اســڪــاٽــش ادب
اسڪاٽش ادب مان مُرادَ اهو ادب جيڪو اسڪاٽلينڊ رياست جي حدن اندر تخليق ٿيو يا اسڪاٽلينڊ جي شهريت جي حامل ليکڪن جو سرجيل ادب آهي، جيڪو وقتاًفوقتاً سازگار حالتن پٽاندر، نه فقط هڪڙي اسڪاٽش يعني اسڪاٽلينڊ جي قومي ٻوليءَ ۾ تخليق ٿيندو رهيو پر اهو انگريزي، اسڪاٽش، گائيلڪ يعني قديم آئرلينڊ ۽ اسڪاٽلينڊ جي مٿانهن پَٽَن ۾ ڳالهائي ويندڙ ٻولي، برائٿونڪ، يعني ويلسِ ۽ بريٽن لوڪن جي ٻولي، فرانسيسي، لاطيني توڙي ٻين ڪيترين ئي ٻولين ۾ سرجندڙ ادب، اسڪاٽش ادب سڏجي ٿو. جهڙوڪ ڇهين عيسوي صديءَ ۾ برائيٿانڪ ٻوليءَ ۾ لکيل ادب ويلس رياست جي ادب جي حصي جي حيثيت ۾ اڃا زنده آهي ۽ اهو موجوده جديد اسڪاٽلينڊ رياست جي حدود اندر تخليق ٿيڻ سبب ”اسڪاٽش ادب“ شمار ڪيو وڃي ٿو.
بعد وارين صدين ۾ رومن ڪيٿولڪ چرچ جي اثر هيٺ اسڪاٽلينڊ ۾ لاطيني ٻوليءَ ۾ ادب سرجيو ۽ آڳاٽي انگريزي بوليءَ ۾ سرجيل ادب، انگريزي ڪليسا جي پوئلڳ انگريز آبادڪارن اسڪاٽلينڊ ۾ آندو. جڏهن کان قديم Alba البا نالي علائقو اٺين عيسوي صديءَ ۾ ترقي ڪري اسڪاٽلينڊ نالي آزاد رياست طور وجود ۾ آيو ۽ اتي بادشاهي نظام حڪومت قائم ٿيو، تڏهن کان هتي ترقي پسند ليکڪن جو هڪ گروهه پيدا ٿيو، جنهن گائيلڪ ۽ لاطيني، ٻنهي ٻولين ۾ اِسڪاٽ لَينڊ، آئرلَينڊ ۽ ٻين ڀروارن علائقن جي سماجي ۽ ثقافتي صورتحال بابت ادب تخليق ڪيو. تيرهين عيسوي صديءَ ۾ برپا ٿيندڙ ڊيوِڊ واري ادبي انقلاب کان پوءِ ترقي پذير فرينچ ٻولي ۽ ثقافت وارو رجحان انهيءَ وقت جي ادب تي ڇانيل رهيو، جڏهن ته ان وقت اسڪاٽلينڊ ۾ آباد ٿيندڙ ناروي ۽ اسڪينڊينيويا جي ٻين علائقن کان آئيل لوڪن وري نارس Norse يعني ناروي ملڪ جي ماڻهن جي مادري ٻوليءَ ۾ ادب تخليق ڪرڻ شروع ڪيو، جيئن سنڌي ٻولي ۾ شاهه لطيف سنڌ جي سورمين ۽ سُورِمَن کي پنهنجي شاعريءَ ۾ محفوظ ڪري امر ڪري ڇڏيو، تيئن چوڏهين عيسوي صديءَ ۾ مشهور اسڪاٽ شاعر John Barbour جان باربر جو لکيل سورمن جي ڪارنامن بابت رزميه شاعريءَ تي مبني طويل نظم، جنهن جو عنوان Brus برس هو، حقيقت ۾ اسڪاٽش ادب جو پهريون مکيه ڪتاب آهي، جيڪو اڃا تائين ثابت ۽ سلامت آهي. تنهن کان پوءِ اسڪاٽلينڊ ۾ ڳالهايون ويندڙ تقريباً سڀني ٻولين ۾ يورپ جي وچئين دؤر جي مشهور عِشقِيھ ڪهاڻين تي شاعريءَ ۾ طبع آزمائي ٿيڻ لڳي. انهن شاعراڻين ڪاوشن جو سلسلو پندرهين عيسوي صديءَ ۾ سرجندڙ اسڪاٽش نثري ادب ۾ شامل ٿيو.
