنجي تجربي مان نه پر ڪتاب مان حاصل ٿي ته سوال پيدا ٿئي ٿو ته يادگيري جمع ڪيئن ٿي ٿئي؟
اڌ صدي اڳي دماغ جي هڪ سائنسدان، ڪارل ليشلي Karl Lashley هڪ مقالو ”اينگرامن جي ڳولها ۾“ عنوان تحت لکيو. انهيءَ ۾ هن ڪوئن جي دماغ ۾ موجود انهن حافظي وارن تنتي خلين جي ميڙ کي لڀڻ لاءِ ڇرڪائيندڙ ڪوشش جو ذڪر ڪيو آهي. جن نيورانن جي ميڙ ۾ ڪوئن منجهيل ۽ ڳجهي جڳهين جي يادگيري گڏ ڪئي هئي، هن ڪوئي کي انهيءَ منجهيل هنڌ تي هيرائڻ کانپوءِ ان جي دماغ جي ذري ذري جو اڀياس ڪرڻ شروع ڪيو. جڏهن ڪوئو سست ۽ موڳو ٿي پيو ته ليشلي کي ڪوئي جي دماغ ۾ ڪا به اهڙي جاءِ محسوس ڪا نه ٿي جتي ڪوئي يادگيري گڏ ڪئي هجي. هن افسوس ڪندي لکيو ته منهنجي تجربي جو لازمي نتيجو اهو آهي ته هيءَ ڳالهه ڄاڻڻ تقريباً ناممڪن آهي. پنجاهه سالن کانپوءِ به حافظي بابت تحقيق ڪندڙ پاڻ کي اميد، غير يقيني ۽ڊپ جي ڌٻڻ ۾ ڦاٿل سمجهن ٿا. سندن سمورين مايوسين جي باوجود به اهي اميد جو اهو دامن جهليو اچن ته مسلسل تجربن سبب سندن ڄاڻ ۾ اضافو ٿي رهيو آهي ۽ انهيءَ ڏينهن ڏانهن وڌي رهيا آهن. جنهن ڏينهن حافظي ۾ جيڪو به نقص يا خلل پيدا ٿيندو ته اهي انهيءَ خرابيءَ کي دور ڪري ۽ حافظو درست ڪري وٺندا.
ويسر بابت ڳڻتي ڪڏهن ٿي ٿئي؟
توهان کي وسري ٿو وڃي ته پنهنجون چاٻيون ڪٿي رکيون اٿوَ، پنهنجو چشمو وڃايو ڇڏيو، يقيناً روزانه استعمال ۾ ايندڙ نالا به توهان کي ياد نٿا رهن. سمهڻ وقت، باٿروم ۾ لڳل آرسيءَ ۾ لاشعوري عجب سان ڏسو ٿا ته توهان ڏندڻ ڪيو به آهي يا نه. هڪ دفعو توهان ڊنر پارٽيءَ جي سلسلي ۾ غلط هوٽل تي حاضر ڏٺا ويا. هي ڇا پيو ٿئي؟ هنن غلطين کي توهان حافظي جي تمام خراب حالت يا مرڳو ويسر جو مرض تصور ڪريو ٿا يا نه؟ انهيءَ ڳالهه کي درگذر ڪريو. هن قسم جون ذهني غلطيون وچين عمر ۾معمول ٿي پون ٿيون. ايتري قدر جو نوان بالغ جوان جن کي سڄيون ساريون ڪمپيوٽر واريون ڊسڪون ياد هونديون آهن. ڪڏهن ته انهن کان به ويسر ٿئي ٿي. حالانڪ مائٽن يا استادن جي ڏنل ڪم بابت به ماڻهو ڪڏهن متشڪي رهندو هوندو، جيستائين منطقي طور تي حافظو خراب نٿو ٿئي تيستائين فڪر ڪونهي. جيڪڏهن ڪوتاهيءَ جو سبب دماغ جي غير حاضري آهي ته ان جو مثال عظيم سائنسدان آئين اسٽائين به آهي جنهن کي اضافت جي نظريي تي ڪم ڪندي سادا انگي حساب وسري ويا. توهان کي ويسر بابت ڳڻتي تڏهن ڪرڻ کپي جڏهن توهان لڳاتار حافظي جي ڪمزوري جا شڪار رهو. مثال طور: توهان