آڳاٽي جديد ادبي دؤر ۾ شاهي (سرڪاري) سرپرستيءَ سبب شاعريءَ، نثر توڙي ناٽڪن واري صنفن ۾ ڪافي ادب تخليق ٿيو. بادشاه جيمس پنجين James V جي درٻار سان وابسته نامياري اديب ۽ شاعر Sir david Lindsay of the Mount يعني مائونت واري، سر ڊيوڊ لِنڊسي جي مشهور تصنيف The thrie Estaitis دي ٿري اسٽيٽس، انهيءَ ڏِس ۾ مثال طور ڄاڻائي وڃي ٿي، سورهين عيسوي صديءَ جي آخر ۾ شاهي سرپرستيءَ هيٺ اسڪاٽلينڊ جي شاهي درٻار سان وابسته شاعرن ۽ موسيقارن جي هڪڙي انجمن Castilian Band ڪَيسِٽِيلِيئَٽ بينڊ جي نالي سان قائم ڪئي وئي. بادشاهه جيمس ڇهون ان انجمن جو سرپرست ۽ ميمبر پڻ هو. جڏهن سن 1603ع ۾ سياسي معاهدي تحت اسڪاٽلينڊ انگلينڊ جي تخت جي طابع ٿي ويو ته شاهي سرپرستيءَ جي عدم موجودگيءَ سبب اڪاٽش ادب، خاص طور تي اسڪاٽش شاعريءَ ۾ ماٺار اچي ويو ۽ پوري هڪ صديءَ کان پوءِ يعني سن 1707ع ۾ انگلينڊ سان سياسي طرح اتحاد جي قيام کان پوءِ اهو جمود ٽٽو، جنهن ۾ مکيه ڪردار ناميارن ليکڪن Allan Ramsay ايلن رامسي ۽ James Machpherson جيمس ميڪفرسن ادا ڪيو. جيمس ميڪفرسن جي تصنيف Ossian Cycle ”اوشيئن سائيڪل“ کيس اسڪاٽلينڊ جو پهريون عالمي شاعر هجڻ جو عظيم رتبو حاصل ڪرايو. هن رابرٽ برنس، والٽر اڪاٽ ۽ ٻين ڪيترن ئي همعصر جونيئر يعني سيکڙاٽ تخليقڪارن جي همٿ افزائي ۽ مدد ڪئي، جنهن ڪري رابرٽ برنس اسڪاٽلينڊ جي قومي شاعر جي حيثيت حاصل ڪئي ۽ والٽر اسڪاٽ کي Waverley Novels ”ويورلي ناولس“ وسيلي اُوڻِيهَئِين عيسوي صديءَ واري اسڪاٽلينڊ جي حقيقي معاشرتي يعني، سياسي، معاشي، ثقافتي ۽ علمي ادبي صورتحال جي عالمانه اپٽار ڪرڻ سبب عالمي شهرت نصيب ٿي. مهاراڻي وڪٽوريا جي دؤر حڪومت جي پڇاڙيءَ ۾ اسڪاٽلينڊ ڄاون ليکڪن ادبي دنيا ۾ عالمي شهرت ماڻي. انهن ۾ رابرٽ لوئس اسٽِيوينسَن، ارٿر ڪينن ڊائل، جي.ايم برٽي ۽ جارج ميڪڊونالڊ پڻ شامل آهن.
ويهئين عيسوي صديءَ ۾ اسڪاٽلينڊ جي ادبي دنيا ۾ سڌاري ۽ واڌاري واري هڪ سگهاري تحريڪ شروع ٿي، جنهن کي اسڪاٽش ادب ۾ پيدا ٿيندڙ نئين جاڳرتا واري تحريڪ سڏين ٿا. انهيءَ تحريڪ جو روح روان، هَف ميڪ ڊائرمڊ Hugh MachDiarmid هو، جنهن اسڪاٽش ٻوليءَ (اسڪاٽ لينڊ جي قومي ٻولي) کي سنجيده ۽ مقامي معياري ادب سرجڻ واسطي استعمال ڪيو ۽ پنهنجي حلقئه ادب ۾ رائج ڪرايو. اسڪاٽش اديبن جي هن لڏي جي پيروي ٻي عالمي لڙائيءَ کان پوءِ پيدا ٿيندڙ نئين ٽهيءَ جي اسڪاٽش اديبن ۽ شاعرن ڪئي. انهن ۾ Edwin Morgan ايڊوِن مارگن جو نالو سرفهرست آهي، جنهن کي سن 2004ع ۾ اسڪاٽلينڊ جي سرڪار واري افتتاحي تقريب دؤران ”اسڪاٽ ٻوليءَ جو قومي شاعر“ واري اعليٰ اعزاز سان نوازيو ويو. سن اوڻيهه سؤ اسي واري ڏهاڪي کان وٺي اڪاٽش ادب ۾ هڪڙي جاڳرتا واري جديد لهر پيدا ٿي جنهن جو گلاسگو جي اديبن جي ترقي پسند گروهه سان گهرو لاڳاپو هو. انهيءَ گروهه جو منهندار، اِروِن ويلش Irvine Welsh هو. انهيءَ دؤر ۾ پيدا ٿيندڙ اسڪاٽش شاعرن ۾ مکيه نالو ڪيرول اين ڊُفِي Carole Ann Duffy جو آهي، جيڪا پهرين اسڪاٽش آهي جنهن کي شاعراڻي ڏات جي مڃتا طور UK Poet Laureate ”برطانيه جي عظيم شاعره“ جي اعزاز سان نوازيندي مئي 2009ع ۾ کيس ”پوئيٽ لاريئيٽ“ جي تاجپوشيءَ لاءِ مخصوص گلن جو ٺهيل تاج پهرايو ويو. ڪي ماڻهو پنهنجن سفرنامن ۾ صرف چٽپٽيون ڳالهيون بيان ڪندا آهن پر آئون ڪوشش ڪري سفر ڪيل ملڪ جي تاريخ، جاگرافي، معيشيت، سياست ۽ ادب تي پڻ ڪجهه نه ڪجهه لکندو آهيان، جيئن پڙهندڙن کي انهي ملڪ جي باري ۾ اها معلومات ملي، سو ذڪر پيو هلي اسڪاٽش ادب جو.
تاريخي طور يورپ جي وِچئين دؤر ۾ رومي حڪمرانن جي برطانيه مان نڪري وڃڻ کان وٺي Alba البا رياست جي بادشاهي جي قيام ۽ البا رياست جو اسڪاٽلينڊ نالي رياست جي قيام تائين واري عرصي دؤران Celtic languages سيلٽڪ ٻولين جي گروهه مان اتر برطانيه وارن علائقن ۾ ڪيتريون ئي ٻوليون ڳالهايون وينديون هيون، انهن جي نتيجي طور هنن علائقن ۾ عيسائيت وارو مذهب پکڙيو، مضبوط ٿيو ۽ لاطيني ٻولي ۽ آڳاٽي انگريزي ٻولي پيدا ٿي. جديد ادبي تاريخ جنهن جو بنياد ڪجهه جهونن ماڳن ۽ وستين جي نالن ۽ تاريخي ثبوتن تي مشتمل آهي، ڄاڻائي ٿي ته اتر اوڀر اسڪاٽلينڊ ۾ رهندڙ قديم لوڪ، جن کي Picts پڪٽ سڏيو ٿي ويو اهي ماڻهو Brythonic برائيٿونڪ ٻولي ڳالهائيندا هئا، پر هن وقت انهيءَ جو ڪو به علمي ادبي مواد يا رڪارڊ موجود ڪونهي. گهڻي آڳاٽي ويلش ادب جو ڳچ مواد موجوده اسڪاٽلينڊ ۽ ان جي آسپاس وسندين ۾ تخليق ٿيو ۽ اهو به برائيٽونڪ ٻوليءَ ۾ لکيو ويو. ويلس رياست جي ماڻهن جي ويلش ٻولي به انهي برائيٽونڪ ٻوليءَ مان پيدا ٿي ۽ ڪافي عرصو بعد ۾ ويلس علائقي ۾ لکجڻ لڳي. ويلِش ٻوليءَ ۾ لکيل قديم ترين صحيفو Gododdin گوڊوڊن ڪتاب شمار ٿئي ٿو جنهن جو مصنف Aneirin اَنيرن ڄاڻايو ويو آهي. چَوَڻ ۾ اچي ٿو ته انيرن ڇهين عيسوي صديءَ ۾ گوڊوڊن نالي شهر جو رهاڪو شاعر هو. ويلش ٻوليءَ ۾ لکيل ٻئي قديم ڪتاب جو نالو Battle of Gwen Ystrad بيٽل آف گِوين يسٽريڊ آهي، جنهن جو مصنف Taleisin ٽيليسِن، تقريباً اَنيرن جو همعصر ۽ Pheged فيجڊ جو درٻاري شاعر هو. انهيءَ کان سواءِ انهيءَ دؤر ۾ مذهبي ادب پڻ تخليق ٿيو، جيڪو وري اڃا مختلف يعني Gaelic گائيلڪ ٻوليءَ ۾ لکيو ويو. جهڙوڪ Dallan Forgaill ڊالان فورگائل جو تصنيف ڪيل Elegy for st Columba ”ايليگي فار سينٽ ڪولمبا“ سن 597ع ۾ لکيو ويو ۽ In prais of st columba ان پريز آف سينٽ ڪولمبا Beccan mac luigdech بيڪن ميڪ لِيوگ ڊيڪ نالي مصنف سن 677ع ۾ لکيو. بيڪن روم جو رهاڪو هو. لاطيني ٻوليءَ ۾ لکيل مذهبي ڪتاب Prayer for protection ”پريئر فار پروٽيڪشن“ ڇهين عيسوي صديءَ جي وچ ڌاري Saint mugint سينت ميوگنٽ تصنيف ڪيو ۽ Altus prosator ”الٽس پروسيٽر“ سينٽ ڪولمبا سن 597ع ڌاري لکيو. اسڪاٽلينڊ جي اوائلي دؤر ۾ انهن علائقن اندر ڳالهائي ويندڙ آڳاٽي انگريزي ٻوليءَ ۾ تحرير ٿيل ڪتاب The Dream of the rood ”دي ڊريم آف دي روڊ“ مان ورتل چند سٽون Ruthwell cross رُٿويل ڪراس“ نالي صليبي شيلڊ تي اُڪريل لڌيون آهن.