کي پنهنجي چيل ڳالهه يڪدم وسري وڃي. مختلف مقرر ڪم مسلسل وسرندا آهن. هر هر ساڳيا لطيفا ٻڌائڻ يا ساڳئي ڪم لاءِ ساڳين ماڻهن کي هر هر فون ڪرڻ وغيره يا وري مزاج ۾ تبديليءَ سبب پريشاني، چِڙُ يا شڪ جي بنياد تي مثال طور توهان جو گهر اندران ڀڳل هئڻ تي توهان جي گهرواري اوهان تي تنقيد ڪري ۽ انهيءَ گوڙ تي پاڙيسري اوهان وٽ اچن. اهڙي صورت ۾ به تڪڙ ڪري ڪو انتهائي قدم کڻڻ نه گهرجي. وچين عمر دوران گهڻين ئي ڳالهين ڪري حافظوڪمزور ٿئي ٿو. ڊپ ۾ مبتلا ڪندڙ سوچ بابت ته ڪجهه چوڻو ڪونهي. جهڙوڪ وچ عمر ۾ عورتن ۾ ماهواري جو بند ٿيڻ، هن وقت ڪو وڏو مسئلو ڪونهي ۽ انهيءَ شڪايت جو ازالو ايسٽروجين دوائن سان آسانيءَ سان ٿي سگهي ٿو. هي ڳالهه پڻ ذهن نشين ڪجي ته عمر سارو ماڻهن ۽ جاين جي نالي وٺڻ لاءِ تمام ٿوري ڪوشش گهربل آهي. انهيءَ عمل کي نفسيات جا ماهر Processing Speed پروسيسنگ اسپيڊ سڏين ٿا.
اسان جا دماغ اهڙيءَ ويسر جا شڪار آهن جو آخرڪار اُهي بيڪار اطلاعن ۽ خبرن سان سَٿجِيو وڃن. وڏي عمر وارن ماڻهن ۾ حافظي جي خرابي جا مسئلا، خراب کاڌي، وٽامنن جي کوٽ ۽ غدودن ۾ گهٽ وڌائي سبب پيدا ٿين ٿا. جيڪي سموريون شڪايتون دوائن جي استعمال سان دور ٿي سگهن ٿيون. سواءِ انهن مرضن جي جيڪي خاص طور تي وڏي عمر وارن ماڻهن ۾ پيدا ٿين ٿا ۽ ختم نٿا ٿين. دماغ جو فيل ٿيڻ Dementia حتيٰ ڪه جيڪڏهن ڪو طبيب حافظي جي ڪمزوري تشخيص ڪري تڏهن به انهيءَ ڳالهه کي اهڙي خطرناڪ نه سمجهڻ گهرجي. جيترو انهيءَ کي اڳي سمجهيو ويندو هو. دماغ کي مسخ ڪندڙ بيماري البت مڪمل طور تي ختم نٿي ٿئي. هيستائين موجود دوائن سان چند علامتن کي گهٽائي سگهجي ٿو. جهڙوڪ پريشاني، مايوسي، اٻاڻڪائي ۽ ننڊ جي خرابي وغيره ۽ ڪنهن حد تائين حافظي جي تڪڙي خاتمي واري عمل جي رفتار کي گهٽائي سگهجي ٿو. هن بيماريءَ جو اثر جدا ماڻهن تي جدا نموني ٿئي ٿو. ڪن ماڻهن ۾ بيماري جي سڃاڻپ کان پج ڏهه سال پوءِ به ماڻهن جي صلاحيت جهڙوڪ گولف راند ڪرڻ يا ٻيڙي هلائڻ واري صلاحيت برقرار رهي ٿي يا ته ڪن ۾ وري اهڙي صلاحيت يا ڪم لاءِ سندن پراڻن واقعن کي ياد ڪرڻ واري صلاحيت موجود هوندي آهي. بهرحال هي مرض سائنس جي تحقيق لاءِ اڃا تائين هڪ تمام وڏو مسئلو آهي. سائنسدان ڪن اهڙنِ جزن کي سڃاتو آهي، جيڪي حافظي جي تنتي خلين کي ماريو ڇڏين. اهي انڪشاف هن خيال کي مڪمل بنائين ٿا ته چند سالن اندرهن موذي مرض جو مڪمل علاج حاصل ڪري وٺنداسين.