اسڪالٽلينڊ جي بادشاهه ڊيوڊ اول جي حڪومت کان اڳي ئي اُتي عالمن ۽ اديبن جو ترقي پَسندِ حلقو موجود هو. انهن شاعرن ۽ اديبن گائيلڪ ۽ لاطيني ٻولين ۾ ڪافي مقدار ۾ ادب تخليق ڪيو جنهن جي اشاعت آئرلينڊ ۽ آسپاس جي ٻين علائقن ڏانهن به منتقل ٿيندي رهي. اسڪالينڊ جي هيٺاهن علائقن جي مختلف وستين جهڙوڪ Loch leven لوچ ليون ۽ Brechin بريچن ۾ به تيرهين عيسوي صديءَ دؤران گائيلڪ ٻوليءَ ۾ ادب تخليق ڪندڙ ادبي گروهه موجود هو. يورپي وچئين تاريخي دؤر دؤران به آئرش ٻوليءَ ۾ تخليق ٿيل ادب جو اڪثر مواد ممڪن آهي ته آئرلينڊ جي بدران اوڀر اسڪاٽلينڊ ۾ ئي سرجيو هجي، پر افسوس ته چوڏهين عيسوي صديءَ جي شروعات کان اڳي ئي اسڪاٽ لينڊ ۾ علمي ادبي سرگرمين ۾ ماٺار سبب، اهو آئرش ادب ضايع ٿي ويو. Thomas Owen Clancy ٿامس اوون ڪلينسي، مشهور اديب جو خيال آهي ته ڪتاب Lebor Bretnach جنهن کي آئرش ٻوليءَ ۾ Irish Nernius آئرش نرنِيئَس سڏين ٿا اهو اسڪاٽلينڊ جي شهر Abernethy ايبرنيٿي ۾ قائم عيسائي خانقاهه ۾ لکيو ويو هو. پر انهيءَ جو مسودو فقط آئرلينڊ ۾ محفوظ ڪيل دستاويزن ۾ موجود هجڻ سبب مذڪور دعويٰ کي گهربل اهميت ڪانهي. ٻين بَچِي ويل ادبي دستاويزن ۾ ڏاهي شاعر Gille Brighde Albanach گل برائيڊ البانيڪ جو لکيل نظم Heading for Damietta ”هيڊنگ فار ڊميٽا“ به شامل آهي، جيڪو هن سن 1218ع ڌاري پنجين صليبي لڙائيءَ جي تجربن بابت لکيو هو.
تيرهين عيسوي صديءَ ۾ اسڪاٽلينڊ ۾ فرينچ ٻوليءَ پڻ علمي ۽ ادبي زبان جي حيثيت ۾ ترقي ڪئي، جنهن ۾ لکيل ڪتاب Roman de gergus اسڪاٽلينڊ ۾ تخليق ٿيل قديم ترين فرينچ ٻوليءَ ۾ لکيل دستاويز آهي. Arthurian Cycle ارٿريئن سائڪل نالي فرينچ ٻوليءَ ۾ لکيل ڪهاڻين جي ڪتاب ۾ شامل ڪيترين ۽ لکڻين بابت D.D.R. owen ڊي.ڊي.آر. اوون سميت گهڻن عالمن جو خيال آهي ته اهي پڻ اسڪاٽلينڊ ۾ ئي تخليق ٿيون هيون.
مٿي ذڪر ڪيل ٻولين کان سواءِ اسڪاٽلينڊ جي اتر ۽ اولهه وارن علائقن ۾ آباد ٿيندڙ ناروي جي ماڻهن جي نارس Norse ٻوليءَ ۾ پڻ ڪجهه ادبي مواد سرجيل آهي. مثلاً نارس ٻوليءَ ۾ لکيل مشهور ڪتاب Orkneyinga saga ”آرڪنئنگا ساگا“ جيڪو آرڪني علائقي جي نوابيءَ Earldom of Orkney بابت هو، اهو به اسڪاٽلينڊ جي Iceland علائقي ۾ تخليق ٿيو هو. ٻين ٻولين سان گڏ اسڪاٽلينڊ ۾ لاطيني ٻوليءَ ۾ پڻ علم ۽ ادب تخليق ٿيو. مثلاً هڪ نڻم جيڪو گلاسگو جي شهرين جي فتح بابت لکيل آهي، انهي جو عنوان Carmen de morte summer ledi ”ڪارمن ڊي مورٽ سمر ليڊي“ هو، ۽ Inchcolm Antiphoner ”انچڪام اينٽي فونر“ عنوان سان لکيل شعر جيڪو سينٽ ڪولمبا جي شان ۾ رچيل هو. وچئين دؤر ۾ سڀ کان وڌيڪ اهميت جو حامل ادبي شهپارو Vita Columbae ”ويٽاڪولمباء“ عنوان هيٺ لکيل ڪتاب، جيڪو لاطيني ٻوليءَ ۾ لکيو ويو، ان جي تخليق جو ماڳ پڻ اسڪاٽلينڊ آهي.
آڳاٽي اسڪاٽ ادب جي مکيه ڀاڱي ۾ John Barbour جان باربور جو تحرير ڪيل رزميه شاعريءَ تي مشتمل، Brus بُرس جي عنوان هيٺ، شاهه رابرٽ ثانيء جي سرپرستيءَ تحت سن 1375ع ۾ سرجيو. انهيءَ رزميه شاهڪار ۾ جان باربور انگريزن جي اسڪاٽلينڊ تي حملي کان وٺي آزاديءَ جي جنگ دوران رابرٽ اول جي شجاعت ۽ همٿ جو احوال شاندار نموني بيان ڪيو آهي. آڳاٽي اسڪاٽش ادب جو هي پهريون شاهڪار آهي، جيڪو محفوظ ڪيو ويو. هي شاهڪار، حاڪم ۽ امير طبقي توڙي اسڪاٽ عوام ۾ نهايت مقبول آهي.
جهڙيءَ طرح انگلينڊ ۾ سندس همعصر شاعر چائوسر کي انگريزي ٻولي جو اولين عظيم شاعر هجڻ جو اعزاز حاصل آهي، ساڳي طرح جان باربور کي پڻ اسڪاٽلينڊ ۾ اسڪاٽش ٻوليءَ جو پهريون وڏو شاعر هئڻ جو رتبو حاصل آهي. پندرهين عيسوي صديءَ ۾ ٻيا به عظيم ليکڪ پيدا ٿيا. انهن مان هڪڙي Andrew of Wyntoun اينڊريو وِنٽوُنِ Orygynale Cronykil of Scotland ”اوريجنل ڪرائينڪل آف اسڪاٽلينڊ“ عنوان سان شاعري جو شاندار شاهڪار تخليق ڪيو ۽ Blind Harry بلائينڊ هيري نالي تخليقڪار The Wallace ”دي واليس“ نالي تاريخي مجازي ڪهاڻين تي مشتمل شاهڪار سرجيو. هنن ٻنهي ڄڻن تي فرينچ لوڪ ڪهاڻين جو گهرو اثر هو. جهڙوڪ The Buik of Alexander دي بيوڪ آف اليگزيندر، Launcelot of the laik لينسيلاٽ آف دي ليڪ ۽ The proteous of Noblenes دي پورٽيئس آف نوبلنيس. پويون ڪتاب Gilbert hay گلبرٽ هي جي تصنيف آهي.
وچئين دؤر ۾ اسڪاٽ ادب جا معمار جن کي Makers ميڪرس سڏيندا هئا، انهن جي شاهي درٻارن سان وابستگي هئي. جهڙوڪ James جيمس اول، جنهن The king is Quair دي ڪنگس اِزِ ڪوائر نالي ڪتاب لکيو. انهن اديبن ۽ شاعرن مان ڪيترائي اعليٰ تعليم يافته هئڻ سبب Kirk ڪرڪ نالي اسڪاٽ مذهبي اداري سان پڻ واڳيل هئا. جڏهن ته Dunbar ڊنبار جو لکيل ڪتاب Lament for the Markaris ليمينٽ فار دي ميڪرس جيڪو هن سن 1505ع ۾ لکيو هو، اهو درٻار ۽ چرچ کان ٻاهر سيڪيولر خيالن جو ثبوت پيش ڪري ٿو. اسڪاٽلينڊ ۾ ڇاپخانا قائم ٿيڻ کان اڳ وارا اديب ۽ شاعر اسڪاٽش شاعريءَ جي معراج تي هئا، جهڙوڪ رابرٽ هينري سن، وليئم ڊنبار، والٽري ڪينيڊي ۽ گَويِن ڊَگِلَس.
پندرهين عيسوي صديءَ جي آخر ۾ اسڪاٽ ادب ۾ نثر جي تخليق به ٿيڻ لڳي. جيتوڻيڪ آڳاٽي اسڪاٽ ادب ۾ به نثر نويسي جو ثبوت موجود آهي، مثلاً Auchinleck Chronicle آچنليڪ ڪرانيڪل. اسڪاٽ نثري ادب ۾ پهريون مڪمل طور محفوظ ڪتاب، جان آئرلينڊ جو لکيل The meroure of Wyssdome ميروئر آف وزڊوم سن 1390ع ۾ لکيو ويو هو. هن دؤر يعني 1450ع کان وٺي فرينچ نثر جو اسڪاٽ ٻوليءَ ۾ ترجمون ٿيڻ لڳو، جنهن ۾ The Book of the law of Armys دي بڪ آف دي لا آف دي آرميز Order of knychthode آرڊر آف ڪنچٿوڊ ۽ Secreta secetorum سيڪريٽا سيڪيٽورم نالي ڪتاب سر فهرست آهن.
جيمس ڇوٿين جي دؤر حڪومت ۾ گَيوِن ڊگلس طرفان Virgil ورجل جي ڪتاب جو ترجمون حقيقي شاهڪار آهي ۽ اهو آڳاٽي ادب مان چونڊي مڪمل طور ترجمون ليکيو وڃي ٿو. ڊلگس انهيءَ ڪتاب جو مڪمل ترجمون سن 1513ع ۾ پورو ڪيو.
شاعرن ۽ اديبن جي سرپرست جي حيثيت ۾ بادشاهه جيمس پنجين ناميارن تخليقڪارن وليئم اسٽيوارٽ ۽ جان بيلينڊن جي ڀرپور مدد ڪئي، جن لاطيني ٻوليءَ ۾ لکيل ڪتاب Histry of Scotland جو سندن مادري ٻوليءَ اسڪاٽش ۾ ترجمو ڪيو ۽ سن 1527ع ۾ هيڪٽر بوئيس نالي مؤلف انهيءَ ڪتاب جي نظم توڙي نثر ۾ تاليف ڪئي. سر ڊيوِڊ لنڊسي، لارڊ لِيون يعني لِيون ڪورٽ جو جج، سفارتڪار ۽ شاندار شاعر هو. هن لنلٿگو محل ۾ سندس لکيل هلندڙ ناٽڪ The thrie Estaitis دي ٿِري اسٽيٽس جي اڌ۾ ادڪارن توڙي ڏسندڙن کي ساهي کڻائڻ واسطي وقفو ڪرايو. اهو سن 1540ع هو. انهيءَ ناٽڪ ۾ هن چرچ توڙي حڪومت تي بدعنوانيءَ باعث تنقيد ڪئي. اسڪاٽش ادب جو اهو پهريون ناٽڪ محفوظ آهي.
سن 1580ع کان 1590ع تائين بادشاه جيمس ڇهين پنهنجي جنم ڀوميءَ جي ادب کي فروغ حاصل ڪرايو. هن علم عروض بابت پنهنجو لکيل ڪتاب Some Rules and Cautions to be observed and eschewed in scotish prosody. سن 1584ع ۾ شائع ڪرايو، تڏهن پاڻ اڃا فقط 18 سالن جو نوجوان هو. هن انهيءَ ڪتاب ۾ سندس مادري زبان ”اسڪاٽش“ جي شاعريءَ جو جائزو وٺي ان جي سڌاري ۽ واڌاري خاطر مروج ادبي اصناف سان نئين جاڳرتا وارا ترقي پسند اصول لاڳو ڪرايا. هو Castalian Band ڪاسٽيليئن بينڊ نالي اديبن، شاعرن ۽ موسيقارن جي منڊليءَ جو سرپرست ۽ پڻ ميمبر ٿيو. انهيءَ شاعرن ۽ موسيقارن جي منڊليءَ ۾ وليئم فائولر ۽ اليگزينڊر مونٽگمري به شامل هئا.
هن دؤر ۾ Ballad يعني داستاني گيت اسڪاٽش ادب ۾ توڙي عوام ۾ مقبول صنف جي حيثيت حاصل ڪئي جيتوڻيڪ بيليد اسڪاٽش ادب ۾ انهي وقت کان گهڻو عرصو اڳي رائج هو ۽ تيرهين عيسوي صديءَ جي اسڪاٽش ماڻهن جي رسم وراوج بابت قصا ۽ ڪهاڻيون موجود هيون. انهيءَ وقت جي بيليڊ جي تخليقڪارن ۾ سر پيٽرڪ اسپينس ۽ ٿامس دي رائمر سر فهرست هئا. شروعات ۾ بيليڊ لکيا ڪو نه ويندا هئا، پر فقط ڳائي وڄائي اهي داستاني گيت پيش ڪيا ويندا هئا. گهڻو گهڻو پوءِ انهن کي لکت ۾ آندو ويو. بيليڊ سهيڙيندڙن ۾ مکيه نالا رابرٽ برنس ۽ والٽر اسڪاٽش جا آهن. سترهين عيسوي صديءَ کان وٺي انهن داستاني گيتن کي ادبي صنف جو درجو حاصل ٿيو. اهو ادبي صنف وارو درجو ڏيارڻ ۾ رابرٽ سيموئل، ليڊي ايلزبيٿ وارڊلا ۽ ليڊي گرزل بيلي جو اهم ڪردار رهيو.
جيتوڻيڪ انگلينڊ سان اتحاد سبب اسڪاٽش خاص طبقي ۾ انگريزي ٻولي رواج ۾ آئي، پر اسڪاٽش ادب مسلسل ترقي ڪندو ۽ برطانيه ۾ مقبوليت ماڻيندو رهيو. اَيلن رامسي آڳاٽي اسڪاٽش ادب لاءِ نئين جاڳرتا جو بنياد رکيو ۽ دهڪاني شاعريءَ جو رجحان پيدا ڪيو ته جيئن ”هيبي اسٽينزا“ نالي صنف ۾ ترقي ٿئي. جيمس ميڪفرسن پهريون اسڪاٽش شاعر هو جنهن کي Ossian اوشيئن نالي شاعر جو ڪلام هٿ ڪري، انهي جو ترجمون شائع ڪرڻ تي بين الاقوامي شهرت حاصل ٿي. سندس تاليفات کي سيلٽڪ ٻوليءَ ۾ تخليق ڪيل آڳاٽي رزميه شاعريءَ واري حيثيت حاصل ٿي. Fingal فِنگل نالي ڪتاب جو يورپ جي ڪيترين ئي ٻولين ۾ ترجمون ٿيو، ڇو ته انهي تصنيف ۾ اصلوب، ٻوليءَ، قدرتي حسن، مجازي گداز ۽ غم وَ الم کان متاثر يورپ جي ادبي دنيا ۾ رومانوي انداز تحرير جي تحريڪ پيدا ٿي؛ انهي تحريڪ جو اثر Herker هرڪر ۽ Goethe گوئٽي جي تخليقات ۾ ظاهر ٿيو. رابرٽ برنس ۽ والٽر اسڪاٽ تي پڻ اوشيئن واري شاعراڻي اصلوب جو گهرو اثر هو. رابرٽ برنس يارڪ شائير شهر جو رهاڪو، اسڪاٽلينڊ جو قومي شاعر تسليم ڪيو ويو. رومانوي تحريڪ ۾ سندس مکيه ڪردار هو. هن اسڪاٽلينڊ ۽ ان کان ٻاهرين علائقن جو لوڪ ادب پڻ تاليف ڪيو، جنهن ۾ لوڪ گيتن جو ذخيرو ذخيم هو. سندس مشهور گيت Auld Lang Syne آلڊ لينگ سائين سال جي آخري ڏينهن وارين تقريبن ۾ ڳايو ويندو هو. Scots wha hae ”اسڪاٽس وا هاءِ“ جي عنوان واري گيت کي طويل عرصي تائين غير سرڪاري طور پر قومي تراني وارو رتبو حاصل رهيو.
والٽر اسڪاٽ وقت جو وڏو شاعر هو. هن ڪيترائي داستاني گيت يعني بَيليڊ ميڙيا، چونڊيا ۽ شائع ڪرايا. سندس پهرين نثري تخليق Waverly Novals ويوَرلِي ناولس سن 1814ع ۾ شائع ٿي. انهيءَ کي اسڪاٽش ادب ۾ پهريون تاريخي ناول قرار ڏنو ويو آهي. هن ٻيا به ڪيترائي تاريخي ناول لکيا. جهڙوڪ Ivanhoe اِوان هوء، Rob Roy راب راء ۽ The Heart of Midlothian دي هارٽ آف مڊلوٿئين، جنهن ۾ هن اسڪاٽش سماج جي سموري ۽ سچي عڪاسي ڪئي آهي. جيمس هاگ، ايلن ڪننگهام ۽ جان گالٽ مذڪور اديبن ۽ شاعرن جا همعصر تخليقڪار هئا.
اُوڻيهَئين عيسوي صديءَ جي آخري ڀاڱي ۾ به اسڪاٽ ڄاون اديبن ۽ عالمن عالمي شهرت ماڻي. انهن مان هڪڙو رابرٽ لوئس اسٽيوينسن 1886ع ۾ Strange case of Drijekyll عنوان تحت گاٿ قوم جي شهري زندگيءَ متعلق هڪڙو زبردست ناول لکيو ۽ ٻيا ناول تاريخي مهم جوئي متعلق پڻ لکيا. جهڙوڪ Kidnapped ڪڊنيپڊ ۽ Treasure Island ٽريزر آئلينڊ وغيره. Arthur Conan Doyle نالي اديب Sher lock Holms ”شرلاڪ هوم “ نالي جاسوسي ادب جو شاهڪار جوڙيو، جنهنڪري جاسوسي ڪهاڻين ۽ ناولن لکڻ جو رواج اُسريو. J.M. Barrie جي.ايم بيري، پيٽريان ۽ جارج ميڪڊونالڊ Fantasy يعني خيالي ڪردار نگاريءَ واري صنف جا اسڪاٽش ادب ۾ پيشرو هئا.
ويهين عيسوي صديءَ جي شروعات ۾ اسڪاٽ ادب ۾ نئين جاڳرتا جو رجحان پيدا ٿيو، جنهن ۾ مکيه ڪردار Hugh Mac Diarmid هَف ميڪڊائرمڊ ادا ڪيو. هن اسڪاٽش ٻوليءَ ۾ سنجيده ادب جي تخليق واسطي حقيقي ڪوشش ڪئي. سن 1936ع ۾ A Drunk Man Looks at the thistle اي ڊرنڪ مَين لُڪس ايٽ دي ٿِسل“ لکي، اسڪاٽش ٻوليءَ جي تاڃي پيٽي ۾ مختلف متروڪ لفظن، محاورن ۽ مختلف علائقن ۾ ڳالهايا ويندڙ لهجن کي ڏاهپ سان ملائي اسڪاٽش ٻوليءَ کي نهايت من فرد صورت ۽ صلاحيت عطا ڪئي. هن نئين جاڳرتا واري تحريڪ ۾ جن شاعرن ۽ اديبن حصو ورتو انهن ۾ Edwin Muir ايڊوِن مُوئِر، Willian Soutar وليئم سوٽار، نيل گُن، جارج بليڪ، نين شيفرڊ، اي،.جي ڪِرونِن، نائومي مِڇيسن، ايرڪ لِنڪِليٽر، لوئِس گِراسِڪ گِبَن ۽ جيمس بِرائِيڊِي وغيره شامل هئا، جيئن اسان وٽ شيخ اياز، استاد بخاري، نياز همايوني شمشير، امداد حسيني، سرويچ سجاولي، امر جليل، جي.ايم سيد، ابراهيم جويو، قليچ بيگ، حسام الدين راشدي، الانا، جديد ادب جا باني هئا. اسڪاٽلينڊ ۾ ڪجهه ٻيا ليکڪ جيڪي ٻي مهاڀاري لڙائيءَ کان پوءِ پيدا ٿيا، اُهي ميڪ ڊائيرمِڊ کان متاثر ٿيا ۽ اسڪاٽش ٻوليءَ ۾ لکڻ لڳا، انهن مان مکيه نالا رابرٽ گَيرِيئوچ ۽ سِڊني گُڊسَر اسمٿ جا آهن. جن اسڪاٽش اديبن انگريزي ٻوليءَ ۾ دلچسپيءَ سان شاعري ڪرڻ شروع ڪئي. انهن ۾ نارمن ميڪ ڪائگ، جارج پرُوس ۽ مَئُو رائيس لِنڊسي جا مکيه نالا آهن. اورڪنِي شهر جو رهاڪو جارج مَيڪي برائون ۽ لَين ڪِرچِٽَن اسمٿ جيڪو لوئس شهر جو رهاڪو هو، تن ٻنهي ڄڻن نطم توڙي نثر ۾ سندن مخصوص جزيرن جي سماجي پس منظر ۾ طبع آزمائي ڪئي. گلاسگو شهر واسي شاعر ايڊوِن مارگن مختلف يورپي ٻولين مان شاعري چونڊي اسڪاٽ ٻوليءَ ۾ ترجمون ڪرڻ سبب شهرت ماڻي، هي پهريون اسڪاٽ شاعر آهي، جنهن کي سن 2004ع ۾ اسڪاٽش سرڪار هڪ پروقار سرڪاري تقريب منعقد ڪري کيس ”سرڪاري طور اسڪاٽ ٻوليءَ جو قومي شاعر هجڻ جي اعليٰ اعزاز سان نوازيو. تازو دور درشن تان گلزار کي اندراگانڌي ايوارڊ سان نوازڻ واري تقريب ڏٺم، جنهن ۾ وزيراعظم من موهن سنگهه ۽ سونيا گانڌي به شريڪ ٿيا هئا انهي تقريب ۾ گلزار ڏاڍي لاجواب تقرير ڪندي چيو ته ڪڏهن خوشي جا موقعا به ايڏا ڳرا ٿيندا محسوس ٿيندا آهن جو غم وارن واقعن کان به ماڻهو جي ذهن تي وڌيڪ بار ٿي پوندا آهن مون اُها سڄي تقريب رڪارڊ به ڪئي پر ذڪر پيو ڪجي اسڪاٽش ادب جو ته.
ٻي عالمي لڙائيءَ کان پوءِ پيدا ٿيندڙ ڪيترائي اسڪاٽش ناولنگار، جن سندن حياتيءَ جو ڳچ حصو اسڪاٽ لينڊ کان ٻاهر گذاريو، مثلاً مُورِيئَل اسپارڪ، جيمس ڪيناوي، اليگزينڊر ٽروشي، جيسي ڪيسَن، روبن جينڪِنس ۽ ٻيا، پر سندن تخليقات جو محور سندن مادر وطن اسڪاٽلينڊ جي سماجي پس منظر تي منحصر آهي. جهڙوڪ مُورِيئَل اسپارڪ جو سن 1961ع ۾ لکيل ناول The prince of Miss jean brodie دي پرنس آف مس جين بروڊي ۽ سن 1956ع ۾ ڪيناوي جو فلم Tunes of Glory ٽِيونس آف گلوري لاءِ لکيل مُسَوِدو. مَيڪلِين جا ايڪشن ناول ۽ ڊوروٿي ڊونيٽ جا تاريخي فڪشن ناول اسڪاٽ عوام ۾ مقبول ٿيا. سن 1960ع ۽ 1970ع وارن ڏهاڪن دؤران جيڪي نوان ناول نويس پيدا ٿيا، انهن ۾ شينا مَيڪي، اَيلن اسپينس، اَيلن ماسِي ۽ وليئم ميلواني جا نالا قابل ذڪر آهن.
سن 1980ع کان وري به اسڪاٽش ادب ۾ سڌاري ۽ نواڻ جي هڪڙي ترقي پسند تحريڪ گلاسگو سان وابسته ليکڪن جي ٽولي شروع ڪئي، جنهن جو روحروان، فلپ هوبسِبام نالي عظيم استاد، نقاد ۽ شاعر هو. پوليگان بُڪس سلسليوار ڪتابن جي ايڊيٽر پيٽر ڪِراوِتز جو پڻ هن تحريڪ ۾ اهم ڪردار هو. جيمس ڪَلمَينِ، الاسڊيئر، لِزل وِچهيڊ، ٽام ليونارڊ ۽ اونگِهاس ميڪنِيڪائيل به مٿي ڄاڻائيل تحريڪ جا برجستا ڪارڪن هئا. هن لڏي جي ليکڪن مان اِروِن ويلش جي ناول Trainspatting ٽرينسپيٽنگ 1993ع ۾، وارنر جي ناول Marvern Callar مارِوَرنِ ڪالر 1995ع ۾ ۽ ڪَلمَينِ جي ناول How late it was, how late! هائو ليٽ اِٽ واز، هائوليٽ 1994ع ۾ ادبي انعام حاصل ڪيا.
Crime Fiction يعني سماجي ڪُڌن ڪرتوتن کي ادب ۾ پڌرو ڪري تنقيد جو نشانو بنائيندڙ قلمڪارن ۾ وال مِڪِڊَرمِڊ، فِريڊَرِڪ لِنڊسي، ڪرسٽوفر برُوڪمائير، ڪُوئنِٽِن جارڊن، ڊينائيز مِنا ۽ ايڊنِبَرگ واري آئن رَينڪِن جا نالا قابل ذڪر آهن. اديبن ۽ شاعرن جي هن سٿ ۾ ڪَيٿلِين جَيمِي ۽ گلاسگو ڄائي ڪيرول اَين ڊُفِي جا نالا پڻ اهميت جا حامل آهن. ڪيرول اَين ڊُفِي کي سن 2009ع ۾ Poet Laureate يعني سرڪاري وظيفو حاصل ڪندڙ درٻاري شاعر جو اعزاز مليو. اهو به هڪ عجيب اتفاق آهي ته هُوءَ پنهنجي تخليقات ۾ کُليءَ طرح هم جنس سنجوگ جو پرچار ڪندڙ پهرين اسڪاٽش شاعره آهي، جنهن کي اسڪاٽش سرڪار، ڪامل شاعره جي حيثيت ۾ وظيفو مقرر ڪري ڏيندي اچي، سنڌي ادب ۾ جنس يا Sex تي لکڻ ته ڄڻ ڏوه برابر آهي ٻي دنيا ۾ ته ٺهيو پر هندستان ۽ بنگلاديش ۾ به Sex تي گهڻو ڪجهه لکيو ويو آهي انهي موضوع تي اردو ادب ۾ زاهده حنا جو ڪتاب ”راه مين اجل هي“ هڪ لاجواب ڪتاب آهي.